اوضاع اقتصادی طاهریان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
منابع اقتصادی حکومت طاهریان بسته به عواملی چند بود که به بیان آنها می پردازیم.
کشاورزی مهمترین رکن اقتصادی نه تنها در دوره
طاهریان بود، بلکه شامل دوره‌های بعدی هم می‌شد. هر چند
بازرگانی نیز پیشرفت‌هایی کرده بود؛ اما هم چنان
اقتصاد کشاورزی در راس امور اقتصادی قرار داشت. مسائل مربوط به امور کشاورزی در راس امور اقتصادی قرار داشت. مسائل مربوط به امور کشاورزی در این دوران را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد:
۱. توجه
امرا نسبت به حال کشاورزان
۲. اقدامات عمرانی برای کارهای کشاورزی
۳. نوع کشت محصولات (دیم و آبیاری)
۴.
محصولات کشاورزیاز آن جا که طاهریان به اهمیت
کشاورزی واقف بودند توجه ویژه‌ای به این امر می‌کردند و به اوضاع رفاهی کشاورزان اهمیت می‌دادند در نامه طاهر به عبدالله این طور آمده است: «در کار
رعیت که می‌پردازی چیزی از امساک، تباهی انگیزتر نیست. بدان که اگر
حریص باشی کارت به
استقامت نیابد، مگر اندکی. اگر از
اموال رعیت چشم بپوشی و با آنها
ستم نکنی دلبسته تو می‌شوند.»
عبدالله بن طاهر نیز فرمان‌هایی در
حمایت این گروه برای ماموران ولایات صادر می‌کرد: «
حجت بر گرفتم شما را، تا از
خواب بیدار شوید! و از
خیرگی بیرون آیید، و
صلاح خویش بجویید، و با برزگران ولایت،
مدارا کنید! و کشاورزی که ضعیف گردد، او را
قوت دهید! و بجای خویش باز آرید! که خدای عزّوجلّ از دست‌های ایشان
طعام کرده است، و از زبان‌های ایشان
سلام کرده است، و بیداد کردن بر ایشان
حرام کرده است.»
عبدالله به بهبود کشاورزی و پاسداری از کشاورزی و پاسداری از روستاییان در برابر بهره کشی‌های ناروا از آنها علاقمند بود وی با شنیدن منازعات مکرری که بر سر آب می‌شد و برای حفظ و حراست دقیق
قنوات فقهای
خراسان و
عراق را دستور داد تا کتابی در باب قانون و کاربندی حقوق آب تدوین کنند از این تالیف که کتاب القنی نام داشت تا دوره
غرنویان در خراسان استفاده می‌شد.
از کارهای عمرانی که طاهریان انجام دادند می‌توان از ساختن
سد که همیشه مورد توجه حکومت‌های ایران بوده است، نام برد به عنوان مثال در دوره طاهریان عبدالله بن طاهر در ساختن آبراهه بزرگ
شاش از
معتصم کمک مالی گرفت.
برای انتقال آب به زمین‌های کشاورزی کانال‌هایی حفر می‌شد. همچنین از قنات نیز در امر آبیاری سود برده می‌شد.
آب برای کشاورزی به صورت‌های متفاوت به دست می‌آمد طاهریان در داخل قلمرو خود
رودخانه داشتند و بر روی همین رودها بود که کانال یا سد احداث می‌کردند راه دیگر
آبیاری استفاده از آب‌های زیر زمینی با حفر قنات بود برای مناطقی که دارای زمین‌های مرغوب و شرایط جوی مناسب بود از روش کشت آبی استفاده می‌شد در محدوده حکومتی طاهریان و سامانیان دو رودخانه بزرگ به نام‌های
سیحون و
جیحون وجود داشت که برای امر کشاورزی بسیار مناسب بودند روش دیگر آبیاری انتقال آب به سطح زمین توسط حفر چاه بود و به احتمال زیاد بر اساس نوع آبیاری، از کشاورزان مالیات دریافت می‌شد. به عنوان مثال از زمین‌های
دیم نصف محصولات آن و زمین‌هایی که از طریق قنات و غیره آبیاری می‌شدند، یک سوم
مالیات دریافت می‌شد.
در خراسان و توابع آن محصولات زیادی از جمله
غلات و میوه‌های فراوان وجود داشت. محصولات آنان شامل
مرکبات ، زردآلو، گلابی، آلو،
انجیر ، هلو، خربزه، نیشکر و ریواس بود. همچنین پسته، بادام، کنجد،
انگور ،
کشمش را نیز می‌توان به این موارد افزود.
در تاریخ نیشابور از محصولات
نیشابور این گونه تعریف شده است: «از دلائل ارتفاع بقاع نیشابور بر بلدان و اماکن قریب و دور آن است که ثمار در هیچ دیار در دوره سال بر قرار نماند الا نیشابور کی مثل امرود و سیب و بهی در دوازده ماه، هر گاه که خواهند، فی الجمله موجود است و در قرب نه ماه و ده ماه انگور و خربزه، تر و تازه در بیوت و اسواق و دروازه به بها و دریوزه توان یافت و از آن شمار شربت‌های نافع توان گرفت و در بلاد شرق این مذکورات اگر باشد زود منقص شود به نیشابور بر کمال خود باقی ماند؛ مگر در محافظت مساهله نموده باشند».
تا قبل از روی کار آمدن
حکومت طاهریان ، مالیات‌ها توسط حکامی که از طرف
خلیفه برای
حکومت ایالات منصوب می‌شدند، جمع آوری می‌گردید. آنها برای حفظ حکومتشان و راضی نگه داشتن خلیفه، مردم را تحت فشارهای مالیاتی قرار می‌دادند. با شکل گیری حکومت‌های نیمه مستقل ایرانی در جمع آوری مالیات‌ها، رعایت حال مردم را در نظر گرفته می‌شد. این امر را می‌توان در نامه طاهر بن حسین به فرزندش عبدالله دید که تاکید زیادی به رعایت حال
مردم در جمع آوری خراج دارد: «حرص جانت را از خویشتن دور کن، ذخیره‌ها و گنج‌های تو نیکی باشد و
پرهیزگاری و معدلت و بهبود رعیت و
عمران ولایت و تفقد امور و حفظ جماعت و کمک به درماندگان. بدان که مال‌ها اگر فزونی گیرد و در خزینه‌ها ذخیره شود ثمر ندهد و اگر در بهبود رعیت و اعطای حقوقشان و رفع حاجتشان به کار رود، نمو کند و بر آید و عامه به کمک آن بهی یابد ولایتداران از آن رونق گیرند و روزگار بدان خوش شود و مایه
عزت و
مناعت شود.
پس می‌باید که گنج خزینه‌های تو پخش مال در عمران
اسلام و مسلمانان باشد. حق دوستان امیرمؤمنان را که به نزد تواند به کفایت بده، سهم رعیت را به تمام ادا کن و لوازم
اصلاح امور و معاششان را عهده کن.
وقتی چنین کردی نعمت بر تو بماند و از جانب خدای مستحق فزونی شوی و در کار گرفتن
خراج و فراهم آوردن مال از رعیت و قلمرو خویش تواناتر باشی و جماعت به سبب شمول
عدالت و احسانت به آسانی مطیع تو شوند و هر چه را خواهی کرد به خوشدلی بپذیرند.
درباره آن چه گفتم بکوش و مراقب آن باش که از این مال، تنها آن چه در راه حق خرج شده باشد به جا می‌ماند. حق سپاس، سپاسداران».
بنابر فهرستی که
ابن‌خردادبه در کتاب
مسالک و ممالک خود آورده است، مقدار خراجی که عبدالله بن طاهر که به جای پدرش طاهر حکمران خراسان شده بود، باید پرداخت می‌کرد این گونه بود.
ری ۱۰ میلیون
درهم ، کوش ۲۱۹۶۰۰۰ درهم، گرگان ۱۰۱۷۶۸۰۰ درهم، کرمان پنج میلیون و سیستان و زابلستان ۹۴۷۰۰۰ درهم و نیشابور ۴۱۰۸۹۰۰ و... بود.
در این زمان استان خراسان مهمترین و وسیع‌ترین استان‌های ایران به شمار می‌رفتند شامل همه شمال شرقی ایران آن روز تا مرز
چین بود حاکم نشین آن قسمت شهر
مرو بود و سپس
نیشابور شد و آن را به این نواحی تقسیم کردند: بست، رخج، کابل، زابلستان، طبس، قهستان، هرات، طالقان، بادغیس، پوشنگ، تخارستان، کارقان، بلخ، مرو رود، چغانیان، واشگرد، بخارا، طوس، فاریاب، ابرشهر، سمرقند، چاچ، فرغانه، اشروسنه، سغد، خجند، خوارزم، ترمذ، ابیورد، کشو، نوشجان، نخشب بود.
آن چه که باعث
شهرت طاهریان شده بود به واسطه فرمانروایشان بر خراسان بود نه صاحب شرطگی
عراق و به این دلیل در آبادانی خراسان تلاش بسیار زیادی انجام دادند. طاهریان در
مال اندوزی و انباشتن
ثروت حرص می‌ورزیدند، بنابر گفته بعقوبی خراج خراسان در ایام فرمانروایی طاهریان به چهل درهم می‌رسید.
در واقع طاهریان به داشتن ثروت مشهور بودند و اگر تمامی آن را به
بغداد منتقل می‌کردند، چنین شهرتی را به دست نمی‌آوردند، حتی از طرف خلفا نیز به آنان کمک داده می‌شد، چرا که مامون از همان آغاز طاهر را با مساعدت‌های مالی برای برقراری
امنیت به
خراسان فرستاد و از آن جا که طاهریان باعث برقراری امنیت در خراسان شده بودند،
معتصم خلیفه عباسی اصرار داشت که خراج طبرستان به طاهریان داده شود، چرا که این خراج را متعلق به خراسان و طاهریان می‌دانست. «... مازیار پسر قارن با خاندان طاهر رقابت داشت و خراج به نزد ایشان نمی‌فرستاد معتصم بدو می‌نوشت و دستور می‌داد خراج را بنزد عبدالله بن طاهر فرستد، اما می‌گفت: نزد او نمی‌فرستم، بلکه نزد امیرمؤمنان می‌فرستم، و چنان بود که وقتی مازیار خراج را سوی معتصم می‌فرستاد و مال به
همدان می‌رسید، معتصم یکی را از جانب خویش دستور می‌داد که آن را بگیرد و به یار عبدالله بن طاهر تسلیم کند که به خراسان باز فرستد.»
طاهریان نیز تمام خراج را در خراسان برای پیشرفت آن به کار می‌بردند و آبادانی راه‌های خراسان و ایجاد
امنیت و
آسایش برای کاروان‌های تجاری از جمله عوامل رونق تجارت در عصر طاهری محسوب می‌شد. در زمان طاهریان، نیشابور رونق فروانی یافت و به عنوان پایتخت طاهریان روز به روز وسعت یافت. این روند تا زمان فرمانروایی عبدالله بن طاهر ادامه داشت.
او به فنون
مدیریت مطلع و در طرح و
برنامه ریزی تخصص داشت و از آغاز به فکر تقویت خراسان بود و چون شخصا عازم نیشابور و خراسان شد، متخصصین و کارشناسان در رشته‌های مختلف را با خود آورد و به طور مستقیم و غیر مستقیم مغزها را به سوی خراسان کشانید. نیشابور از هر لحاظ و من جمله
صنعت و
تجارت رشد زیادی کرد و صنعت و تجارت را به نحو مطلوبی به خود جذب و جلب نمود با تدبیر عالی طاهر و طاهریان لزومی نداشت که صنعت گران و هنرمندان به رسم اسیری به خراسان کوچانیده شوند، صنعتگران از همه جا از جمله
بلخ و
بخارا ،
اهواز و
ری و
اصفهان ،
روم و
مصر و
هند و سند و
چین و حتی
بغداد متوجه نیشابور شدند و درا ین شهر اقامت کردند؛ «خراج سالیانه تمام خراسان را به استثنای مالیات یک پنجمی به مصرف خود خراسان می‌رساندند».
می‌توان گفت سرمایه‌های داخلی و خارجی در ایران و علی الاخص نیشابور و خراسان به کار افتاد و در رشته‌های مختلف کسب و تجارت و صنعت و هنر سرمایه گذاری‌های کلان به مرحله عمل درآمد. استخراج معادن قوت گرفت و همه چرخ‌های اقتصادی به گردش افتاد و خرج ارتش بسیار منظم خراسان در آن روز، مخارج ادارات،
مساجد ، مراکز عمومی آب انباره، راه سازی و
خیابان کشی و
پل سازی، ساختمان
رباط‌ها میان راه و مخارج فرهنگی و
علمی اعم خرید کتاب‌ها برای
کتابخانه ، عطایا و
انعام و
صله به شعرا و
ادبا و
علما و
فقها و تمام مواردی که مورد احتیاج و نیاز آن زمان بوده، از این درآمدها مصرف می‌شد. این درآمدها و هزینه‌ها بودجه مملکتی آن روز را تشکیل می‌داد.
راه‌ها در پیشرفت اقتصادی جامعه اهمیت زیادی دارند، زیرا بدون راه‌های مناسب انتقال کالاها از شهری به شهر دیگر مقدور نبود. راه‌ها سبب
سرعت بخشیدن و رونق
تجارت می‌شد. اهمیت دیگر راه‌ها مبادلات فرهنگی بود. از مهمترین راه‌ها در آن دوران می‌توان به شاهراه بزرگ خراسان اشاره کرد که مهمترین راهی که از مراکز مهم بازرگانی را در
ماوراءالنهر و خراسان به هم متصل می‌کرد، شاهراه بزرگ خراسان بود.
راه‌ها مهمترین عامل پیشرفت شهرها محسوب می‌شدند، بسیاری از شهرهای خراسان به علت واقع شدن در مسیر راه‌های بازرگانی مورد توجه قرار گرفته و پیشرفت کردند. یکی از این راه‌ها
نیشابور بود که در این دوره به سرعت مسیر
ترقی را پیمود و راه خشکی که از نیشابور می‌گذشت و قبلا از لحاظ ترافیک و عبور و مرور وسائل نقلیه در ازدحام و تردد بسیار نبود رونق گرفت و راه‌های دیگر را تحت الشعاع قرار داد، همان طور که در زمان
ساسانیان مهمترین کالا؛ یعنی
ابریشم که به صورت ترانزیت از ایران می‌گذشت را ایرانیان مقدار زیادی از آن را به خود تخصیص می‌دادند و آن را به منسوجات و بافتنی تبدیل می‌کردند و محصولات آن را به هر قیمتی که می‌خواستند به ممالک مغرب زمین می‌فروختند. کاروان‌ها همه این راه را ترجیح می‌دادند و آن جا را بازار خوبی برای کالای خود می‌دانستند و راهی را که به نام ابریشم بود و از نیشابور می‌گذشت از زمان طاهریان رونق گرفت،
زیرا آنها بودند که این شهر را مرکز حکومت خود قرار دادند. حاکم نیشابوری در وضع بازرگانان این شهر می‌نویسد: «محله نصر آباد، اعلا شهر بود بزرگ و عریض محل
علما و تجار بود. امام حاکم گفت: چل بازرگانان بودند در آن وقت عبدالله بن طاهر به هر عیدی کی از ایشان اهل شهر را دعوتی کردی که همه خلایق شهر را فرا رسیدی عبدالله بن طاهر پرسید که از آن جماعت کدام طعام دهنده تر است و طریق تر، گفتند: حسین بن محمد نصر آبادی او را حاضر کردند و از رسوم
دعوت و عادت ایشان پرسید. فصلی بگفت در ترتیب دعوت که عبدالله از آن تعجب کرد و جاه و مال و حشمت و دعوی سخاون نفس او پیش وی اندک نمود گفت خراب مباد شهری که در او چنین ارباب
مروت باشد».
مراکز صنعتی، تجارت، انبارها، بازارها و کاروان‌سراهای نیشابور می‌تواسنت تجار زیادی را به خود جذب کند.
ابن‌حوقل در مورد بازارهای نیشابور می‌نویسد: «مهمترین آنها دو بازار است به نام‌های مربعه الکبیره و مربعه الصغیره که از مربعه به سوی
مغرب روی بازار تا مقابر حسینین کشیده شده و در میانه این بازارها کاروان‌سرها و فندقهاست که بازرگانان در آن جا برای تجارت می‌نشینند و نیز خانبارهایی برای
داد و ستد وجود دارد، هر کاروان‌سرایی در این کالاهایی به خصوص است و کمتر کاروان‌سرایی است که به بازارهایی بزرگ؛ همانند خود شبیه نباشد. در این کاروان‌سراها توانگران و صاحبان کالاهای بزرگ و اموال فراوان سکنت دارند و برای دیگران که توانگر نیستند کاروان‌سراها و خاناتی دیگر است و صاحبان حرفه و صنعت در دکان‌ها و حجره‌های آباد و خانوت‌ها هستند از قبیل کلاه سازان که در بازار مخصوص به خودشان هستند و تنها یک
کاروان‌سرا نیست، بلکه خانوت‌ها و حجره‌هایی پر از آنان است و هم چنین است کفش کران و خرازان و رسمان گران متعدد که در بازارهای مخصوص به خودشان در کاروانسراهایی به کار اشتغال دارند.
امنیت راه در زمان طاهریان خود تاثیر زیادی در امر بازرگانی در دوره طاهریان داشت. این راه جدید نه تنها باعث انتقال کالاهای تجارتی شد، بلکه واسطه نقل افکار برجسته
علما و راه انتقال فرهنگ به شهرها و ولایات دیگرشد.
در مناطق ورودی کشور مانند شهرهای مرزی و بنادر بر ورود و خروج کالاها نظارت می‌شد. بازرگانان برای ورود و خروج کالاها باید عوارض حق عبور پرداخت می‌کردند در این مناطق مراکزی ساخته می‌شدند که علاوه بر ناظر و محاسبان عده‌ای مامور برای اجرای دقیق نظارت حضور داشتند که البته سوء استفاده‌هایی توسط آنها صورت می‌گرفت. میزان عوارض بر اساس نوع و ارزش کالا تعیین می‌شد در آمد حاصل از عوارض گمرکی برای حکومت‌ها به علت پیشرفت‌های اقتصادی داخلی و تجارت خارجی در این دوران قابل توجه می‌باشد. این عوارض در تمام دوران طاهریان گرفته می‌شد. یکی از درامدهای طاهریان
عوارض گمرکی بود. خراج خراسان از همه نواحی به جز عوارضی که از مرزها به دست می‌آمد به ۴۰ میلیون درهم می‌رسید و
آل‌طاهر همه اش را در راهی که صالح می‌دیدند، مصرف می‌کردند.
در مورد ضرب سکه در آن دوران به چند نکته باید توجه کرد؛ اول مسایل سیاسی که نام
خلیفه ،
امیر ، شهر و سال آن ذکر می‌شد. به این طریق دوره حکومت، خلافت و همچنین وسعت قلمرو حکومت‌ها مشخص می‌شد و دیگر آن که حکومت‌ها بر اساس توان اقتصادی که داشتند، سکه ضرب می‌کردند و در این مورد رابطه بین خلافت و
امرا اهمیت داشت، زیرا حکومت‌های محلی اجازه ضرب سکه نداشتند.
در
ضرب سکه به
مذهب حاکم توجه می‌شد.
در روی سکه‌های ضرب شده، نام شهرهای محل ضرب نیز مشخص می‌گردید. در این دوران اکثر شهرها سکه ضرب می‌کردند و از جمله این شهرها می‌توان به شهرهای
هرات ،
سمرقند ،
بخارا و نیشابور، بست، ری، بغداد،
شیراز و غیره اشاره کرد. سکه‌های طاهریان تفاوت چندانی با مسکوکات دیگر ولایات عباسی نداشت، مگر در سکه‌های طاهربن حسین نام خلیفه همیشه در سکه‌ها آمده است و در واقع در بسیاری مناطقی که زیر سلطه مستقیم طاهریان بود، اصلا نام طاهریان بر روی سکه‌های نقش نشده است.
در دوره طاهریان می‌توان گفت تجارت
برده سهم بزرگی در
اقتصاد آنان داشته است و به این جهت طاهریان در حفظ و نگهداری ماوراء النهر سعی و تلاش زیادی می‌کردند. تلاش طاهریان در ماورالنهر این بود که مردم آن جا را مسلمان کنند امیران نخستین طاهری توانستند با این سیاست با قدرت در ماورالنهر و خراسان حکومت کنند. البته
خلفای عباسی هم منافع مستقیمی در ماورالنهر داشتند از این رو تلاش طاهریان بیشتر می‌شد. روابط تجاری ماورالنهر و
بغداد با وجود مشکل دوری راه هنوز حفظ شده بود. خلفا مال و اموال در ماورالنهر داشتند
معتصم برای حفر یک نهر آبیاری در ولایات «
شاش» دو میلیون درهم کمک کرد و در پایان قرن
معتمد خلیفه عباسی درآمدهای حاصل از املاک خود در اشتیخان و اسکجکث در سغد را به محمد بن طاهر بن عبدالله منتقل کرد؛
اما مهمترین عامل اقتصادی در ماورالنهر البته تجارت بردگان ترک
آسیای میانه بود که تقاضا برای آن در سده سوم هجری بسیار بالا بود. طاهریان و بعدها سامانیان
تجارت برده را در این نواحی زیر
نطارت خود داشتند. تجارت برده هم به رونق اقتصادی ماورالنهر و خراسان کمک می‌کرد و هم به ثروت خصوصی عظیم طاهران این بردگان بخشی از خراج و هدایایی را تشکیل می‌دادند که طاهریان به بغداد می‌فرستاند؛ مثلا متوکل به هنگام جلوسش بر مسند خلافت در سال ۲۳۲ (ه. ق) دویست
غلام و دویست
کنیز از طاهریان
هدیه گرفت.
به نظر می‌رسد وجود
معادن مختلف خراسان اوضاع اقتصادی آن را رونق بیشتر بخشیده معدن‌های قابل استخراج خراسان شامل
سرب ، ارسنیک،
نمک ، گوگرد،
مس ،
آهن ، سنگ سماق،
عقیق ،
نقره ،
طلا و
فیروزه معروف نیشابور که بی مانند بود.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله « اوضاع اقتصادی طاهریان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۲۵
