العروة الوثقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اين مقاله در صدد معرفی کتاب «
العروة الوثقی»، و چگونگی تأليف آن است. نيز بر آن است که به چاپ اول اين اثر توسط علامه محمّد حسين
کاشف الغطاء و ديگر چاپهای آن، و نيز معرفی تعليقات و حواشی علما بر
عروة الوثقی بپردازد. ترجمه آن به نام «
غاية القصوی» و حواشی دانشمندان بر آن نيز معرفی می‌شود.
سيد محمّد کاظم طباطبايی يزدی،
العروة الوثقی، غاية القصوی،
شيخ محمّد حسين آل کاشف الغطاء، حواشی و تعليقات عروة، حواشی بر غاية القصوی.
سنجش و معيار اشياء مادی، توسط افراد
خبره آن
فن، قابل فهم و تشخيص است و برای عموم نيز تا حدّی عيان می‌شود؛ برخلاف مفاهيم که هم خود آن مفاهيم، قابل تشکيک است و در مقياس محدودی نمی‌گنجد و هم بين افرادی که به آن متصف هستند، قابليت اختلافِ فراوان وجود دارد. در صد سال اخير، تنها کتابی که هم خود
عیار است و هم ديگران را با حواشی بر اين کتاب می‌شناسند، کتاب «
العروة الوثقی»
سید محمدکاظم یزدی (رحمةالله علیه)است؛ يعنی هم عيار است و هم عيارشناس و متفق‌عليه همه بزرگان. بدين معنا، کتاب
العروة الوثقی گويای اجتهاد و
فقاهت سید محمدکاظم یزدی است، و از طرفی تراز
اجتهاد برای ديگران است.
محدث قمی در مقدمه
غاية القصوی در
ترجمه العروة الوثقی درباره جامعيت و ناسخيت
عروه می‌نويسد: ... و بعد چنين گويد اين فقير بی‌بضاعت، عباس القمي ختم اللّه له بالحسنی و السعادة، که مدّت‌ها بود در خاطر خطور می‌کرد که چقدر شايسته و لازم بود که برای مکلّفين فراهم شود يک رساله جامعه‌ای که مشتمل باشد بر کثرت فروع و مهمات مسائل، و مُغنی باشد ايشان را در مقام حاجت از جمع آوردن
اسفار و رسائل، و اگرچه رساله‌های عمليه بسيار بود، لکن در بين آن‌ها نمی‌ديدم رساله‌ای را که از هر جهت جامع و برای کافه مقلّدين نافع باشد؛ مگر در اين ايّام که برخوردم به رساله شريفه
عروة الوثقی فيما تعم به البلوی که از
قلم دربار حضرت حجة الاسلام وآية اللّه في الأنام، مبيّن الحلال و الحرام، و فقيه أهل البيت (علیهم‌السلام)، سيّدنا الأعظم و ملاذنا المعظّم، أبو المکارم، مولانا السيد محمدکاظم الطباطبائی (أدام اللّه ظلّه العالی) بيرون آمده. ديدم الحق همان کتاب است که هميشه ديدار آن را متمنی و طالب، و زيارت مثل آن را شائق و راغب بودم. چه، آن رساله‌ای است سهل التناول و مرغوب، در نهايت جودت تأليف و حسن اسلوب، جامع جميع رسائل، و حاوی کافه مسائل، و کافل انواع فروع فقهيه، بل ناسخ رساله‌های عمليه (است).
بنابراين کتاب
العروة الوثقی جامع‌ترين کتاب در زمينه فروع فقهی است که رساله علميه و بعدها رساله عمليّه شيعيان گرديد. اولين چاپ آن زير نظر وصی و شاگردش، علامه
شيخ محمدحسين آل کاشف الغطاء در
سال ۱۳۲۸ق به انجام رسيد. سيد يزدی (رحمةالله علیه)پس از وفات
شيخ محمد طه در سال ۱۳۲۳ق، مرجع تشيّع شد و پس از درگذشت
آخوند خراسانی در سال ۱۳۲۹ق، مرجع بيش‌تر شيعيان جهان گرديد.
اين مقاله در صدد معرفی کتاب
العروة الوثقی و حواشی آن و نيز معرفی ترجمه
العروة الوثقی به نام
غاية القصوی و حواشی بر غاية القصوی است.
صفحات زرين دانش، فضيلت و مبارزه به دست با كفايت مردان الهى رقم مى‌خورد. آنان چون خورشيدى بر تارك پرافتخار تاريخ درخشيده، پرتو نورشان گرمابخش جانهاى خسته است تا تحركى دوباره يابد. به رغم
شعار استعمارگران مبنى بر جدايى
دین از سياسيت، عالمان متعهد و دين پرور با حضور در ميادين
سیاست ، مردانه از حقوق مظلومان و ستمديدگان حمايت كردند. آنان در جبهه نبرد با كافران گاه تا مرز
شهادت پيش رفته، قلم خويش را به مركب خون سيراب كردند. بزرگمرد دانش و
جهاد آية الله العظمى سيد محمد كاظم يزدى از يك سو در
جبهه مبارزه با جهل و از سويى در نبرد با كفار سر آمد عصر خويش بود. بر فقاهتش، كتاب عروه الوثقى و بر عرفانش، مناجات نامه بستان راز و گلستان نياز و بر سياستش، موضع گيرى روشنگرانه وى در
انقلاب مشروطیت و همگامى او با آية الله شهيد
شیخ فضل الله نوری و نيز شهادت فرزندش در ميدان نبرد، بهترين گواه است.
بر كسى پوشيده نيست كه رفتارهاى فقهاى
امامیه نشان دهنده عنايت ويژه و
اهتمام بسيار بزرگ ايشان به كتابهاى«
توضیح المسائل » است كه دربردارنده آرا و نظريات فقها و مجتهدينى است كه در تقليد و پى‌گيرى كارهاى فردى، خانوادگى و اجتماعى مردم در حوزه‌هاى مختلف زندگى با آنان در ارتباطند.
كتابهاى توضيح المسائل از نظر دقت، عمق، فروانى فروع و تنوع مسائل با هم
اختلاف دارند هر چند در بسيارى از ابواب فقهى با يكديگر مشتركند. اين اختلاف باعث شد كه برخى از رساله‌ها محور ساير بحثهاى فقهى و استدلالى باشند كه از ميان رساله‌هاى علماى گذشته، رساله«
شرایع الاسلام » تأليف فقيه بزرگوار علامه
محقق حلی محور بسيارى از شرح‌ها و حاشيه‌ها از« مسالك الأفهام» تا«
جواهر الکلام » قرار گرفت، و از ميان رساله‌هاى علماى متأخر، رساله« العروة الوثقى» نوشته عالم بزرگ علامه سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى( قدس سره) به دليل ويژگيهاى منحصر به فرد آن از كثرت فروع و دقت نظر در بيان احكام شرعى، در جايگاه محوريت پژوهش‌هاى فقهى و استدلالى علماى پس از ايشان نشست و ده‌ها شرح، حاشيه و بحث فقهى در ذيل مسائل اين رساله شريفه به رشته تحرير درآمد.
این کتاب از مهم ترین
کتب فتوایی نزد
شیعه امامیه است که جامع بسیاری از
فروع فقهی با عبارات شیوا می باشد. بنا بر قول
صاحب الذریعه، کتاب عروة الوثقی حاوی ۳۲۶۰
مسئله فقهی است.
این کتاب از همان ابتدا به سبب ویژگیهای منحصر به فردی که دارد، محور تحقیق و تدریس
فقهای بزرگ شیعه گردیده است و بسیاری از مجتهدین بزرگ بر آن تعلیقه و یا شرح نوشته اند.
این کتاب حاوی این مباحث می باشد:
تقلید،
طهارت،
صلات،
صوم،
اعتکاف،
زکات،
خمس،
حج،
اجاره،
مضاربه،
مضارعه،
مساقات،
ضمان،
حواله،
نکاح،
وصیت. این کتاب دارای تتمه ای معروف به
ملحقات عروه می باشد که مشتمل است بر بسیاری از
ابواب معاملات؛ مانند
ربا و
وکالت،
هبه،
وقف، عدد و
قضا.
بيش از صد سال است که سيد محمدکاظم يزدی (رحمةالله علیه)در
حوزه‌های علمیه و ديگر مراکز علمی و مؤسسات پژوهشی
جهان اسلام، با عنوان «صاحب
العروة الوثقی» شناخته می‌شود. شهرت اين کتاب، جزء لاينفک نام سيد يزدی (رحمةالله علیه)شده است. از زمان چاپ اول آن که توسط
شيخ محمدحسين کاشف الغطاء (م۱۳۷۳ق) در
بغداد به سال ۱۳۲۸ به انجام رسيد، مورد توجه و اقبال دانشمندان هم‌عصر و بعد از وفات وی بوده است و خواهد بود.
شيخ آقا بزرگ تهرانی در
ذريعه می‌نويسد:
العروة الوثقی فيما تعمّ به البلوی، رسالة فتوائية، خرج منه أکثر أبواب الفقه و مسائل الطهارة و الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس و الحج و النکاح، يشتمل علی ثلاثة آلاف و مأتين و ستين مسألة (: ۳۲۶۰ مسأله) للسيد محمد کاظم... اليزدي. ويأتي ترجمته الموسوم بغاية القصوی، طبع مکرراً وترجمته أيضاً.
علامه تهرانی در ذريعه، چند حاشيه بر
العروة الوثقی معرفی کرده است که خلاصه آن، آورده می‌شود: العروة. الحاشية عليها...
للشيخ الميرزا محمدحسين بن عبدالرحيم النائيني المولود في ۱۲۷۷ و المتوفی بالنجف ۱۳۵۵؛ الحاشية عليها مجدولة مطبوعة
للشيخ محمدرضا آل ياسين... ؛ الحاشية عليها للسيد الحاج آقا حسين القمي... ؛ الحاشية عليها... للحاج
الشيخ عبدالکريم... اليزدي... طبعت بإيران في ۱۳۴۷؛ الحاشية عليها...
للشيخ عبداللّه المامقاني....
علامه
شيخ محمدحسين
کاشف الغطاء (م۱۳۷۳ق) يکی از شاگردان صاحب
عروة الوثقی، و صاحب تعليقه بر
عروة الوثقی و دارای دو شرح بر کتاب
العروة الوثقی است.
يکی شرح مفصل که دربردارنده کتاب طهارت و صلاة است؛ و ديگری شرح متوسط که فقط شامل طهارت می‌شود. تا کنون اين دو شرح به زيور طبع آراسته نشده است و توسط نگارنده اين سطور برای کنگره بزرگداشت علامه کاشف الغطا تصحيح شده است و برای اولين بار در چندين جلد به چاپ خواهد رسيد.
علامه کاشف الغطاء افزون بر دو شرح
عروة الوثقی، تعليقه‌ای نيز بر کتاب
عروة الوثقی دارد که در سال ۱۳۶۷ق در ۲۱۶ صفحه به چاپ رسيده است و در پايان کتاب - صفحات ۲۱۴ و ۲۱۵ - دو صفحه به عنوان «بيان»، مطالب سودمندی درباره تأليف
عروة الوثقی دارد که نکات بديع و جديدی - که در سال ۱۳۶۶ق نوشته‌اند - در آن مشاهده می‌شود. در اين جا متن آن دو صفحه آورده می‌شود تا نقش ايشان در تأليف کتاب
عروة الوثقی روشن شود.
بيان، کان و لايزال من المعلوم أنَّ هذا المؤلف الجليل
العروة الوثقی الذي هو من مفاخر الفقه الجعفري و آياته الزاهية في العصور المتأخرة.
قد کان السيد الأستاذ - رضوان اللّه عليه - شرع فيه في السنة الثانية و العشرين بعد الألف و الثلثمائة، و کان کل يومين أو ثلاث ينتهز من وقته المستغرق بأشغال المرجعية العظمی فرصة يحرّر فيها من هذا الکتاب الورقتين و الثلاث بخطه الدقيق يدفعها إلي ولأخي آية اللّه
الشيخ أحمد - تغمده اللّه برضوانه - لأجل إصلاح عباراته من حيث العربية و رفع الرکاکة أو التعقيد و النظر في أدلة الفروع و مطابقة الفتوی للدليل، حذراً من أن مشغوليته العظمی أدخلت سهواً عليه في ذلک أو غفلة، و لايعتمد علی غيرنا في هذا الشأن کسائر مهماته الأخری و شؤونه من إرجاع المرافعات إلينا و غيرنا، و استمرّ اعتماده مدة حياته و بعد وفاته حيث جعلنا أوصياؤه، و لاتزال وصيته بخطه الشريف و خاتمه محفوظة في خزانة أوراقي.
و کنا نستفرغ الوسع و نسهر الليالي في إصلاح العبارات و جعلها بغاية الوضوح و السلامة بحيث يفهمها حتی العامي و الأمي، کما ننظر أيضاً في المدارک و الأدلة و نتذاکر في کل فرع فرع مع أفاضل ذلک العصر في دارنا الکبری التي کانت مجتمع الأعلام و الأعاظم يومي الخميس و الجمعة، و منهم الآيتان الحجتان المرحوم ميرزا محمد حسين النائيني قبل أن يصير من المراجع، و
الشيخ المحقق وحيد عصره الأستاذ
الشيخ حسن الکربلائي - رضوان اللّه عليهما - و بعد استفراغ الوسع و سدّ الفراغ نعود إليه - رضوان اللّه عليه - بما أصلحنا و نتذاکر معه في مجلس خاص، فربما رجع إلی رأينا في الفتوی و ربما أصرّ و استمرّ علی رأيه.
و في السنة الثامنة و العشرين (أي ۱۳۲۸ق) توجهت إلی بغداد لطبع کتابی الدعوة الإسلامية الذي حُجز و جری فيه ما جری طلب مني تغمده اللّه برحمته أن أشرف علی طبعها و کنا نطبع الکتابين في مطبعة «دار السلام» فطبع الأوّل و سلم الثاني و هی الطبعة الأولی من هذا الکتاب (العروة) ثم طبع بعدنا ثانياً في نفس تلک المطبعة سنة الثلاثين ( أي ۱۳۳۰ق) و کم من الفرق الواضح بين الطبعتين في الصحة وغيرها.
أمّا تعاليقنا هذه عليه فقد کان الأخ المرحوم (
الشيخ أحمد) قدّس اللّه سره، علّق بخطّه علی هامش نسخته حواشي کثيرة من أول الکتاب إلی أوائل الزکاة و يظهر أنّها کانت بصورة مستعجلة لم يعد النظر فيها مع عظيم ما فيها من التحقيقات المبتکرة التي لم يسبقه إليها سابق، و قد أدرجنا في حواشينا هذه منها ما يوافق رأينا مع بعض الإيضاح و الإصلاح، و ما عدا تلک الحواشي فهو منّا، أمّا من الزکاة إلی آخر الوصية فليس فيها لغيرنا شي‌ء، و کنّا نقلنا إلی البياض من أول هذه السنة ۱۳۶۶ ه. مباحث التقليد و نحن في النجف إلی صلاة القضاء، ثم انحرفت صحتنا و اشتدت حرارة القيظ علينا فألزمنا الأطباء بالاصطياف خارج العراق، و اخترنا المکث في بليدة «کرند» القريبة من الحدود فأتممنا هذه التعاليق و الحواشي من حين ورودنا إليها و هو آخر شعبان من هذا العام، و منّ اللّه علينا بحسن الختام في هذا اليوم و هو السادس من شوال أوائل شهر آب الرومي في قصر الأمير صاحب المکارم الأمير احتشام حفظه اللّه و زاد في توفيقه.
و لم يکن معنا للمراجعة من الکتب إلاّ عدّة يسيرة و لکن جاء بعناية الحق مشحوناً بالحقائق العميقة و المباحث العالية، و ليس هو قاصراً علی الفتوی فقط، بل و علی الإشارة إلی القواعد و الأدلّة التی قد لاتوجد في شي‌ء من الکتب المبسوطة، فضلاً عن التعاليق و الحواشي، و من أراد الوقوف علی حقيقة ذلک فليقابل هذه الحواشي بما علّقه أعلام هذا العصر من المراجع فيه و فيما قبله و حواشيهم المطبوعة علی الکتاب أو مستقلة، حتی يتضح له الحال و يظهر الفرق لأهل التمييز، و المنّة و الفضل للّه عزّ شأنه و نسأله تعالی ألايضيّع أجر العلماء العاملين، و يجعل أعمالنا لوجهه الکريم، و ينفعنا بما قدمنا يوم لاينفع مال و لا بنون إلاّ من أتی اللّه بقلب سليم.
آن گونه که گذشت، کتاب
عروة الوثقی در سال ۱۳۲۸ق برای اولين بار با تصحيح و نظارت علاّ مة
شيخ محمد حسين کاشف الغطاء در مطبعه دارالسلام بغداد، به زيور طبع آراسته شد. کاشف الغطاء نيز بر روی صفحه عنوان
عروة الوثقی از سروده‌های خود - درباره کتاب
عروة الوثقی و مؤلّف آن - درج کرده است:
فقيه بيت الوحي ما خاب في
فإن أهل البيت أدری بما
کاظم أهل البيت بالعروة ال
و الناس في الأشياء قد تستوي
و الشرع بيت للهدی قائم
سید حسن صدر در «تکملة أمل الآمل» در وصف
عروة الوثقی می‌نويسد: ... و أحسن مؤلفاته
العروة الوثقی في الفروع، عملها لعمل مقلديه، و هي من أحسن کتب الفروع و المتون الفقهية.
نيز آيت اللّه حاج
شيخ محمد تقی آملی، در پايان کتاب «
مصباح الهدی في شرح العروة الوثقی» می‌نويسد: ... و له مؤلفات شائعة أشهرها هذا المؤلف الشريف(
العروة الوثقی) الذی لم يسبقه سابق بمثله و لم يلحقه لاحق حتی الآن و لايعلم ما اللّه سبحانه صانع بعده.
در
ذريعه از چهار شرح
عروة الوثقی نام برده شده است: يکی به نظم از «مولی عبدالسميع ابن محمد علی اليزدی»؛ ديگری از «سيد علی آل عطيفة الکاظمی» شاگرد
شيخ محمد حسن آل ياسين؛ شرح سوم، از آية اللّه العظمی
سید محسن حکیم به نام
مستمسک العروة الوثقی؛
و «چهارم» از مؤلفات مرتضی بن احمد خسروشاهی تبريزی متولد ۱۲۹۹ و صاحب کتاب اهداء الحقير، شرح مسائل اجتهاد و تقليد.
لازم به يادآوری است که
کتاب الحج العروة الوثقی مشتمل است بر مقدمه‌ای از «سيد محمد» فرزند
سید محمدکاظم یزدی، است. اين مقدمه مشتمل بر اسرار
حج و آداب سفر و مستحبات و... حج است.
سيد محمد فرزند اوّل سيد يزدی و شخصی مهذب و وارسته و مجاز از طرف
پدر و دارای اجازه
اجتهاد و حلقه‌های
درس خارج بود.
اين مقدمه در بيش از بيست صفحه وزيری در ابتدای کتاب الحج در تمام چاپهای
العروة الوثقی به چاپ می‌رسد. در پايان اين مقدمه، در پاورقی و هامش کتاب به ثبت رسيده که: من أوّل کتاب الحج إلی هنا لنجله الأمجد الأوحد حضرة السيد محمد بأمر والده دام ظلهما و علا مجدهما.
همان‌طور که ملاحظه کرديد، اين مقدمه
کتاب الحج به امر
سید محمدکاظم یزدی (رحمةالله علیه) توسط فرزندش تحرير شده و به کتاب
العروة الوثقی ملحق شده است.
۱.
اسّ البيان في تبيين العروة، محمدحسن احمدی فقيه (يزدی).
۲.
إيضاح الحجّة في شرح العروة، محمّد مظفری، ۱۴۰۵ق.
۳.
بحوث في شرح العروة الوثقی، ۱ - ۴،
سید محمدباقر صدر، قم، ۱۴۰۸ق.
۴.
تحرير العروة و نضر مسائلها،
محمدحسن احمدی فقیه (يزدی).
۵.
تحرير عروة الوثقی، ج۱، تقرير سيد ابوالقاسم موسوی خويی، تحرير قربانعلی محقق ترکمانی،
نجف، ۱۳۳۸ق.
۶.
تعليقات علی العروة الوثقی،
ناصر مکارم شیرازی، قم، ۱۴۰۲ق.
۷.
تعليقات علی کتاب العروة الوثقی،
سید احمد موسوی خوانساری، تهران، بی تا.
۸.
تعليقة استدلالية علی العروة الوثقی،
آغا ضیاء الدین عراقی،
قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
۹.
التعليقة علی العروة الوثقی،
سید ابوالقاسم موسوی خویی، نجف، چاپ دوم، ۱۳۸۰ق (مشار عربی ستون ۱۹۴).
۱۰.
تعليقة علی العروة الوثقی،
سید عبدالهادی شیرازی،
نجف، ۱۳۷۱ق (مشار عربی: ۱۹۴).
۱۱. تعليقة علی
العروة الوثقی،
روح اللّه موسوی خمینی (امام خمينی)، قم، ۱۳۷۵ق.
۱۲. تعليقة علی
العروة الوثقی،
شیخ عبدالکریم حائری، بی جا، ۱۳۵۳ق.
۱۳. تعليقة علی
العروة الوثقی،
محمد علی اراکی، بی تا.
۱۴.
التنقيح في شرح عروة الوثقی ۱ - ۴، سيد ابوالقاسم موسوی خويی، تحرير ميرزا علی تبريزی غروی، نجف، ۱۳۸۲ - ۱۳۷۸ق (چاپ دوم، ۶ جلد)، (مشار عربی: ۲۲۲).
۱۵.
الحاشية المعلقة علی کتاب العروة الوثقی، ابوالحسن حسينی، ۱۳۹۰ق.
۱۶.
الحاشية علی العروة، محمد شيرازی، ۱۴۱۰ق.
۱۷.
حاشية عروة الوثقی، سيد ابوالحسن موسوی اصفهانی، نجف، ۱۳۴۴ق.
۱۸.
حاشية عروة الوثقی،
سید حسین طباطبائی بروجردی، تهران، ۱۳۵۵ق.
۱۹.
حاشية عروة الوثقی، حاج آقا
حسین طباطبایی قمی، نجف، ۱۳۵۶ق.
۲۰.
حاشية عروة الوثقی،
سید محسن طباطبایی حکیم نجفی،
نجف، ۱۳۷۳ق.
۲۱.
حاشية عروة الوثقی،
سید محمد فیروزآبادی یزدی، نجف، ۱۳۴۵ق.
۲۲.
حاشية عروة الوثقی، ميرزا
محمدحسین بن عبدالرحیم نایینی غروی، نجف، ۱۳۴۶ق.
۲۳.
حاشية عروة الوثقی،
شيخ محمدرضا آل ياسين کاظمی، نجف.
۲۴.
حاشية عروة الوثقی، سيد محمدرضا گلپايگانی، قم.
۲۵.
حاشية عروة الوثقی،
سید محمد بغدادی، نجف.
۲۶.
حاشية عروة الوثقی،
سید محمود حسینی شاهرودی،
نجف، ۱۳۸۲ق.
۲۷.
حاشية عروة الوثقی،
سید عبداللّه موسوی شیرازی، نجف، ۱۳۷۶ق.
۲۸.
حاشية عروة الوثقی،
۲۹.
حاشية عروة الوثقی،
حجّت کوه کمری،
سید محمدتقی خوانساری، جمال گلپايگانی، تهران، ۱۳۷۱ق، با
عروة الوثقی.
۳۰.
حاشية عروة الوثقی،
محمدحسین آل یاسین،
بغداد، ۱۳۹۴ق.
۳۱.
حاشية عروة الوثقی، سيد ابراهيم حسينی اصطهباناتی (
میرزا آقا شیرازی )، نجف، ۱۳۴۵ق.
۳۲.
الدرة البيضاء في حاشية عروة الوثقی، سيد محمد بن زين العابدين
نقوی رضوی خراسانی (فنايی)،
اصفهان، ۱۳۴۳ق.
۳۳.
دليل العروة الوثقی، ج۱،
شيخ حسين حلّی، تحرير حسن سعيد، نجف، ۱۳۷۹ق (مشار عربی: ۳۶۷).
۳۴.
ذخيرة العقبی في شرح عروة الوثقی ۱ - ۲
شیخ علی صافی گلپایگانی، قم، ۱۴۱۴ق.
۳۵.
سبيل الرشاد في شرح الاجارة من کتاب العروة الوثقی،
حسین یوسف مکی عاملی، ۱۳۹۴ق.
۳۶.
شرح العروة الوثقی، سيد صادق شيرازی، بيروت، بی تا.
۳۷.
شرح لم يتم علی العروة الوثقی،
سید مهدی حسینی شیرازی حائری .
۳۸.
الشرکة في الإسلام، شرح علی عروة الوثقی، محمد علی مدرّس يزدی، قم، ۱۴۱۴ق.
۳۹.
الصلاة من المحجّة العظمی في شرح عروة الوثقی، تقرير
سید عبدالاعلی موسوی سبزواری، تقرير
جمال الدین حسینی استرآبادی، نجف، بی تا.
۴۰.
عروة الوثقی، ترجمه قسمتی از
نکاح و
طلاق و غيره( ترجمه
شيخ حسن مصطفوی،
تهران، ۱۳۲۶ق، در خاتمه وسيله حاج آقا
حسین بروجردی.
۴۱.
العمل الابقی في شرح العروة الوثقی ۱ - ۲،
سید علی حسینی شبر، نجف، ۱۳۸۳ق، ج۲ :۱۳۸۵ق.
۴۲.
غاية القصوی في ترجمة عروة الوثقی ۱ - ۲، ترجمه
شیخ عباس قمی و
ابوالقاسم موسوی اصفهانی،
تبریز، ۱۳۳۶ق، همراه با فتاوی
سید محمدکاظم طباطبایی .
۴۳.
الغاية القصوی لمن رام التمسّک بالعروة الوثقی ۱ - ۲،
سید شهاب الدین مرعشی نجفی، قم، ۱۳۹۱ - ۱۳۸۹ق.
۴۴.
غاية الوثقی (ترجمه
عروة الوثقی)،
شیخ عباس قمی و سيد ابوالقاسم
موسوی اصفهانی، تصحيح محمّد رضا نائينی،
بمبئی، ۱۳۳۹ق، ج۱،
بغداد، ۱۳۲۸/ ۳۰ق.
حاشية غاية القصوی،
شیخ عبدالکریم حائری، تهران، ۱۳۴۹ق.
حاشية غاية القصوی،
شيخ عباس قمی، حاشيه
سید محمد فیروزآبادی حسینی یزدی، بمبئی، ۱۳۴۹ق، در هامش غاية القصوی.
حاشية غاية القصوی،
میرزا جواد آقا ملکی، نسخه خطّی متعلّق به حاج آقا
حسین خوانساری ۴۵.
الفقه الارقی في شرحعروة الوثقی،
شیخ عبدالکریم زنجانی، نجف، ۱۳۳۵ق.
۴۶.
کلمة التقوی في الحجّة علی العروة الوثقی (مجموعه‌ای از حواشی اعاظم فقهاء).
۴۷.
الفقه... و هو شرح استدلالی علی العروة الوثقی لليزدي از سيد محمد شيرازی، بی تا.
۴۸.
مدارک العروة الدروس في فقه الشيعة، تقرير
ابوالقاسم موسوی خویی، تحرير سيد مهدی خلخالی، نجف، ۱۳۷۸ق.
۴۹.
مدارک العروة، ج۳ - ۱،
شیخ علی پناه اشتهاردی، قم، ۱۳۸۹ - ۱۳۷۸ق.
۵۰.
مدارک العروة ۱ - ۳،
شیخ یوسف خراسانی حائری بیارجمندی، نجف، ۱۳۱۸ق
۵۱.
مدارک عروة الوثقی،
شيخ محمدتقی بن
شيخ يوسف فقيه عاملی، چند جلد.
۵۲.
المستمسک بالعروة الوثقی ۱۴ - ۱ شرح محسن طباطبايی حکيم، بيروت، بی‌تا.
۵۳.
مستند العروة الوثقی، ۶ جلد،
سید ابوالقاسم موسوی خویی، قم، چاپ ۱۳۶۴ش (يک جلد به نام
معتمد عروة الوثقی و يک جلد به نام
مبانی عروة الوثقی است).
۵۴.
مصباح الهدی في الشرح علی العروة الوثقی،
محمدتقی بن محمد آملی تهرانی، تهران، ۱۳۸۰ - ۱۳۷۷ق.
۵۵.
مصباح الهدی في شرح خلل صلاة علی عروة الوثقی،
سید علی علم الهدی شیرازی، تهران، ۱۳۶۳ق.
۵۶.
المعالم الزلفی في شرح العروة الوثقی،
شیخ عبدالنبی نجفی عراقی، قم، ۱۳۸۰ق.
۵۷.
مقاليد الهدی في شرح العروة الوثقی، سيد عبدالرضا شهرستانی، نجف، ۱۳۹۵ق.
۵۸.
مناهج التقی ۲ - ۱ (شرح
عروة الوثقی)،
سید محمدکاظم شریعتمداری، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۲ - ۱۳۸۰ق.
۵۹.
نهج الهدی في التعليق علی العروة الوثقی،
شیخ محمدتقی نجفی بروجردی، نجف، ۱۳۹۰ق.
۶۰.
هذه الحواشي (
عروة الوثقی)، سيد عبداللّه شيرازی، ۱۳۷۶ق.
خانبابا مشار در کتاب مؤلفين کتب چاپی (فارسی و عربی) بيش از ده چاپ از کتاب
العروة الوثقی را معرفی کرده است، که در اين‌جا معرفی می‌شود:
عروة الوثقی فيما تعمّ به البلوی (عربی):
جلد اول،
صیدا، ۱۳۳۰ق، سربی، وزيری، ۱۶۰ صفحه.
جلد دوم، صيدا، ۱۳۴۰ق، سربی، وزيری، ۱۰۴، ۳۶، ۵۶، ۴۴ و ۱۹۸ صفحه.
جلد سوم، صيدا، ۱۳۴۴ق، سربی، وزيری، ۲۶۸ صفحه.
نجف، ۱۳۳۹ق، سربی، رقعی، ۱۰۴، ۳۶، ۵۶، ۴۲ صفحه.
جلد سوم، نجف، ۱۳۴۰ق، سربی، رقعی، ۱۹۸ صفحه.
جلد دوم، نجف، ۱۳۴۴ق، سربی، رقعی، ۲۱۱ صفحه.
بغداد، ۱۳۲۸ق، سربی، وزيری، ۲۷، ۵۴۷ صفحه.
بغداد، ۱۳۳۰ق، سربی، وزيری، چاپ دوم، ۱۵۹، ۵۶۰ صفحه.
بمبئی، ۱۳۳۹ق، سنگی وزيری، ۶۹۲ صفحه.
طهران، ۱۳۷۱ق، سنگی، وزيری، اسلاميه ۸۰۰ صفحه، با حواشی حاج آقا
حسین بروجردی، سيد محمد حجت،
سید عبدالهادی شیرازی،
سید محمدتقی خوانساری، سيد جمال الدين گلپايگانی، ميرزا آقا اصطهباناتی.
طهران، ۱۳۷۳ق، سنگی وزيری، اسلاميه، ۷۴۶صفحه.
قم، ۱۳۶۹ق، سربی، وزيری، ۱۶۰، ۵۶۰ صفحه.
طهران، المکتبة العلمية الاسلامية، طبع ۱۳۶۴ ۳ش، ۲ جلد، ۹۰۴ صفحه، تعليقات لأشهر مراجع العصر.
قم، اسماعيليان، طبع ۱۴۰۶ ۲ق، ۲ جلد، تعليق محمد امين زين الدين.
۱. کتابخانه آية اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۶۰، ۹۳۵۹ برگ.
۲. کتابخانه آية اللّه مرعشی نجفی، ضمن مجموعه ش ۱۲۴۴۹/ ۷، کتاب الحواله، قرن ۵ ۱۴ برگ.
۳. کتابخانه ميبدی در مشهد مقدس، ش ۳۶۱، ۸۵ برگ.
۴. کتابخانه وزيری يزد، ش ۲۸، ۲۹۵۰ برگ.
کتاب ملحقات
عروة الوثقی با دو جزء در يک مجلد به چاپ رسيد و ابواب فقهی اين ملحقات، عبارتند از:
کتاب الربا،
کتاب العدّة،
کتاب الوکالة،
کتاب الهبة،
کتاب الوقف،
کتاب القضاء؛ و اين ابواب فقهی در ملحقات
عروة الوثقی هر کدام کتاب مستقل و استدلالی است، اما اصل
عروة الوثقی مانند رساله عمليه است و بدون استدلال و اگر هم استدلالی باشد بسيار کم و گذرا به دليل آن اشاره شده است.
لازم به يادآوری است که عنوان ملحقات
العروة الوثقی، توسط ناشر انتخاب شده است، و الاّ نام اصلی آن، همان
العروة الوثقی است که شامل اکثر ابواب فقهی می‌شود. از آن جايی که ابتدا مسائل الطهارة و الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس و الحج و النکاح به چاپ رسيد، و سپس ساير ابواب فقهی به طبع رسيد، عنوان ملحقات
العروة الوثقی بر آن نهادند، و خود سيد يزدی هم در وصيت‌نامه‌اش تصريح می‌کند که اين ابواب فقهی، باقيمانده و تتمه
عروة الوثقی است.
شيخ محمدحسين
کاشف الغطاء در کتاب
عقود حياتی، به عنوان تتمات العروة ياد می‌کند: ... و في ليلة الثامن و عشرين من رجب مقارن طلوع الفجر، انتقل إلی رحمة اللّه (: أي سنة ۱۳۳۷ق) و کان من جملة وصاياه: إعطاء الخبز للطلاب ثلاثة أشهر، و طبع تتمات
العروة الوثقی، و إن زاد المال تطبع السؤال و الجواب، و إعطاء العبادات و الحج المقيدة في دفاتره، فأنجزنا بتوفيقه تعالی جميع ما أراد.
محدث بزرگوار مرحوم حاج
شیخ عباس قمی (رحمةالله علیه)نزديک به يکصد و ده
اثر از خود به جا گذاشت که بيش از نيمی از آن‌ها به فارسی و چهل و پنج اثر آن به عربی است.
خوشبختانه بيش‌تر آثار مهم ايشان تا زمان وفاتشان (به
سال ۱۳۵۹ق/ ۱۳۱۹ش ) به زيور طبع آراسته شد که طبق گزارش مرحوم دوانی در مجلد يازدهم مفاخر
اسلام، بيش از سی و سه عنوان از آثار محدث قمی در حيات ايشان به طبع رسيد، و نيز بعد از وفات محدث قمی (رحمةالله علیه)تا کنون نيز بيش از پانزده اثر ديگر برای اولين بار به چاپ رسيده است که اميد می‌رود ساير آثار چاپ نشده نيز به چاپ برسد.
محدث قمی (۱۳۵۹ - ۱۲۹۴ق ) يکی از علما و دانشمندان پر تأليف بود و در حالی که آثاری برای محققان و خواص نوشت، توده مردم را نيز فراموش نکرد و با پيروی از ديگر بزرگان، پاسخ ارزنده‌ای به نياز فرهنگی جامعه داد. او با نوشتن وتأليف
مفاتیح الجنان، ادعيه را به تمام خانه‌ها برد، و برای ارائه تاريخ صحيح
کربلا کتاب نفس الهموم را به نگارش در آورد، شرح زندگانی چهارده
معصوم (علیهم‌السلام) مانند منتهی الآمال و کتب اخلاقی و حديثی را تأليف کرد و تمام اقشار جامعه را از فرهنگ غنی
تشیع بهره‌مند نمود.
يکی از تأليفات او کتاب غاية القصوی، ترجمه کتاب
عروة الوثقی است که بسياری از فروع فقهی را که مردم به آن‌ها نياز دارند، دارد.
نويسنده در اين‌جا به معرفی اصل کتاب، زمان تأليف آن، و چاپهای متعدد آن و در پايان ترجمه بقيه کتاب
غاية القصوی می‌پردازد که توسط آقا سيد ابوالقاسم موسوی اصفهانی تداوم يافته، معرفی خواهد شد.
کتاب «غاية القصوی» محدث قمی در زمان حيات سيد محمدکاظم طباطبائی يزدی (رحمةالله علیه)نويسنده
عروة الوثقی، ترجمه شده است. چون در مقدمه کتاب از صاحب
عروة الوثقی با دعای «ادام اللّه ظلّه العالی» ياد کرده است.
شيخ آقا بزرگ تهرانی غاية القصوی را چنين معرفی کرده است: الغاية القصوی في ترجمة
عروة الوثقی، اصله للسيد محمد کاظم الطباطبائی اليزدی، المتوفی ۱۳۳۸ (صحيح ۱۳۳۷ق) فی الفروع العملية. ترجمه أوائله و جملة من کتاب صلاته،
للشيخ عباس بن محمدرضا القمی المتوفی ۲۳ ذي الحجة ۱۳۵۹. و البقية من ترجمته للسيد ابوالقاسم الاصفهانی. طبع جميعه ببغداد۱۳۳۹.
بسم اللّه الرحمن الرحيم و به ثقتی، الحمد للّه رب العالمين علی آلائه و نعمائه و الصلاة و السلام علی مُبلّغ احکامه و أشرف سفرائه محمد سيد المرسلين و خاتم انبيائه، و علی آله المعصومين سيّما علی سيد اوصيائه.
بعد چنين گويد اين فقير بی‌بضاعت عباس القمی ختم اللّه له بالحسنی و السعادة که مدت‌ها بود در خاطر خطور می‌کرد که چقدر شايسته و لازم بود که برای مکلفين فراهم شود يک رساله جامعه که مشتمل باشد بر کثرت فروع و مهمات مسائل، و مُغنی باشد ايشان را در مقام حاجت از جمع آوردن اسفار و رسائل.
و اگرچه رساله‌های عمليه بسيار بود، لکن در بين آن‌ها نمی‌ديدم رساله‌ای را که از هر جهت جامع و برای کافه مقلدين نافع باشد، مگر در اين ايام که برخوردم به رساله شريفه «
عروة الوثقی فيما تعم به البلوی» که از قلم درربار حضرت حجة الاسلام و آية اللّه فی الانام، مبيّن الحلال و الحرام، و فقيه أهل البيت (علیهم‌السلام)، سيدنا الأعظم و ملاذنا المعظم، ابوالمکارم، مولانا السيد محمدکاظم الطباطبائی (أدام اللّه ظلّه العالی) بيرون آمده است.
الحق همان کتاب است که هميشه ديدار آن را متمنی و طالب، و زيارت مثل آن را شائق و راغب بودم، چه آن رساله‌ای است سهل التناول و مرغوب، در نهايت جودت تأليف و حسن اسلوب، جامع جميع رسائل و حاوی کافه مسائل، و کافل انواع فروع فقهيه، بل ناسخ رساله‌های عمليه - است - و لقد اجاد من قال فيها و فی مؤلفها:
فَقيهُ بَيت الوَحی ما خابَ في
عروة الوثقی مَنِ اسْتَمْسَکا
فاِنَّ أهلَ البيتِ أدری بِما فی البيتِ مِنْ أحکامِه مَدْرکا
و لکن چون آن کتاب شريف عربی بود و فارسی زبانان را از آن بهره نبود، به خاطرم رسيد که آن را فارسی کنم تا نفعش عام و ذخيره اين مجرم کثير الآثام گردد. پس نصرت و توفيق خود را از حق تعالی خواستم و به نگارش ترجمه آن پرداختم، و ناميدم آن را به «
الغاية القصوی فی ترجمة العروة الوثقی» و مرتب گردانيدم آن را بر يک مقدمه و پنج کتاب، و اللّه الموفق للصواب.
ناگفته نماند که اين کتاب صرف ترجمه نيست و فروع ديگری به
قلم محدث قمی به آن افزوده شده است؛ و گاهی برخی مطالب نيز حذف شده است.
در پاورقی می‌نويسد: مخفی نماند که در اين رساله شريفه، اقتصار بر صرف ترجمه نشده، بلکه برخی از فروع مهمه ديگر که مخصوص ساير رسائل عمليه آن بزرگوار بود، مطابق
فتوی و رأی مبارک به طرز مسائل به رمز ممتاز، در ذيل بعضی از فصول آن ملحق ساختم تا نفع آن اعم و فايده‌اش اتم باشد، چنانچه نادری از فروع غير دائره که مخصوص اهل
علم و عربيت بود، صرف نظر از آن نموده، محول بر همان کتاب شريف داشتم.
يادآوری اين که اين چهار سطر محدث قمی که در پاورقی صفحه سه مقدمه
غاية القصوی به چاپ رسيده، در چاپ سنگی
تبریز داخل متن
غاية القصوی، صفحه ۳ (سطر چهارم تا ششم ) شده و متن کتاب را نامفهوم کرده است.
ترجمه تمام کتاب
العروة الوثقی بيش از نهصد صفحه وزيری است و محدث قمی (رحمةالله علیه)تقريباً يک سوم آن، تا باب
مقارنات نماز را ترجمه کرده است. يعنی مقدمه کتاب
عروة الوثقی که شامل مباحث
تقلید است و نيز اکثر کتاب
طهارت و کتاب صلاة را تا باب چهارم در مسائل متعلق به
ستر و ساتر را ترجمه کرده است؛ يعنی تا
صفحه ۲۶۷ چاپ سربی
بغداد، تا صفحه ۱۶۳ چاپ سنگی تبريز، و تا صفحه ۳۴۴ چاپ سنگی
هند.
بقيه ترجمه که تقريباً دو سوم کتاب را شامل می‌شود، توسط مرحوم آقا سيد ابوالقاسم اصفهانی ترجمه شده است. ايشان بيش‌تر رساله‌های عمليه مراجع نجف را به فارسی برگردانده است.
ترجمه محدث قمی، يک سوم
عروة الوثقی را شامل می‌شود و در باب «مقارنات نماز» خاتمه می‌يابد؛ زيرا در اين باب در ۳۰۲ صفحه در بين دو ابرو، مرحوم سيد ابوالقاسم اصفهانی مترجم ديگر کتاب می‌نويسد: ذرّه بی‌مقدار از فيض مقامات باطنيه و درجات عاليه معنويه که مختص محرمان بارگاه مقدس کبريايی است، محرومم؛ ولی در اين موقع مناسب ديدم با اذن حضرت آيت اللّه سيد استاد مد ظله العالی به مقدار فهم قاصر خود چند سطری از
اسرار نماز که از صاحب شريعت مقدسه رسيده و علماء اعلام ضبط نموده‌اند بنويسم....
پس از چهار صفحه که درباره اسرار نماز مطالبی نوشته، می‌نويسد:
اين است مختصری از اسرار نماز که از گلستان اخبار
ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و کتب علماء اخيار رضوان اللّه عليهم گلچين کرده، نوشتم. شايد
برادران دينی از آن منتفع و سبب نجات اين ذره بی‌مقدار نيز گردد.«
پس از اين، «باب هفتم افعال نماز» است.
از اين که محدث قمی می‌نويسد: مرتب گردانيدم آن را بر يک مقدمه و پنج کتاب»، اين احتمال هست که او و مرحوم سيد ابوالقاسم اصفهانی کتاب را بين خود تقسيم کرده باشند، و پنج کتاب آن را او، و بقيه را سيد به عهده گرفته بوده، ولی او از همان کتاب اول يعنی نماز پيش نرفته است.
شايد محدث قمی به واسطه
بیماری يا سفر به
ایران يا جای ديگر، يا به علت علاقه‌اش به تأليفات ديگر، توفيق نيافته کار را ادامه دهد؛ و به دستور مرحوم آيت اللّه يزدی مؤلف کتاب، مرحوم سيد ابوالقاسم اصفهانی به آن کار پرداخته، ومؤلف سفارش کرده که چون کتاب ترجمه فارسی می‌شود، خوب است او خود شمه‌ای راجع به اسرار نماز با استفاده کتب احاديث و اخبار بنگارد تا مقلدين فارسی‌زبان با بينش بهتر به مطالعه کتاب و اقامه نماز که اصلی‌ترين
فروع دین است، همت گمارند.
شيخ آقا بزرگ تهرانی در ذريعه
می‌نويسد: «
الغاية القصوی... طبع جميعه ببغداد ۱۳۳۹ق» و نيز به تبع ايشان در تمام منابع - حتی مرحوم دوانی در مفاخر
اسلام - سال ۱۳۳۹ق را برای اولين چاپ غاية القصوی برشمرده‌اند. در بعضی منابع نيز چاپ اول آن را به
سال ۱۳۲۸ق در مطبعة دارالسلام بغداد معرفی کرده‌اند؛ که هر دو تاريخ اشتباه است.
پيشتر گفتيم اولين چاپ
غاية القصوی بايد بين سال‌های ۱۳۳۴ق تا ۱۳۳۶ق (که چاپ سنگی تبريز بود) بوده باشد.
غاية القصوی چاپ هند شامل ۶۲۹ صفحه سنگی رحلی تقريباً، تمام ترجمه
عروة الوثقی و تصحيحاتی را در بردارد که بر روی چاپ سربی بغداد شده بود اين چاپ حواشی آيت اللّه
سید محمد حسینی فیروزآبادی یزدی تا پايان کتاب را در بر می‌گيرد و در زمان حيات مرحوم فيروز آبادی به چاپ رسيده است. زيرا در تمام حواشی، جمله «دام ظلّه و مدّ ظلّه» را به دنبال دارد.
ترجمه محدث قمی تا باب چهارم در مسائل متعلق به ستر و ساتر کتاب صلاة است که تا صفحه ۳۴۴ چاپ
هند است. بقيه ترجمه تا صفحه ۶۲۹، به قلم آقا سيد ابوالقاسم موسوی اصفهانی است.
يکی ديگر از چاپهای غاية القصوی چاپ سنگی رحلی است که در ۳۳۴ صفحه به سال ۱۳۳۶ق در
تبریز به چاپ رسيده است. اين چاپ، طبع اول کتاب نيست. چون در صفحه عنوان تصريح می‌کند که چون نسخه‌های غاية القصوی «کم ياب و ناياب بود» اين کتاب را دوباره چاپ کرده‌اند.
غاية القصوی چاپ سربی بغداد که در قطع وزيری بزرگ بود، توسط انتشارات المکتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، در ناصر خسرو تهران، در قطع وزيری افست شد و با همان اغلاط چاپ سربی بغداد، تجديد چاپ گرديد.
کتاب غاية القصوی به سال ۱۳۸۲ - ۱۳۸۱ش به کوشش علی رضا اسداللهی فرد، حروفچينی جديد شد و در دو جلد (جلد اول در ۴۴۸ صفحه به
سال ۱۳۸۱ش، و جلد دوم آن در ۴۴۴ صفحه به سال ۱۳۸۲ش ) به چاپ رسيد.
تمام کتاب غاية القصوی به نام محدث قمی (رحمةالله علیه)به ثبت رسيده است که از بزرگ‌ترين اشتباهات اين چاپ به حساب می‌آيد. با وجود آن که مقدمه جلد دوم
غاية القصوی (مقدمه‌ای که در تمام چاپ‌ها توسط مترجم دوم يعنی آقا سيد ابوالقاسم موسوی اصفهانی نوشته شده ) در چاپ اسداللهی فرد، در صفحه ۱۴۷ جلد دوم
غاية القصوی نيز به چاپ رسيده است. ايشان متوجه مترجم دوم نشده‌اند و با چاپ آن مقدمه، باز تمام ترجمه
عروة الوثقی را از تأليفات محدث قمی برشمرده‌اند که اين نيز يکی ديگر از عجايب اين چاپ غاية القصوی و نشانگر عدم مطالعه مقدمه کتاب است که مقابله و تصحيح نيز انجام نشده است. اشکالات متعدد ديگری در اين چاپ هست که از آن صرف نظر می‌کنيم.
چنان که پيشتر اشاره شد،
عروة الوثقی از اول کتاب عروه تا اوائل کتاب صلاة تا باب ستر و ساتر، توسط محدث قمی (رحمةالله علیه)ترجمه شد و از آن جا تا پايان کتاب توسط آقا سيد ابوالقاسم موسوی اصفهانی ترجمه شده است. ايشان در ابتدای جلد دوم غاية القصوی مقدمه‌ای بدين گونه نوشته‌اند:
بسم اللّه الرحمن الرحيم، الحمد للّه و الصلاة علی رسول اللّه وآله امناء اللّه، اقل اثم جانی ابوالقاسم الموسوی الاصفهانی عفی عنه گويد که جناب عالم ورع تقی آقای حاجی
شيخ عباس قمی دام تأييده سابقاً به ترجمه کتاب مستطاب
عروة الوثقی شروع و از کتاب طهارت تا اواخر احکام اموات و قدری از کتاب صلاة تا اول ستر و ساتر نوشتند، و تتمه کتاب طهارت و عمده صلاة و بقيه کتب آن در عهده تعويق ماند. اين ذره کم‌نام و اقل انام نظر به شدت احتياج عموم اهل ايمان و کافه شيعيان از اهالی ايران و ساير بلاد مسلمانان فارسی‌زبان که نوعا مقلّد حضرت مستطاب آية اللّه الملک العلام حجة الاسلام آقای علامه طباطبائی مد ظلّه العالی علی رؤوس الأنام می‌باشند، با عدم قابليت و قصور خود به اشاره آن بزرگوار با کمال تعجيل به تکميل ترجمه آن اقدام نمودم، و به سبب اشتمال آن بر قواعد فقهيه و اشارات به بعض نکات علميه با التزام به آن که به قدر مقدور خصوصيتی از خصوصيات آن در ترجمه فروگذار و دقيقه‌ای از دقائق آن فوت نشود، با ملاحظه کمال اختصار به بيانی که عوام نيز بتوانند از فوائد متضمنه آن بهره‌مند باشند، خالی از صعوبت نيست؛ زيرا به حکم وجدان، لسان در بيان معانی انشائيه مطلق العنان است. به خلاف ترجمه کتابی از لغتی به لغت ديگر با تقيّد به حفظ ترتيب و التزام به بيان تمام فروع مندرجه. پس هرگاه در تعبيرات آن قصوری شده، اميد است معذورم دارند. و اسئل اللّه تعالی أن يجعلها ذخيرتی ليوم لاينفع مال و لا بنون فإنّه أرحم الراحمين.
مترجم غير از ترجمه
عروة الوثقی درباره اسرار نماز، حدود چهار صفحه مطلب به ترجمه کتاب افزوده است و در پايان باب ششم که در مقارنات نماز است، می‌نويسد:
مترجم ابوالقاسم الموسوی الاصفهانی عفی عنه گويد، اگرچه اين ذره بی‌مقدار از فيض مقامات باطنيه و درجات عاليه معنويه که مختص محرمان بارگاه قدس کبريايی است محرومم، ولی در اين موقع مناسب ديدم با اذن حضرت آية اللّه سيد استاد مدّ ظلّه العالی به مقدار فهم قاصر خود چند سطری از اسرار نماز که از صاحب شريعت مقدسه رسيده وعلمای اعلام ضبط نموده‌اند بنويسم: (بعد از چهار صفحه می‌نويسد) اين است مختصری از اسرار نماز که از گلستان اخبار ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و کتب علمای اخيار رضوان اللّه عليهم گل چينی کرده، نوشتم؛ شايد برادران دينی از آن منتفع و سبب نجات اين ذره بی‌مقدار نيز گردد.
به دليل کثرت فروعات کتاب
العروة الوثقی، و نيز به دليل فارسی بودن کتاب
غاية القصوی، و مبتلابه جامعه به رساله‌های عمليه فارسی، کتاب
غاية القصوی مورد استقبال علما قرار گرفت. از اين رو عده‌ای از مراجع و علمای قرن چهاردهم - بعد از وفات سيد يزدی - بر آن حاشيه نوشته‌اند که مشهورترين آنان عبارتند از:
۱. حاج
شیخ عبدالکریم حائری یزدی (م ۱۳۵۵ق )؛
۲. حاج ميرزا
جوادآقا ملکی تبریزی (م ۱۳۴۳ق )؛
۳.
آقا ضیاء الدین عراقی (م ۱۳۶۱ق )؛
۴. حاج
سید محمد فیروزآبادی یزدی (م ۱۳۴۵ق )؛
۵. حاج
شیخ ابوالقاسم کبیر قمی (م ۱۳۵۳ق )؛
۶. و ديگر علما و مراجع
تقلید.
در اين جا به معرفی برخی از آن‌ها پرداخته می‌شود:
ميرزا جواد آقا ملکی تبريزی فرزند حاج ميرزا شفيع تبريزی (متوفای ۱۳۴۳ق ) عارفی فقيه و مجتهدی سالک و عالمی عامل که با دو بال فقاهت و سلوک توانست به سوی ملکوت اعلی پرواز کند و در جرگه ملکوتيان و مناجاتيان قرار گيرد.
اشعار فارسی در نماز
از فتاوای مشهور ميرزا جواد آقا خواندن
شعر به فارسی در
قنوت و غيرقنوت است.
در غاية القصوی:
«جايز است در قنوت
دعا کردن به زبان فارسی و ترکی و غير آن‌ها از لغات اگرچه وظيفه قنوت محقق نمی‌شود مگر به عربی.» ايشان در حاشيه نوشته‌اند: «اگرچه شعر فارسی باشد مثلاً در قنوت بگويد:
من
بنده تو تو خدای منی من هم برای تو تو برای منی
نيز در
غاية القصوی در ادامه همان مسأله ۳ که دارد: »و همچنين جايز است در غير قنوت از احوال نماز« ايشان حاشيه نوشته‌اند که: اگرچه شعرهای فارسی باشد مثلاً در
سجده بگويد:
مالم به خاک روی مذلّت به اين اميد
شايد که دوست را به ضراعت رضا کنم
در
آثار الحجة مرحوم رازی نوشته شده که: »وی در قنوت نمازهای
نافله اين بيت عارف شيراز را از عمق جان زمزمه می‌کرد:
زان پيشتر که عالم فانی شود خراب
ما را ز جام باده هستی خراب کن
۱. حواشی خطی ميرزا جواد آقا ملکی تبريزی بر نسخه سنگی رحلی چاپ تبريز به
سال ۱۳۳۶ق. اين حواشی خطی در کتابخانه شخصی آيت اللّه حاج
شیخ رضا استادی (زيد عزه العالی ) نگهداری می‌شود که
عکسی از آن نسخه خطی و سنگی توسط ايشان در اختيار حقير قرار گرفت. آقای استادی ضمن کتاب‌شناسی تأليفات آية اللّه العظمی طباطبايی يزدی (رحمةالله علیه)درباره اين حاشيه، اين توضيح را نوشته‌اند که:
در زمان مؤلف (سيد يزدی) ترجمه به فارسی شده به نام غاية القصوی، و ترجمه هم مورد توجه اعلام
فقاهت قرار گرفته و برخی آن را تحشيه کرده‌اند. از جمله حاشيه
غاية القصوی از مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملکی در هامش نسخه چاپی سال ۱۳۳۶ق - در زمان حيات مرحوم سيد - به صورت دست‌نويس در مکتبه اين‌جانب موجود است.
۲. حواشی خطی بر نسخه چاپ سربی بغداد در کتابخانه حضرت آيت اللّه حاج آقا
حسین علوی خوانساری (رحمةالله علیه)در شهر
خوانسار نگهداری می‌شود. عکس اين حواشی توسط فرزندشان جناب فاضل گرامی حضرت حجة الإسلام و المسلمين حاج آقا مرتضی علوی خوانساری در اختيار اين جانب قرار گرفته است.
اين حواشی همراه با ساير حواشی علما بر غاية القصوی، با اصل غاية القصوی در دو جلد به زيور طبع آراسته خواهد شد. ان شاء اللّه.
آقا
سید محمد فیروزآبادی یزدی نجفی (۱۳۴۵ - ۱۲۶۵ق ) يکی از مراجع و مجتهدان بزرگ شيعه که به حسن
اخلاق و
زهد و وقار شهرت داشت. بيش‌ترين بهره‌ها را از دو شخصيت معاصر خويش، يعنی
سید محمد کاظم یزدی (صاحب
عروة الوثقی ) و
آخوند خراسانی (صاحب
کفاية الأصول ) برد. پس از سال‌ها تحقيق در حوزه نجف در
علم فقه و
اصول، صاحب نظر گرديد و پس از وفات سيد محمد کاظم يزدی يکی از مراجع وقت شد.
ايشان با تأليفاتی مانند
ازاحة الشکوک في حکم لباس المشکوک، توانست جايگاه خويش را در بين بزرگان حوزه
نجف به اثبات برساند.
به دليل اقامه
نماز جماعت در
صحن حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در بين مردم نيز از جايگاه خاصی برخوردار بود و در کشور ايران و هند و... مقلدان بسيار داشت. از اين رو در پاسخ به کثرت مراجعات مردم فارسی زبان، اقدام به حواشی
غاية القصوی در ترجمه
عروة الوثقی کرد.
حاشيه غاية القصوی فيروزآبادی همراه با
غاية القصوی در
سال ۱۳۳۹ ق در بمبئی هند در ۶۲۹ صفحه، چاپ سنگی (وزيری بزرگ ) شد.
ايشان در صفحه اول کتاب
غاية القصوی می‌نويسد:
عمل به کتاب غاية القصوی فتوای آيت اللّه طباطبائی (سيد محمدکاظم يزدی (رحمةالله‌علیه)( با ملاحظه حواشی احقر در آن صحيح و مجزی است. حرّره الأحقر محمد الحسينی الفيروزآبادی اليزدی عفی عنه.
نيز در ابتدای
غاية القصوی (با حواشی فيروزآبادی ) نوشته شده:
هو اللّه تعالی شأنه، غاية القصوی به امضای حضرت مستطاب حجة الإسلام و المسلمين رئيس الملة و الدين، أفقه الفقهاء العصر في الشرع المبين، آية اللّه تعالی في العالمين، مبين الحلال و الحرام، ابوالمکارم سيّدنا و عمادنا السيد محمد الفيروزآبادی اليزدی متع اللّه المسلمين بطول بقائه، آمين يا رب العالمين.
اين حواشی فقط جلد اول
غاية القصوی را شامل می‌شود که تا پايان
کتاب اعتکاف است.
قابل توجه اين که اين حواشی فارسی بر غاية القصوی، قبل از حواشی ايشان بر اصل
عروة الوثقی است؛ چرا که حواشی
غاية القصوی قبل از سال ۱۳۳۹ق تأليف شد و در
سال ۱۳۳۹ق در بمبئی هند به چاپ رسيد و حواشی ايشان بر اصل
عروة الوثقی پس از اين تاريخ است.
مرحوم فيروزآبادی در سال ۱۳۴۲ق، سه
سال بعد از چاپ
حاشيه غاية القصوی، فهرستی از حواشی خود بر کتاب
عروة الوثقی را در ۹۸ صفحه به چاپ رساند. در صفحه عنوان اين حواشی نوشته شده است:
فهرست الحواشي التي علّقها علامة العلماء و المحققين، شمس الفقهاء و المجتهدين، فخر المتقدمين و المتأخرين، أنيس الملّة و الدين، آيت اللّه العظمی علی العالمين... السيد محمد اليزدي الفيروزآبادي نور اللّه أبصارنا بنور....
نيز:
فهرست الحواشی التی علقها سيدنا الأعظم و ملاذنا الأفخم مروّح الأحکام و مبين الحلال و الحرام... سيد محمد الفيروزآبادی اليزدی... علی
العروة الوثقی... طبعت فی المطبعة المبارکة المرتضوية فی النجف الأشرف ۱۳۴۲.
مرحوم فيروزآبادی در ابتدای حواشی خود بر
عروة الوثقی می‌نويسد: بسم اللّه الرحمن الرحيم. لا بأس بالعمل بالکتاب المستطاب الذی يبقی المسمی بعروة الوثقی مع ملاحظه الحواشی المندرجة فی الفهرست ان شاء اللّه تعالی، حرّره محمد الحسينی اليزدی الفيروزآبادی.
خوشبختانه آقا
سید ابوالقاسم موسوی اصفهانی، مترجم دوم عروه در تصحيح اين حواشی
عروة الوثقی، همکاری داشته است. در پايان فهرست حواشی
عروة الوثقی فيروزآبادی، صفحه ۹۸ نوشته شده:
قد تمّ بحمد اللّه و حسن توفيقه فهرست الحواشی التی علقها... السيد محمد اليزدی الفيروزآبادی النجفی مد ظلاله المبارک علی مفارق الأنام و... مع کمال الدقة فی التصحيح و المقابلة بيد الأقل أحمد بن
شيخ محمدرضا القمی طاب ثراه، و قد طبع... من سنة ۱۳۴۲ الهجريه. و کان المصحح بمباشرة الأثم الجانی ابوالقاسم الموسوی الاصفهانی عفی عنه.
آثار فيروزآبادی در کتابهای تراجم و شرح حال نگاری و... به تفصيل معرفی شده است و متأسفانه از حواشی بر غاية القصوی نامی برده نشده است. از حواشی بر اصل
عروة الوثقی ياد شده است. مرحوم خان بابا مشار در تمام کتابهای خود، به دليل چاپ غاية القصوی و حواشی آن، به معرفی آن پرداخته است که خالی از اشکال و نقد نيست.
مرحوم مشار که در فهرست کتابهای چاپی فارسی، حاشيه غاية القصوی فيروزآبادی را معرفی کرده است، دچار چند اشتباه شده که از ذکر آن صرف نظر می‌کنيم.
فيروزآبادی حاشيه بر
عروة الوثقی هم دارد که در فهرست کتابهای چاپی عربی مشار، ص۲۸۷ چنين معرفی شده است: «حاشية
عروة الوثقی، حاشية سيد محمد فيروزآبادی يزدی نجفی، نجف، ۱۳۴۵ق، سنگی وزيری، ۱۴۷ + ۵۷۵ صفحه.»
مرحوم سيد محمد فيروزآبادی در سال ۱۳۴۵ق بدرود حيات کرده‌اند.
آنچه در ادامه می‌آيد، نکاتی است برگرفته از دو نامه آقا ضياءالدين عراقی به
آیت اللّه مرعشی درباره تعليقه عربی آقا ضياء بر
العروة الوثقی و حاشيه فارسی وی بر
الغاية القصوی و برخی نکات ديگر.
حاشيه عروه آقا ضياء در
سال ۱۳۴۶ به وسيله آقای علامی در
کرمانشاه چاپ شده است.
آقا ضياء در
نامه اوّل متذکر شده که خبردار شده است که آقای مرعشی می‌خواهند عروه را با حواشی سيد ابوالحسن اصفهانی و حواشی آقا ضياء چاپ کند؛ بنابراين از آقای مرعشی درخواست کرده که حاشيه فارسی بر
الغاية القصوی را که نزد
شيخ حسن علامی کرمانشاهی است، به عربی برگردانده به جای حاشيه عربی چاپ کند؛ چرا که
احتیاطهای اين حاشيه فارسی از حاشيه عربی کم‌تر است.
در نامه دوم که آقا ضياء آن را در سال۱۳۵۹ نگاشته، يادآور شده که دو سال پيش بر الغاية القصوی حاشيه زده است؛ ولی در نامه اول که در سال ۱۳۵۵ق نوشته به نوشته شدن حاشيه بر الغاية القصوی تصريح می‌کند. اين ظاهراً سهو القلمی است که به جای چهار، دو سال نوشته است.
نکته شايسته توجه در نامه دوم اين است که آقا ضياء از نظرِ چهار سال پيش خود برگشته و از آقای مرعشی می‌خواهد که حواشی سيد ابوالحسن اصفهانی را به فارسی برگرداند و با حاشيه فارسی‌اش بر الغاية القصوی چاپ کند؛ تا فارسی‌زبانان از آن استفاده برند.
آقا ضياء در اين نامه به چاپ حاشيه خود بر منتخب سيد در
شیراز اشاره می‌کند. ظاهراً منظور وی از منتخب، همان
منتخب الرسائل سيد يزدی است که رساله فارسی سيد بوده و سيد ابوالقاسم اصفهانی آن را از فتاوای سيد گرد آورده است.
قم ۲۱ ذی الحجه سنه ۱۳۵۵ق
خدمت جناب مستطاب عمدة الفضلاء الفخام رکن الاسلام آقای آميرزا شهاب الدين المشتهر بالنجفی دامت برکاته
باسمه تعالی شأنه
به عرض عالی می‌رساند إن شاء اللّه وجود شريف خالی از کلال و خاطر مُنيف محفوظ از ملال باشد. رجاء واثق آن که مدام مؤيّد و منصور از ناحيه مقدسه
امام عصر (عجل‌اللّه‌فرجه) باشيد.
چندی قبل مرقومه از سرکار رسيد و امر به ارسال رساله فرموديد. به آقای اخوی
تکلیف کردم، عذر آورد؛ من هم ديگر دنبال نکردم. اين هفته از آقای علامی کرمانشاهی خطی رسيد که چند عدد رساله حاشيه
عروه ارسال محضر محترم نموده، از ايشان متشکر... شدم ولی گمان ندارم مصرف اين مقدار قم باشد. اگر مصلحت بدانيد قدری به طهران به توسط رفيقی اگر داريد ارسال و اگر آقای آقا
شيخ محمد علی عراقی که از منسوبين من است با شما در اين بابت هم عقيده باشد، بد نيست که به توسط ايشان هم چند نسخه به
عراق بفرستند.
به هر حال مطلب اهم از اين آن که، سابقاً مرقوم شد که بناست عروه چاپ شود مشتملاً بر حواشی آيت اللّه اصفهانی و حواشی احقر. در اين صورت خيلی ميل دارم که حواشی
غاية القصوی که ترجمه
عروه است به فارسی، عربی شود و در حاشيه عروه جديده چاپ شود چون که اين حاشيه جديد نو است و خيلی زحمت جديد... کشيدم و اشکال و احتياطش از حاشيه فعليه عروه کم‌تر است و شايد هم که أدقّ نظراً باشد و اين
غاية القصوی محشّی به خط من در کرمانشاه خدمت آقای علامی است. عين اين خط را اگر بفرستيد کرمانشاه ايشان امانيه ارسال می‌فرمايند و زحمت اين کار در عهده سرکار است که به تدريج چاپخانه می‌نويسند. سرکار هم به تدريج حاشيه را عربی می‌فرماييد و ملحق می‌کنيد و تفصيل (کذا ) من خيلی انفع از اين حاشيه است چون اشکال و احتياطش کم‌تر است. نوشتم به آقای علامی که اين حاشيه را مستقلاً چاپ کنند. مرقوم داشتند که چون نسخه
غاية القصوی کم است اين حاشيه بی‌فايده خواهد شد حالا ديگر آنچه به نظر سرکار می‌آيد، اولی است. هر چه آن خسرو کند، شيرين بود.
خدمت حجج اسلامی الصفوة خاصه آقای آقا
شيخ محمد علی عراقی ابلاغ سلام مخصوص متصدعم. الاحقر ضياءالدين العراقی.
خط آيت الله مرعشی در حاشيه نامه
صورة ما کتبه سلطان اقليم التحقيق و ملک عرشية الافادة فخر المدقّقين مدرّس الاسلام ويتيمة الدهر، مربّی أهل الفضل الذي اليه ينتهی سلسلة أفاضل في هذا العصر، آية اللّه في الأنام
شيخنا و استادنا و مولانا
الشيخ آقا ضياءالدين العراقي (متّع اللّه المسلمين ببقاءه و جزاه عنّي خيراً ).
قم پنجم جمادی الآخرة سنه ۱۳۵۹ق
محضر شريف جناب مستطاب عمدة العلماء الاعلام و افتخار الفضلاء العظام حضرت شريعت‌مدار کهف الاسلام حجة الانام آقای آقا سيد شهاب الدين معروف به آقا نجفی، مشرّف.
باسمه تعالی شأنه
به عرض عالی می‌رساند ان شاء اللّه وجود شريف را ملالی نيست. مدام تحت لواء حجت عصر (عجل‌اللّه‌فرجه ) مظفر و منصور باشيد. مرقومه شريفه واصل، از بشارت... صحيفه سرکار متشکر و از بذل لطف و ملاحظه کردن سرکار بی‌اندازه شاکرم و بر حسب نظر به آن يک حاشيه
عروة الوثقی از حاجی
شيخ حسن علامی کرمانشاهی برای چاپ زدن مؤمن از کرمانشاه می‌طلبد؛ ولی عرضی که هست اين که جديداً غاية القصوای سيد مرحوم آيت اللّه يزدی را در دو سال قبل حاشيه کردم و فرستادم کرمانشاه پيش حاجی
شيخ حسن علامی اصفهانی. اگر بشود که آن غاية القصوی چاپ بخورد و حواشی آيت اللّه اصفهانی که بر
عروة الوثقی دارند، فارسی کنند و به
غاية القصوی ملحق کنند، خيلی برای ايران و عجم انفع خواهد بود. و اگر بنا شد همين خط من را برای حجة الاسلام حاجی
شيخ حسن علامی می‌فرستيد و خودتان خطی به ايشان بنويسيد. ايشان ان شاء اللّه
غاية القصوی را می‌فرستند به قم و واداريد مؤمن همين کتاب را چاپ زند، به جهاتی بهتر است. و اگر هم وجهش را بفرستيد پيش خود حاجی
شيخ حسن که در کرمانشاه حواشی سيد را ملحق کنيد و چاپ زنيد، شايد اولی است. و من را هم نسبت به ايشان مسبوق کنيد تا از نجف سفارش به ايشان بنويسم. حالا هر چه به نظر سرکار آمد، مختاريد. هر چه را خسرو کند شيرين بود.
و حاشيه فارسی بر رساله منتخب سيد داشتم قريب هفتصد
صفحه سابقاً خواستيد و فرستادم ندانستم چه شد و چه کرديد. ديگر رساله فارسی ندارم. فحص کنيد
گمان می‌کنم
قم پيدا شود و طهران و عراق هم می‌دانم هست. عجالتاً به گنجه گشتم پيدا نکردم که ارسال خدمت شود و در
شیراز هم رساله فارسی خيلی دارم پيش سيد جعفر
پسر مرحوم آقا
سید طاهر شوشتری طهرانی شیرازی. بنويسيد به آن آقای شيرازی رفيق خودتان، خواهد فرستاد و من هم می‌سپارم که بفرستند چون يک رساله از من در شيراز چاپ شده و عمده نسخه‌هايش پيش همين خانواده مرحوم آسيد طاهر است که فعلاً آسيد جعفر پسر ايشان است در شيراز.
زمانه عزتت مستدام
الاحقر ضياءالدين العراقی. مجدداً عرض می‌کنم اگر بنا شد غاية القصوی چاپ شود، مرقوم داريد به الحاج
شيخ حسن سفارش بنويسم. ضياءالدين.
صاحب عروه در سال ۱۳۳۷ هجری قمری وفات یافت. یکی از چاپهای این کتاب در دو جلد توسط
مؤسسة الأعلمی للمطبوعات در بیروت
لبنان در تاریخ ۱۴۰۹ به چاپ دوم رسیده است.
۱. العروة الوثقی، آيةا... سيدمحمدکاظم طباطبائی يزدی (رحمةالله‌علیه)
۲. الذريعة،
شيخ آقابزرگ تهرانی، چاپ دارالأضواء، بيروت.
۳. تکملة أمل الآمل، سيدحسن صدر.
۴. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی.
شيخ محمدتقلی آملی.
۵. مؤلفين کتب چاپی (فارسی و عربی )، خانبابا مشار، ۶جلد.
۶. معجم المطبوعات العربية فی ايران. عبدالجبار الرفاعی. وزارت ارشاد.
۷. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آيةا... مرعشی نجفی (رحمةالله‌علیه)، سيداحمد اشکوری و ديگران، بيش از چهل جلد.
۸. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه شخصی ميبدی، سيداحمد حسينی اشکوری، ۱۳۸۴ش، مجمع ذخائر اسلامی.
۹. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزيری يزد، محمد شيروانی، ۱۳۵۰ش، تهران، ۵جلد.
۱۰. فهرست دنا=فهرستواره دستنوشت‌های ايران، به کوشش مصطفی درايتی، ۱۳۸۹ش، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، ۱۲ جلد.
۱۱. غاية الفصوی در ترجمه العروة الوثقی، حاج
شيخ عباس قمی (رحمةالله‌علیه).
۱۲. مفاخر اسلام، علی دوانی، ۲ جلد، مربوط به حاج
شيخ عباس قمی.
۱۳. آثار الحجة، محمدشريف رازی.
۱۴. المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنة الأولی.
برگرفته از مقاله تراز اجتهاد در پرتو عروه - مجله فقه -دفتر تبلیغات اسلامی-شماره ۷۳. سایت اندیشه قم نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
