انجام مستحبات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مستحبات، از اصطلاحات فقهی و به معنای عملی است که شخص با آن نزد خداوند، محبوب می‌شود. انجام مستحبات، بهتر از ترک آنها است، هرچند انجام دادنش
واجب نیست. یکی از نقطه‌های آغاز در رسیدن به کمال، التزام به نوافل و مستحبات است.
نوافل و
سنن صالحه چندان مهم است که بعضی از
فقها ترک جمیع
سنن را از آن جهت که دلیل بر بی‌اعتنایی به آداب
شرع مقدس است
حرام دانسته‌اند.
مرحوم صاحب جواهر در کتاب فضا و شهادات در عدالت شاهد می‌فرماید: بعضی از فقها معتقدند که ترک جمیع
سنن و مستحبات در صورتی که دلیل بر بی‌اعتنایی به
سنن اسلامی باشد منافی و قادح عدالت است.
چند نکته مفید:
الف. التزام و استمرار بر نوافل و مستحبات سه اثر مهم دارد:
گناهان انسان را محو می‌سازد، چنانکه
خداوند متعال می‌فرماید: «وَ اَقِمِ الصََّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ اِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ؛
نماز بگذار در آغاز و انجام
روز و ساعاتی از شب. زیرا نیکی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد.»
و در
حدیث آمده است که نماز مؤمن در
شب گناهان روز او را از بین می‌برد.
و در بعضی نقل‌ها آمده است که
نماز وتر گناهان را از بین می‌برد. نماز وتر یک
رکعت است که با آداب مخصوصه در پایان نوافل شب خوانده می‌شود. نوافل شب یازده
رکعت است که هشت
رکعت آن به نیت
نماز شب و دو
رکعت به
نیت نماز شفع و یک
رکعت به نیت نماز وتر خوانده می‌شود و
ثواب و آثار فراوانی دارد.
نواقص و کمبودهایی را که بر اثر
غفلت یا قصور در
فرایض و
واجبات رخ داده است، جبران می‌کند. مثلاً نوافل یومیه ،خصوصاً نوافل شب، نواقص نمازهای یومیه را مرتفع می‌سازد، روزه‌های مستحبّی نواقص روزه‌های
ماه رمضان را برطرف می‌کند، صدقات مستحبّه کمبودهای واجبات مالی از قبیل
زکات و
خمس را رفع می‌نماید و غیره احتمال دارد که اعمال مستحبه مطلقاً در رفع نواقص کلیه فرایض و واجبات مؤثر باشد. در این مورد به چند حدیث اشاره می‌شود.
از
امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده است که فرمود: «انَّما جُعِلْتَ النّافلةُ لِیَتُمَّ بها ما یَفْسُد منَ الْفریضةِ؛
نماز نافله برای آن قرار داده شده است که
فساد و نقص فرایض را جبران کند.»
و در حدیث دیگر آمده است: «انَّ تبارکَ و تعالی اتمَّ صلوةَ الْفریضةَ بصلوةِ النّافِلةِ؛
خداوند تبارک و تعالی نماز واجب را با نماز نافله کامل کرده است.»
ابوحمزه ثمالی می‌گوید که امام (علیه‌السّلام) فرمود: هیچ نمازی بدون
حضور قلب قبول نیست. من عرض کردم: فدایت شوم، همه ما هلاک شدیم؟ فرمود: نه، زیرا خداوند متعال این‌گونه عبادات را به وسیله نافله‌ها کامل می‌گرداند.
موجب تقرّب به خداوند سبحان می‌شود، چنانکه می‌فرماید: «تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ؛
مؤمنان حقیقی شب‌ها پهلو از بستر برمی دارند و خدای را با بیم وامید می‌خوانند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم
انفاق می‌کنند. پس هیچ کس نمی‌داند به پاداش اعمالشان چه نعمت‌ها به عنوان چشم روشنی برای آنها در
عالم غیب آماده شده است.»
و نیز می‌فرماید: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛
پاسی از شب را برای ادای نافله بیدار باش، باشد که خدایت تو را به جایگاه پسندیده‌ای برگزیند.»
و در
حدیث قدسی آمده است: « و ما تقرَّب الیَّ عبدٌ بشیْ ءٍ احبُّ الیَّ ممّا افْترضْتُ علیهِ و انَّهُ لیتقرَّبُ الیَّ بِالنّافلةِ حتی اُحبَّهُ فَاذا احْبیْتُهُ کُنْت سَمْعَهُ الّذی یسْمع بِهِ، و بصرهُ الَّذی یُبْصرُ بِهِ و لِسانَهُ الّذی ینْطقُ بِهِ وَیَدَهُ التَّی یَبْطِشُ بها، انْ دعانی اجبتُهُ، و انْ سَئلنی اعْطَیْتُهُ؛
هیچ بنده‌ای به عبادتی بهتر از فرایض و واجبات به من تقرّب نجسته است و او به وسیله نوافل به من تقرب می‌جوید تا جایی که من او را دوست بدارم؛ آنگاه که دوستش داشتم من گوش شنوای او و دیده بینای او و زبان گویا و دست توانای او خواهم بود، اگر مرا بخواند پاسخش می‌دهم و چنانچه چیزی از من بخواهد ارزانی اش می‌دارم.»
در حدیث دیگر آمده است: «صلوةُ النَّوافِلِ قُربانُ کلِّ مؤمنِ؛
نماز نافله وسیله نزدیک شدن مؤمنان به خداوند است.»
از
رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است: «اشراف اُمَّتی حملةُ الْقرانِ و اصْحاب اللَّیلِ؛
بزرگان و اشراف
امّت من دو گروه‌اند: حاملان (حافظان)
قرآن، و شب زنده داران.»
نکته دوم آنکه اعمال مستحبه و نوافل در صورتی مفید و مؤثر است که
استمرار و تداوم داشته باشد، چنانکه دراحادیث آمده است: هر عمل نیکی را که شروع می‌کنید حداقل آن را تا یک سال ادامه دهید که تاثیر عمل در تداوم آن است.
و در حدیث دیگر آمده است: مداومت بر کار خیر آثار خوبی از آن ناشی می‌شود از جمله: ترک کارهای زشت، پرهیز از لغزش و
گناه، حصول یقین، حبّ نجات، طاعت خدای رحمان، تعظیم منطق و
برهان، دوری از
وسوسه شیطان و پذیرفتن
عدل و گفتار
حق. اینها چیزهایی است که شخص خردمند از تداوم بر کار خوب به دست می‌آورد.
و در حدیث دیگر در اهمیت مداومت بر کار خیر از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده است که آن حضرت همواره می‌فرمود: هنگامی که بر کار خوبی خود را عادت می‌دهم دوست دارم که بر آن مداومت داشته باشم. چنانچه نتوانم آن را در شب انجام دهم قضای آن را در روز بجا می‌آورم و اگر در روز از من فوت شود در شب آن را
قضا می‌کنم. به راستی محبوب‌ترین عمل نزد خدا عملی است که دوام داشته باشد.
مقصود از التزام به نوافل و مستحبات آن نیست که انسان تمام مستحبات را بجا آورد که چنین چیزی نه ممکن است و نه
جایز، زیرا نه امکانات اجازه می‌دهد و نه سایر تکالیف و مسئولیت‌ها برای انسان این همه وقت باقی می‌گذارد بلکه مقصود آن است که انسان در حدود شرایط و امکانات فردی و اجتماعی اعمالی را انتخاب کند و ملتزم به انجام آن باشد.
در شرع انور نسبت به پاره‌ای از عبادات و مستحبات و خدمات و
صدقات و
سنن صالحه بیشتر تاکید شده و سیره و روش
اولیای دین و
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) بر التزام به این گونه
سنن بوده است.
مانند:
قرائت قرآن،
تهجّد و شب زنده‌داری و
مناجات و راز و نیاز در دل شب (آنگاه که چشمها همه در خواب‌اند)، التزام به اوّل وقت در نمازهای واجب، بجا آوردن پنجاه و یک
رکعت نماز در شبانه روز که هفده
رکعت آن واجب و بقیه مستحب است به ویژه نماز شب و دو
رکعت نافله صبح و دو
رکعت نافله عشاء (و تیره) مفسّران قرآن گفته‌اند: آیه شریفه «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً؛
مربوط به نافله صبح می‌باشد که در نزد خدا مشهود و مقبول است.»
و همواره با وضو بودن، رعایت آداب و
سنن و حضور قلب در عبادات،
تعقیبات نماز، شرکت مداوم در
نماز جمعه و جماعات، طولانی کردن
قنوت و سجده‌های نماز، و سه روز روزه در هر ماه،
زیارت قبور اولیاء و
شهدا خصوصاً پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام)
گریه و بکاء در عزای
سیّد الشّهداء (علیه‌السّلام) و
توسّل به آن حضرت و سایر معصومین (علیهم‌السّلام)
صله رحم و دستگیری از ارحام و مستمندان،
اطعام طعام و افشای
سلام به ویژه در مورد دوستداران اهل بیت
عصمت (علیهم‌السّلام) تداوم نسبت به برخی از اوراد و اذکار ماثوره مانند ذکر «لا اله الّا الله» و «استغفرالله ربی واتوب الیه» و
صلوات بر محمد و آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
تسبیحات حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)؛ (تسبیحات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) عبارت است از ۳۴ بار الله اکبر، ۳۳ بار الحمدالله و ۳۳ بار سبحان الله.) بعد از هر نماز و در هنگام
خواب.
بعضی از بزرگان فرموده‌اند صد بار ذکر «لا اله الّا الله» و هفتاد بار
استغفار پس از
نماز صبح به شرط توجه و حضور قلب بسیار مجرب است، حتی المقدور آن را ترک نکنید. و همچنین ده بار گفتن «لا اله الّا الله الملک الحقّ المبین» و هفت بار «لا حول و لا قوَّة الّا بالله العلی العظیم» پس از نماز صبح و
نماز مغرب.
در احادیث آمده است که قرائت چهار
آیه از آخر
سوره حشر که از آیه شریفه «لَوْ انزلنا هذَا الْقُران» شروع شده و تا آخر سوره به پایان می‌رسد هر روز صبح بسیار خوب است و بهتر آن است که در
سجده شکر خوانده شود. این بود قسمتی از مستحبّات که تداوم بر آن بسیار مجرّب و مفید است.
نماز جعفر بن ابی طالب (علیه‌السلام)،
نماز استسقاء،
نماز غفیله،
نماز شب دفن و
نماز اول ماه و
نماز حاجت بعضی از نمازهای مستحبی‌اند که علاوه بر
نوافل یومیه در
تحریرالوسیله به استحباب آنها تصریح شده است.
و این نماز از
مستحبات مؤکّد است و از نمازهای مشهور بین عامّه و خاصّه است، و از چیزهایی است که
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به پسر عمویش هنگام بازگشت از سفرش به خاطر محبّت و گرامی داشتن او به وی عطا کرد که از
امام صادق (علیه‌السلام) است که: «در روز
فتح خیبر هنگامی که جعفر از حبشه آمد، پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: «آیا جایزه‌ای به تو ندهم؟ آیا بخششی به تو نداشته باشم؟ آیا به تو هدیه‌ای نکنم؟» پس جعفر گفت: «چرا یا رسول اللَّه» - حضرت صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: مردم گمان کردند که پیغمبر به او طلا یا نقره می‌دهد، لذا گردن‌ها را کشیدند تا ببینند چه می‌دهد - پس پیغمبر به او فرمود: «چیزی به تو عطا می‌کنم که اگر آن را هر روز انجام دهی، برایت از دنیا و آنچه در آن است، بهتر خواهد بود و اگر هر دو روز یک مرتبه انجام دهی، خداوند گناه بین آن دو روزت را مورد مغفرت قرار می‌دهد و اگر در هر جمعه یا هر ماه یا هر سالی انجام دهی خداوند گناه بین آنها را می‌بخشد».
و بافضیلت‌ترین وقت خواندن نماز جعفر (طیّار)،
روز جمعه هنگام بالا آمدن آفتاب است و می‌توان آن را از نافله‌های شب یا روز، حساب کرد که - چنان که در روایت آمده - هم برای او از نوافلش حساب شود و هم نماز جعفر، پس با نماز جعفر نافله نماز مغرب را مثلاً نیّت می‌کند. و این نماز چهار
رکعت است که دو سلام دارد، در هر
رکعتی حمد و
سوره می‌خواند، سپس پانزده مرتبه می‌گوید:
«سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّه وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَر» و همین تسبیح را ده مرتبه در
رکوع و همچنین ده مرتبه بعد از سر برداشتن از
رکوع، و همچنین در سجده اول و بعد از سر برداشتن از آن، و در سجده دوم و بعد از سر بلند نمودن از آن ده مرتبه می‌گوید. پس در هر
رکعتی هفتاد و پنج مرتبه و همه آنها (در تمام چهار
رکعت)، سیصد تسبیح می‌شود. و ظاهر این است که گفتن تسبیحات از ذکر
رکوع و سجده، کفایت می‌کند، ولی احتیاط (مستحب) آن است که اکتفا به آنها نشود. و در این نماز سوره مخصوصی تعیّن ندارد، لکن افضل آن است که در
رکعت اول، سوره
(اِذَا زُلْزِلَتْ) و در
رکعت دوم، سوره
(وَ الْعَادِیَاتِ) و در
رکعت سوم،
(اذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ) و در
رکعت چهارم، سوره
(قُلْ هُوَ اللَّهُ احَد) بخواند.
از جمله نمازهای مستحب: نماز استسقاء است. و استسقاء به معنای درخواست آب است. و نماز استسقاء، مستحب است در وقتی که آب نهرها فرو رود و باران کم شود و آسمان از باریدن خودداری کند، به خاطر شیوع گناهان و کفران نعمت‌ها و ندادن حقوق و کم‌فروشی در کیل و وزن و ظلم و حیله و ترک امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از زکات و حکم نمودن به غیر آنچه خدا نازل فرموده و غیر اینها از چیزهایی که موجب خشم حضرت رحمان می‌شود و موجب نیامدن باران می‌گردد، همان طور که در روایت آمده.
و کیفیت آن مانند نماز
عید فطر و
قربان، دو
رکعت و به جماعت است و فرادا خواندن آن به قصد رجاء اشکال ندارد. در هر
رکعت از آن حمد و سوره‌ای را می‌خواند و در
رکعت اول بعد از سوره، پنج تکبیر می‌گوید و بعد از هر تکبیر، یک قنوت به جا می‌آورد و در
رکعت دوم چهار تکبیر (می‌گوید) که بعد از هر تکبیری، یک قنوت به جا می‌آورد. و در قنوت، خواندن هر دعایی کافی است و بهتر است که دعای قنوت شامل طلب باران و آب و طلب عطوفت حضرت رحمان باشد به اینکه باران‌ها را فروفرستد و درهای آسمان را به رحمت باز کند و قبل از دعا، صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم الصلاة و السلام بفرستد.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز غفیله است، و آن دو
رکعت است، میان نماز مغرب و عشا که در مقدّمه اول از کتاب نماز تفصیل آن گذشت.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز شب دفن است، که شرح آن در باب دفن میّت از احکام اموات گذشت.
و از جمله نمازهای مستحب: نماز اول ماه و نماز حاجت، و غیر آنها از نمازهایی است که مفصّلاً در جاهای خودش ذکر شده است.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «انجام مستحبات و ترک مکروهات »، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۷/۲۲. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
