المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تالیف عبدالحق بن غالب ابن عطیه اندلسی است.
مهمترین اثر باقیمانده ابن عطیه کتاب تفسیر او با عنوان «المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز» است که یکی از مهمترین
تفاسیر درایی در قرن ۶ قمری محسوب می‌شود. وی این تفسیر را پیش از تصدی قضای المریه در ۵۲۹ ق تالیف کرده بود. المحرر الوجیز همواره در مغرب مورد توجه بوده و از منابع اساسی تفاسیری چون
البحر المحیطابو حیان و
الجامع لاحکام القرآنقرطبی بوده است.
ابن خلدون شیوه این تفسیر را ستوده است، در مقدمه خود می‌نویسد «بسیاری دست به نوشتن
تفسیر نقلی زده‌اند و آثار وارده از
صحابه و
تابعین را گرد آوردند تا به
طبری و
واقدی و
ثعلبی و مانند اینها منتهی گردید، از این رو این تفاسیر، از گفته‌های یهودیان مسلمان شده- جز در موارد احکام- سالم نمانده و مفسران در این باره تساهل ورزیدند و کتابهای خود را از این منقولات بی اساس پر کردند.
تا آنگاه که دوران تحقیق و بررسی فرا رسید و
ابو محمد عطیه به تلخیص و تهذیب منقولات تفسیری همت گماشت و آنچه را قرین صحت بود برگزید و در
اندلس کتابی آراسته و پیراسته برای مردم مغرب زمین به رشته تحریر درآورد. پس از او
قرطبی نیز همان راه را پیمود و تفسیر خود را بر همان اساس تدوین کرد و در شرق بلاد اسلامی شهرت و رواج یافت.»
داستانهای خرافی
اسرائیلی که تا آن روز رواج داشت و تقریبا همه متون تفسیری آن روزگار را در بر گرفته بود در این تفسیر راه نیافته است، از این رو این تفسیر از پیشگامان رهایی از اوهام و خیالبافی‌ها محسوب می‌شود و بهترین تفسیر نقلی به شیوه جدید به شمار می‌آید.
این تفسیر مقدمه‌ای دارد که در آن، از شؤون گوناگون قرآن بحث کرده است و در نوع خود از مهمترین آثار تالیف شده در
علوم قرآنی به شمار می‌آید. این مقدمه ده باب دارد:
باب اول در بیان
فضل قرآن از زبان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
صحابه و شایستگان امت،
باب دوم در اهمیت
تفسیر قرآن،
باب سوم درباره پیش گرفتن روش
احتیاط در تفسیر و مراتب مفسران که سرآمد آنان علی
امیرالمؤمنان علیه‌السّلام است،
باب چهارم در خصوص
حدیث سبعة احرف،
باب پنجم درباره
جمع قرآن و تاریخچه قرآن،
باب ششم در خصوص الفاظ بیگانه در قرآن و سخن کوتاهی در بیان
اعجاز قرآن،
باب هفتم در
ایجاز و ایفاد قرآن،
باب هشتم درباره
نامهای قرآن و نام سوره‌ها و آیه‌های آن،
باب نهم در خصوص
استعاذه باب دهم در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم که آن را از سخن
امام جعفر بن محمد صادق علیه‌السّلام و
امام علی بن الحسین سجاد علیه‌السّلام آغاز
می‌کند و سپس به گفتار
جابر بن عبدالله انصاری و دیگران می‌پردازد. او در این مقدمه سخن خود را پس از تسمیه، با درود بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و آن آغاز می‌کند، شیوه‌ای که اهل آن دیار بر آن بوده‌اند. به جهت اهمیتی که این مقدمه دارد، به همت
آرنر جفری مستشرق معروف جداگانه و همراه مقدمه کتاب «المبانی» نوشته احمد بن علی عاصمی (متوفای ۳۷۸ ق) چاپ و منتشر شده است.
رقابت نزدیک بین تفسیر
ابن عطیه در مغرب با الکشاف
زمخشری معتزلی در مشرق، موجب شده تا از دیرباز اهل تفسیر به مقایسه آن دو بپردازند.
ابن تیمیه تفسیر ابن عطیه را بیش از کشاف پیرو سنت و به دور از
بدعت شمرده است.
ابو حیان آن را در
جامعیت و خالص بودن برتر از الکشاف دانسته و الکشاف را در اختصار و عمق بر آن ترجیح داده است. از وجوه تمایز تفسیر ابن عطیه نسبت به الکشاف می‌توان به عنایت بیشتر آن به نقل
قرائات و احادیث اشاره کرد. در تفسیر ابن عطیه توجه خاصی به اختلاف قرائات معطوف شده و مؤلف نه تنها به نقل قرائات مشهور و شاذ و اختلاف راویان پرداخته، بلکه بر خلاف زمخشری همواره به نام قاریان و راویان نیز تصریح کرده است. در نقل حدیث نیز باید گفت که ابن عطیه بیشتر به ذکر مصدر نقل عنایت داشته است.
البته باید در نظر داشت که معاصر بودن دو تفسیر سبب شده روش علمی، ادبی و بلاغی آن دو به هم شباهت پیدا کند. گر چه تفاوتهایی دارند، اختلاف مذهب دو مفسر، اختلاف در
استنباط احکام و استدلالهای آن و اختلاف در
روش اجتهادی را بطور طبیعی به همراه خواهد داشت.
المحرر الوجیز جامع بین منقول و معقول است، در بخش منقول، روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
صحابه،
تابعین را نقل می‌کند،
اسانید و منبع مرویات را متذکر نمی‌شود، زیرا روایاتی را که به صحت آنها اعتقاد دارد، محتاج ذکر سند نمی‌داند، از این جهت سعی دارد روایات غیر صحیح یا منافی عقل را نقل ننماید. از
ابن جریر طبری زیاد نقل می‌کند و گاهی به نقد آن می‌پردازد.
در بخش معقول و استنباط و
اجتهاد، تکیه او بر اجتهاد شخصی نیست، بلکه، دیدگاهی است که با توجه به لغت، ادب و
بلاغت و احتمالات کلام بیان نشده است، بدین جهت تفسیر وی از جهتی بر اساس لغت و نحو پی ریزی شده است. در این بخش به بیان وجوه احتمالات و نقل اقوال مفسرین و نقد و انتخاب آنها می‌پردازد، به شعر و لغت عرب برای تبیین معانی آیه
استشهاد فراوان دارد، مسائل نحوی و امور مربوط به بلاغت و بیان را نیز بررسی می‌کند.
در بخش نقل
قرائات، ملتزم به نقل مشهور و شاذ آن و بیان احتمالات معانی و توجیهات عربی آن می‌باشد.
آیات الاحکام را بر اساس
مذهب مالکی بررسی و تفصیل می‌دهد و نقدهایی نیز بر
ابن حزم اندلسیظاهری وارد می‌کند، و به مذاهب فقهی دیگر تعرض نمی‌نماید.
در نقل
اسرائیلیات و
قصص قرآنی به حداقل اکتفا نموده، هنگام ضرورت نقل، به نقد آنها می‌پردازد. بر مفسرینی که کتب خود را مملو از اینگونه قصص و اسرائیلیات نموده، خرده می‌گیرد. دیدگاه کلی ایشان این است که اینگونه روایات (اسرائیلیات) با قواعد عقلی و نقلی سازگاری ندارد مانند قصه
هاروت و
ماروت و زهره.
در مسائل کلامی
اشعری مسلک بوده و با
معتزله به مجادله بر می‌خیزد. مانند آیه «و کلم الله موسی تکلیما»
در معنای کلام،
و نیز در صفحات دیگر مانند
استهزاء،
غضب،
حیاء،
استواء،
محبت، وجه، مجیئی، اتیان و یا مانند مسئله
رؤیت خداوند در آخرت و
تاویل «لا تدرکه الابصار و هو یدرک الابصار»،
البته ایشان در پاره‌ای مباحث به گونه‌ای دیدگاه
معتزله را ترجیح... داده، به آن تمایل نشان می‌دهد، مانند آیه «للذین احسنوا الحسنی و زیادة».
روش کلی وی در بیان مطالب به این ترتیب است که ابتدای سوره‌ها، اطلاعات کلی درباره سوره، شامل مکی، مدنی بوده، فضل، عدد آیات و القاب آن را بیان می‌دارد و در آیات پس از ذکر آنها مستقیما وارد تفسیر می‌شود و ضمن آن به نقل اقوال مفسرین و نقد آنها، بحثهای لغوی، معانی، نحوی،
قرائت، بیان شواهد شعری و ادبی، نقل روایات و
اسباب نزول می‌پردازد.
در نقل روایات، گاهی از گفتار
ائمه اهل بیت علیهم‌السّلام آغاز می‌کند. معمولا هنگامی که اظهار نظر می‌کند، آن را با عنوان قال القاضی
ابو محمد مطرح می‌کند، این روش، به تفسیر املائی می‌ماند تا انشایی و می‌رساند که وی تفسیر خود را بر جمع شاگردان املا می‌کرده و آنان می‌نوشته‌اند، مانند فراء در «معانی القرآن».
ابن عطیه در جهتی از تفسیر خود محافظه کارانه عمل کرده است، مثلا در تفسیر آیه «و انذر عشیرتک الاقربین»،
روایت وارده را به طور سربسته و ابهام گونه نقل کرده است.
همچنین ذیل آیه تطهیر
شان نزول آن را درباره
اهل بیت علیه‌السّلام (
پنج تن آل عبا) دانسته و روایات مربوط به آن را به عنوان رای مشهور آورده است، ولی احتمال می‌دهد شامل زوجات نیز بشود با این وصف سخن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خطاب به‌ام سلمه (انت الی خیر) را نیز در پی آن آورده و مساله را مبهم رها کرده است.
ذیل آیه مربوط به خاتم بخشی علی علیه السلام، اقوال مفسرین را در این خصوص که علی علیه‌السّلام هنگام نزول آیه، در حال
رکوع، انگشتر خود را به سائل بخشید می‌آورد و روایت می‌کند که «پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پس از نزول آیه از خانه بیرون آمد، سائلی را دید و از او پرسید: کسی به تو چیزی داده است؟ عرض کرد: آری، آن مرد نمازگزار، این انگشتری نقره را در حال رکوع به من بخشید حضرت نگاه کرد و دید آن که مرد به او اشاره می‌کند، علی علیه‌السّلام است. آنگاه گفت: الله اکبر و آیه را بر مردم خواند...» ابن عطیه سپس طبق شیوه خود، با سکوت از کنار قضیه می‌گذرد.
ذیل آیه ۵۵ مائده.
ایشان درباره تلاش تفسیری خود در مقدمه می‌نویسد: «در این کتاب بسیاری از علوم مورد نیاز تفسیر را بیان داشته‌ام، زیرا تفسیر قرآن جز با بیان جمیع علوم مؤثر در تفسیر ممکن نیست، این علوم از این قرارند، حکم (احکام)
نحو، لغت، معنا و قرائت به جهت دوری از خطا. تتبع فراوانی در الفاظ انجام داده و فکر و اندیشه‌ام را منحصر به تفسیر نمودم، جمیع قراءات را آورده، معانی مختلف و جمیع محتملات الفاظ را با تلاش خود بدست آورده، بیان کرده‌ام».
نقل فراوان روایات، اقوال، قرائتها و معانی الفاظ، گویای این است که مفسر از مصادر فراوانی استفاده نموده است، برخی از این مصادر عبارتند از:
۱-
تفسیر طبری،
۲-
شفاء الصدورابو بکر محمد بن الحسن بن زیاد الوصلی،
۳-
التحصیل لفوائد کتاب التفصیل...
ابن عباس احمد بن عمار مهدوی تمیمی،
۴-
الهدایة الی بلوغ النهایة مکی بن ابی طالب (موارد بسیاری را از آن نقل کرده و به آن مستند می‌کند، در بخش نیز بدون ذکر نام از آن نقل کرده است و در مواردی به نقد آراء منقول از آن می‌پردازد.)
۱-
صحیح بخاری،
۲-
مسند مسلم،
۳-
سنن ابی داود،
۴-
سنن ترمذی،
۵-
سنن سنایی ۱-
المحتسب ۲-
الحجة فی علل القراءات السبع،
۳-
التیسیر.
۱-
معانی القرآنفراء ۲- معانی القرآن
زجاج ۳-
مجاز القرآنابو عبیدة ۴-
الاغفال فیما اغفله الزجاج من المعانی ۵-
الکتابسیبویه ۶-
المقتضبابن عباس ازدی ۷-
العینخلیل بن احمد ۸-
اصلاح المنطق ابو یوسف
۹- الفصیح
ابو العباس ثعلب ۱۰-
المجمل فی اللغة احمد بن فارس،
۱۱- المخصص علی بن احمد اندلسی
۱-
الموطا مالک بن انس ۲-
المختصرعبدالله بن عبد الحکم بن اعین ۳-
المدونة ۴-
الواضحةعبد الملک بن حبیب سلمی ۵-
التفریعابو القاسم بن الجلاب ۶-
اشراف علی مذاهب اهل العلمابو بکر محمد بن ابراهیم بن منذر.
این اثر به تحقیق
عبد السلام عبد الشافی محمد انجام گرفته است، محقق محترم مقدمه‌ای دارد در ۲۷ صفحه شامل موضوعاتی است در: معانی تفسیر،
تاویل، فرق آندو،
اقسام تفسیر، میزانی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از قرآن تفسیر فرموده است،
اجتهاد در تفسیر نزد
صحابه، معروفترین مفسرین قرآن از صحابه، ارزش
تفسیر ماثور، مدارس تفسیر، مهمترین کتب تفسیر ماثور، مهمترین کتب
تفسیر به رای و اجتهاد، روش ابن عطیه در تفسیر، مصادر ابن عطیه، شرح حال مختصری از وی و تالیفات ایشان.
المحرر الوجیز بر مبنای
نسخه کتابخانه ایاصوفیا واقع در
استانبول، که نسخه عکس آن در
کتابخانه آیت‌الله مرعشی «ره» محفوظ است و تصویر صفحه اول و آخر سوره بقره آن در نسخه چاپی موجود است، تصحیح و چاپ شده است. برخی چاپهای آن عبارتند از:
۱- قاهره، مجلس اعلای شئون اسلامی، احمد صادق الملاح.
۲- مغرب، رباط، وزارت اوقاف مغرب سال ۱۳۹۵ ق تا ۱۴۱۲ ق، در ۱۶ مجلد با تحقیق مجلس علمی در فارس.
۳- بیروت دار الکتب العلمیة سال ۱۴۱۳ ق ۱۹۹۳ م در ۵ مجلد با تحقیق و تصحیح عبد السلام عبد الشافی محمد
۴- نسخه حاضر با همین تصحیح و از همین مؤسسه انتشار یافته و چاپ اول آن در سال ۱۴۲۲ ه ۲۰۰۱ م، ۱+ ۵ مجلد همراه با یک جلد فهرست‌ها در قطع وزیری ارائه گردیده است.
شابک: ۳- ۳۲۱۱- ۷۴۵۱- ۲ NBSI
این نسخه دارای مقدمه‌ای قابل توجه از مصحح و مقدمه‌ای ارزشمند از مفسر می‌باشد.
فهرستی بر اساس آیات در آخر هر مجلد راهنمای محققین دریافتن آیات و سوره‌ها می‌باشد. مصحح محترم توضیحی درباره شیوه تصحیح ارائه نداده و نسخه موجود فاقد پاورقی می‌باشد.
۱- منهج ابن عطیه فی تفسیر القرآن، عبد الوهاب فاید، قاهرة ۱۳۹۴ ق در ۴۱۴ ص
۲- ابن عطیه المفسر و مکانه فی حیاة التفسیر فی الاندلس، عبد العزیز بدوی الزهیری رساله فوق لیسانس از دانشگاه اسکندریه مصر، دانشکده آداب سال ۱۳۸۰ ق- ۱۹۸۰ م.
۳- ابن عطیه لغویا و نحویا من خلال کتابه المحرر الوجیز فی شرح الکتاب العزیز، والی عبد الغفار بلحسن، رساله دیپلم از دانشکده آداب دانشگاه محمد الخامس، رباط
۴- عبد الحق بن عطیة و تفسیر المحرر الوجیز- الصاح ابن باجیة
۵- چاپ مقدمه تفسیر المحرر الوجیز و مقدمه کتاب المبانی از علمای مغرب به تصحیح مستشرق انگلیسی و استدراکات عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره ۱۳۹۲ ه ۱۹۷۲ م در ۳۲۴ صفحه مجلد
فهرستهای تفسیر شامل ۱۰ نوع فهرست از قبیل می‌باشد: ۱- فهرست قراءات قرآنیة ۲- اطراف حدیث ۳- انباءو کینه‌ها ۴- اعلام نساء ۵- قبایل و اماکن و... ۶- ادیان و طوائف و فرق و مذاهب ۷- امثال و اقوال عرب ۸- کتب مذکور در متن ۹- قافیه‌ها ۱۰- مصرع ابیات.
۱-
تفسیر و مفسرانآیت الله معرفت ج۲ صفحه ۱۹۰
۲-
المفسرون حیاتهم و منهجهمسید محمد علی ایازی صفحه ۶۲۲
۳-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۷۵۱ و ص۱۲۷
۴-
دایرة المعارف بزرگ اسلامی به کوشش
موسوی بجنوردی ج۴ ص۳۱۴
۵- مقدمه مصحح و مفسر و مجلدات مختلف تفسیر المحرر الوجیز
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
