النخبة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«النخبة فی الحکمة العملیة و الاحکام الشرعیة» یا «النخبة الوجیزة فی الحکمة العملیة و الاحکام الشرعیة» تالیف فقیه متاله محدث کبیر
محمد بن مرتضی معروف به
ملا محسن فیض کاشانی یا قاشانی (م ۱۰۹۱ ق)است.
کتاب النخبة یکی از آثار گرانقدر به یادگار مانده از
فقیه اخلاقی و مفسر اصولی فیض کاشانی «قده» است اگر چه روش مؤلف مسلک اخباری بوده است اما در این کتاب روش وی به پیروی از
مقدس اردبیلی و بخصوص
محقق سبزواری «قده» و صاحب مدارک روش
اجتهاد در استنباط احکام می‌باشد و کتاب به صورت
فقه موجز و رساله‌های عملیۀ متداول نوشته شده است.
اگر چه این کتاب پس از کتبی همچون
شرائع الاسلام محقق حلی «قده» (م ۶۷۶ ق) و
قواعد الاحکام علامه حلی (م ۷۲۶ ق) تالیف شده است ولی سبک تقسیم بندی مباحث به چهار قسمت کلی عبادات، معاملات، ایقاعات، و احکام رعایت نشده است و مطالب آن در دوازده کتاب، و بدون نظم مشخصی در کنار هم ذکر شده‌اند.
از آنجایی که مؤلف پس از بعضی از تالیفات فقهی خود نظیر
معتصم الشیعة ، و
مفاتیح الشرائع به آثار اخلاقی و عرفانی خود همچون
المحجة البیضاء ، و
زاد المسالک پرداخته است، در مرحلۀ دوم تالیفات و آثار فقهی همچون النخبة و التطهیر رنگ و بوی عرفانی به خود گرفته‌اند و کتاب النخبة تامل و توجه به
فقه از زاویۀ
اخلاق است و در آن احکام
شریعت محمدی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم با آداب و سنن اخلاقی و
حکمت متعالیه عرفانی ممزوج و آمیخته شده‌اند.
وی در فهرست تصانیفش این کتاب را این گونه معرفی کرده است:
ان النخبة خلاصة لابواب الفقه کلها من الآداب و السنن ظاهرا و باطنا و اصول الاخلاق فی عبارات وجیزة بلیغة، مراعیة لالفاظ الحدیث فی الاکثر لم یسبق بمثله.
( فهرس المصنفات، ص۳ نسخۀ خطی).
یعنی کتاب النخبة خلاصۀ ابواب
فقه است که آداب و سنن ظاهری و باطنی و اصول و اساس اخلاق در عبارت‌های خلاصه و رسایی ذکر شده است که نظیر آن دیده نشده است.
شخصیت علمی منحصر بفرد مؤلف که فقیهی متکلم و محدثی آگاه و حکیمی متاله بوده که از بزرگانی همچون
شیخ بهایی (م ۱۰۳۰ ق) در فقه و
صدر المتالهین شیرازی (م ۱۰۵۰ ق) صاحب
اسفار در
فلسفه و
حکمت استفاده نموده است.
در کنار تصانیف متعددی که به حدود ۲۰۰ اثر علمی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی می‌رسد و تالیفات کم نظیری همچون:
-
سفینة النجاة و الاصول الاصلیة در علم
اصول فقه -
المحجة البیضاء در
اخلاق -
تفسیر الصافی در
علم تفسیر -
الوافی در حدیث
-
معتصم الشیعة ،
الشهاب الثاقب ،
مفاتیح الشرائع در
فقه تالیفات این دانشمند بزرگ اسلامی و بخصوص کتاب النخبة را در نوع خود کم نظیر ساخته است.
کتاب النخبة از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و شروح متعددی همچون «التحفة السنیة» تالیف
سید عبدالله بن محدث جزائری ، «اخلاق سلطانی» تالیف سید
نور الدین بن محدث جزائری (م ۱۱۵۸ ق) بر آن نوشته شده است و حتی بزرگانی همچون
احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق) این کتاب را به نظم در آورده‌اند.
فقها و علمای بزرگ همچون
شیخ طوسی ،
علامه حلی و
محقق حلی گاهی مباحثی را به صورت مفصل می‌نوشتند و سپس به خلاصه نویسی آن می‌پرداختند و یا قسمتی از کتاب قبلی خود را به صورت منتخب مطالب آن دوباره به رشتۀ تحریر در می‌آوردند.
فیض کاشانی نیز از این گروه دانشمندان بوده است و علاوه بر تهذیب و تلخیص تالیفات دیگران، آثار علمی خود را نیز به صورت مختصر تالیف نموده است، یکی از این آثار کتاب النخبة است، وی سه کتاب بنام النخبة دارد که عبارتند از:
۱-
النخبة الصغری یا
نخبة العلوم ، در این کتاب چکیده و خلاصه‌ای از مهم‌ترین مسائل کتاب‌های
طهارت ،
صلاة و
صوم گردآوری شده است. این کتاب در سال ۱۳۲۴ ق مستقلا چاپ شده است.
۲-
النخبة الکبری ، این کتاب تفصیل مطالب النخبة الصغری است.
آقا بزرگ تهرانی در مورد آن می‌نویسد: «فصل فیه ما اجمله و ابهمه فی النخبة الصغری و هی کتعلیقه تقرب من اصلها فی الحجم او یزید علیها کما ذکر فی فهرس تصانیفه
۳-
النخبة فی الحکمة العملیة و الاحکام الشرعیة،
علاوه بر این سه کتاب فقهی، مؤلف صرفا مباحث اخلاقی و عرفانی کتاب النخبة را در کتابی اخلاقی بنام «التطهیر» جمع آوری نموده است.
آقا بزرگ تهرانی در مورد آن می‌نویسد: التطهیر هو المنتخب من النخبة الفقهیة، و هو فی الاخلاق و تطهیر السر خاصة انتخبه مؤلفه الفیض الکاشانی فی خمس مائة بیت و قد طبع فی ایران
آنچنان که مؤلف در فهرست تصانیفش ذکر نموده است تالیف این کتاب در
سال ۱۰۵۰ ق پایان یافته است.
این کتاب مکررا در سال‌های ۱۳۰۳، ۱۳۱۶، ۱۳۲۴، ۱۳۳۰، ۱۳۳۲ ق در تهران چاپ شده است. کتاب موجود به وسیلۀ مرکز چاپ و انتشار سازمان تبلیغات اسلامی در ربیع الاول سال ۱۴۱۸ ق به چاپ رسیده است.
تحقیق کتاب توسط مهدی انصاری قمی و با نظارت معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی انجام شده است.
صاحب الذریعة به سه نسخۀ خطی معتبر از کتاب اشاره نموده است که عبارتند از:
۱- نسخۀ متعلق به
سید ابو القاسم خوانساری ، به خط فرزند مؤلف
علم الهدی بن فیض که در
سال ۱۰۷۴ ق با نسخه‌ای مربوط به سال ۱۰۵۵ ق مقابله شده است.
۲- نسخۀ متعلق به
کتابخانه علامه شیخ محمد بن طاهر سماوی و به خط
نور الدین محمد بن مرتضی بن مرتضی کاشانی ، پسر برادر زادۀ
فیض کاشانی .
۳- نسخه‌ای در نزد علامه
میرزا محمد تهرانی در
سامراء .
در چاپ کتاب از سه نسخۀ خطی و یک نسخۀ چاپی به صورت تلفیقی استفاده شده است که عبارتند از:
۱- نسخۀ متعلق به
کتابخانه حجة الاسلام سید حسن موسوی غزنوی ، به خط
محمد بن محمد حسین معروف به رضی نظری مربوط به سال ۱۰۹۱ ق، که سال وفات مؤلف نیز می‌باشد. این نسخه با رمز (الف) مشخص شده است.
۲- نسخۀ تصویری از شرح نخبه، بنام
التحفة السنیة ، تالیف سید
عبدالله بن نور الدین جزائری (م ۱۱۷۳ ق) که در سال ۱۱۶۳ ق نوشته شده است. این نسخه با رمز (ب) مشخص شده است.
۳- نسخۀ خطی کتابخانۀ حجة الاسلام و المسلمین شیخ مشایخی که در
سال ۱۱۷۷ ق نوشته شده است. این نسخه با رمز (ت) مشخص شده است.
۴- نسخۀ چاپی که در چاپخانۀ میرزا علی اصغر در سال ۱۳۳۰ ق چاپ سنگی شده است و مصحح آن محمد حسین قمی «ره» است و از روی نسخۀ خطی میرزای قمی «ره» تصحیح و چاپ شده است.
با توجه به این که نکتۀ مهم و اساسی برای ناشرین کتاب تصحیح عبارت‌های کتاب می‌باشد بدین منظور ناشرین کتاب در بدست آوردن نصوص و متن اخبار و روایات به مصادر اولیه مراجعه نموده و آدرس آن روایات را ذکر نموده‌اند.
احیانا اگر مطالبی از نسخۀ شرح کتاب در حاشیه ذکر شده است با رمز (ش) مشخص شده است. (مقدمۀ ناشر، ص۳۲).
هم چنان که گذشت مباحث کتاب نظیر شرائع الاسلام یا قواعد الاحکام به ۴ بخش
عبادات معاملات ، ایقاعات و احکام تقسیم بندی نشده است بلکه در ۱۲ کتاب جمع آوری شده‌اند که عبارتند از:
کتاب‌های
طهارت ،
صلاة ،
زکاة ،
صیام ،
حج ،
حسبه ،
بر ،
کسب ،
نکاح ،
معیشت ،
جنائز ، و
فرائض .
از نکات عجیب این که در ضمن کتاب طهارت، مباحث مربوط به
حد ،
تعزیرات ، و
جنایات در صفحات ۵۲ تا ۵۸ ذکر شده‌اند که به این مطلب در کتاب
حسبه ، صفحۀ ۱۹۷ در ضمن قسمتی از باب اقامۀ حدود اشاره شده می‌نویسد: و قد ذکرنا شرائط الحدود و التعزیرات و نقادیرها فی کتاب الطهارة.
از طرف دیگر بسیاری از مباحث اخلاقی نظیر
صبر ،
تواضع ،
زهد ،
شکر ، آرزوهای کوتاه، تطهیر از ما سوی الله و غیره در آن مطرح شده‌اند.
در کتاب
صلاة ، فقط
نماز عیدین تا حدودی به صورت مفصل مطرح شده است و به
نماز آیات ،
نماز خوف ، نماز آیات، نماز مسافر و نوافل بصورت بسیار خلاصه اشاره شده است و بصورت منظم و مدون نظیر سایر کتب فقهی این مباحث مطرح نشده است و مباحث مربوط به نماز
میت و
غسل و
کفن در کتاب جنائز ذکر شده است.
مباحث کتاب خمس نیز در ضمن
کتاب الزکاة مطرح شده است.
در کتاب حسبه، کتاب‌های
جهاد ،
امر به معروف و نهی از منکر ، اقامۀ
حدود ،
قضاء ،
شهادة ،
لقیط ، و
حجر ذکر شده‌اند و در ضمن آن در صفحات ۱۸۰ و ۱۸۱ مباحث مربوط به
اجتهاد در
تقلید به صورت مختصر بیان شده‌اند.
در کتاب البر نیز باب‌های
عطیه ،
عتق ،
نذر ،
عهد ،
یمین ،
تدبیر ،
مکاتبه ذکر شده‌اند، منظور از باب
عطیه همان
وقف است.
در ضمن کتاب نکاح مباحث انواع
طلاق ،
خلع ،
مبارات ،
ظهار ،
ایلاء آورده شده است.
کتاب معشیت در واقع تمام مباحث آن اخلاقی بوده و از مباحث فقهی متداول در آن مطلبی دیده نمی‌شود بلکه مباحثی نظیر خوردن،
نوشیدن ،
مهمانی ،
لباس ،
عطر زدن،
مسکن ،
کلام و غیره ذکر شده است.
در آخرین کتاب مباحث مربوط به
فرائض یا
ارث و احکام آن به صورت بسیار مختصر و در چند صفحه مطرح شده‌اند.
کتاب النخبة با هیچ کدام از کتب فقهی متعارف و متداول قابل مقایسه نیست، این کتاب آمیخته‌ای از
فقه ،
اخلاق و
عرفان است.
در ابتدای کتاب
طهارت ، پس از تقسیم طهارت به دو قسم باطنی و ظاهری در توضیح طهارت باطنی در حدود چهل صفحه به بحث می‌پردازد که با توجه به حجم کتاب، قسمت زیادی به این بحث اختصاص داده شده است.
مؤلف در این کتاب بنای بر اختصار در طرح مباحث داشته و به اقوال و نظریات هیچ کدام از علمای قبل یا معاصر خود متعرض نشده است و سبک نگارش آن به صورت فقه رساله‌ای و موجز می‌باشد.
وی در خطبۀ کتاب می‌نویسد: من اقتبس من افوارهم تفصل بین ما وضح دلیله و بان سبیله مما لا ریب فیه و بین ما ابهم ماخذه و اظلم مسلکه مما یتشابه الامر فیه.
از دیگر ویژگی‌های کتاب، ناهمگونی در حجم مباحث مطرح شده می‌باشد. در حالی که باب‌های
حدود ،
قضاء و
شهادات در بین صفحات ۱۷۹ تا ۱۸۴ فقط در ۵ صفحه مطرح شده‌اند.
و تمام مباحث کتاب البیع در دو صفحه ذکر شده است و به صورت بسیار مختصری عناوین شروط متعاقدان،
ایجاب و
قبول ،
بیع دین ،
بیع نسیه و نقد در همین دو صفحه بیان شده‌اند، اما مباحثی همچون طهارت باطنی در ۴۰ صفحه و یا کتاب
معیشت در رابطه با خوردن، خوابیدن و پوشیدن در ۳۵ صفحه مطرح شده‌اند.
از دیگر ویژگی‌های کتاب آمیخته شدن مباحث کتب مختلف با هم می‌باشد به عنوان نمونه کتاب‌های حدود، تعزیرات، و جنایات در کتاب طهارت و یا مباحث اقامۀ
حدود ،
قضاء و
شهادات در ذیل کتاب
حسبه ذکر شده‌اند.
کتاب النخبة از ابتدای تالیف مورد توجه بزرگان از فقها و حتی
عرفا واقع شده و شروح و حواشی متعددی بر آن زده شده که در الذریعة جلد ۱۴، صفحات ۱۰۲ و ۱۰۳ به بعضی از آنها اشاره شده است، این شروح عبارتند از:
۱- شرح طهارة النخبة
تالیف سید
نور الدین بن محدث جزائری (م ۱۱۵۸ ق)، که شرح مقصد اول از آن در طهارت باطن است که با نام اخلاق سلطانی ترجمه شده است. (الذریعة ۴/ ۱۱۵، ۱۳/ ۳۶۶، اعیان الشیعة ۱۰/ ۲۲۸).
۲- التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنیة
تالیف سید
عبدالله بن نور الدین بن محدث جزائری (م ۱۱۷۳ ق) (الذریعة ۳/ ۴۴۲، مستدرک الوسائل ۱۰/ ۱۶۶).
۳- مفتاح الصحبة فی شرح النخبة
تالیف سید نور الدین بن محدث نعمت الله جزائری (م ۱۱۵۸ ق) (الذریعة ۱۴/ ۱۰۳، ۲۱/ ۳۳۵).
۴-
شرح النخبة تالیف
عبدالله بن محمد کاظم تبریزی (الذریعة ۱۳/ ۳۶۶، ۱۴/ ۱۰۲).
۵-
حاشیة النخبة تالیف
محمد بن محسن فیض کاشانی ، فرزند مؤلف معروف به
علم الهدی (م ۱۱۱۲ یا ۱۱۲۳ ق).
۶-
منتخب التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنی ة
تالیف
شیخ محمد بن قنبر علی مدنی (م ۱۳۱۴ ق) (الذریعة ۲۲/ ۳۸۲).
۷-
نظم النخبة تالیف احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق) (الذریعة ۱۱/ ۲۴۱، ۲۴/ ۲۳۱). تا بحث
امر به معروف و نهی از منکر آن چاپ شده است.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
