البرهان فی تفسیر القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
البرهان تفسیری است روایی، مربوط به
قرن یازدهم که مؤلف آن بر اساس
تفاسیر روایی قدمای
امامیه، مانند
فرات،
عیاشی،
محمد بن عباس ماهیار،
علی بن ابراهیم،
تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام) و برخی
تفاسیر دیگر دست به جمع آوری
روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) زده است و هدف مؤلف آن گردآوری و تنظیم آنها بر اساس ترتیب
سوره‌های قرآن بوده است. این
تفسیر، در این جهت مانند دیگر
تفاسیر روایی، به نقد و توضیح
روایات دست نزده و از خود توضیحاتی نیاورده است; بلکه از کتابهای
شیخ رجب برسی و
جامع الاخبار و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام) نقل کرده است. منابع روایی او بیش از ۵۸ عنوان است.
بحرانی در آغاز تفسیر، مباحثی را در باب فضل
علم و
متعلم، فضل
قرآن، جایگاه
ثقلین در
اسلام و نهی از
تفسیر به رأی آورده است. وی در مقدمه، درباره علل تألیف و چگونگی کار خود توضیح می دهد و در همان جا می گوید: «من در مواردی که در آیه‌ای روایتی نیافتم، سخنان علی بن ابراهیم در
تفسیر را نقل می کنم، چون کلام او به منزله
روایت است؛ زیرا شاگرد امام و منسوب به
امام است».
مؤلف با چینش سه مقدمه انگیزه خود را بیان می‌دارد:
۱- همه بر شرف و بلند مرتبگی شان
قرآن، واقفند و می‌دانند که نجات در تمسک به آن است، بحث،
تلاوت و
تفکر در معانی آن، سبب حیات قلبها و
علم و
عمل بدان، سبب تخلص از سختی‌هاست.
۲- به
اسرار و حقایق پنهان آن با عقول معمولی نتوان رسید، باید از
اهل ذکر که اهل
تنزیل و
تاویل قرآنند، اخذ نمود.
۳- دیدم که
مفسرین و
علماء، به آراء دیگرانی غیر از
اهل بیت عصمت «علیهم السلام» رو آورده‌اند، در حالیکه باید در فهم
اسرار و حقایق
قرآن تا آشکار شدن
تاویل و
تفسیر اهل بیت «علیهم السلام»، توقف نمود به همین جهت برای فهم نظرات تفسیری و بیان اهل بیت «علیهم السلام» در تاویل و
اسرار کتاب الهی، اقدام به جمع آوری
روایات تفسیری وارده از آنها نمودم.
کتاب حاضر غیر از چاپ‌های سنگی قدیم، در شکل جدید چند بار طبع گردیده است. از جمله چاپ حروفی در ۵ جلد (یک جلد مقدمه و ۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان
قم، مؤسسه الوفا- بیروت در ۴ جلد، کتابفروشی اسلامیة، تهران در ۵ جلد، مؤسسه الرسالة بیروت در سال ۱۴۰۳ ه. ق.
چاپ جدیدی در پنج جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحث‌های اسلامی مؤسسه و مقدمه محققانه استاد آیت ا... شیخ
محمدمهدی آصفی، صورت گرفته است.
استاد آصفی در مقدمه خود به مباحث ذیل اشاره دارند: ۱- سه دیدگاه در
تفسیر ۲- نیاز به تفسیر برای
فهم قرآن ۳-
حجیت ظواهر قرآن ۴- سه عامل مهم از عوامل ایجاد کننده ضرورت تفسیر ۵- تاریخ تفسیر (در مراحل سه گانه) و بایسته‌های مرحله سوم ۶- خطوط و اصول کلی تفسیر اهل بیت «علیهم السلام» الف)
تنزیه خداوند از
تجسیم ب)
تنزیه انبیاء علیه‌السّلام از گناه ج) محال بودن
رؤیت خداوند د) نظر اهل بیت علیه‌السّلام در
هدایت و
ضلالت ه) نظر اهل بیت علیه‌السّلام در
حیر و
تفویض و)
تفسیر قرآن به قرآن ۷- روش‌های تفسیری الف)
تفسیر به رای ب)
تفسیر به ماثور ۸- تفسیر البرهان ۹- مصادر روایی تفسیر البرهان ۱۰- نقد و نظر ۱۱-
جعل در
روایات اهل بیت «علیهم‌السلام»
اقدامات انجام گرفته در تحقیق (از طرف گروه بحث‌های اسلامی مؤسسه بعثت)
۱- اصلاح و تصحیح بعضی مصادر.
۲- مقابله تفسیر با نسخه‌های خطی و ثبت اختلاف‌ها.
۳- استخراج
احادیث از کتابهایی که مصنف از آنها نقل کرده و مقابله آنها با مصادر احادیث و ثبت اختلاف‌ها.
۴- تصحیح
اسانید و اسماء
راویان و
اعلام.
۵- ضبط اسماء راویان و
اعلام مختلف با حرکات و اعراب.
۶- اشاره به ارجاعات مصنف (تقدم، یاتی).
۷- حذف اضافات نسخه خطی (که از مؤلف نبوده است) از اصل کتاب و قرار دادن آنها در پرانتز.
۸- ترتیب دادن (نوشتن) مستدرک البرهان، در آیاتی که مصنف ذکر نکرده است با توجه به مجموعه‌های روایات تفسیری مانند
بحار الانوار،
تفسیر نور الثقلین و...
۹- ضبط صحیح نص روایی همراه با شرح مفردات مشکل.
۱۰- دقت بر پاورقی‌ها و هماهنگی آن با متن و روایات مطرح شده.
۱- نسخه‌ای در کتابخانه وزیری یزد به شماره (۵۹۹۸) - ۲- نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره (۸۴۴) ۳- نسخه‌ای در دار الکتب قاهره شماره (۱۹۱۰۹ ب) ۴- نسخه‌ای در
کتابخانه فیضیه قم (۳۹- ۴۰- ۱۶ تفسیر) ۵- نسخه‌ای در کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم، عراق شماره (۶۹۰) ۶- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره (۴۵۷) ۷- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران شماره ۲۰ ب و ۲۵ ب ۸- نسخه‌ای در
کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد شماره ۸۳- ۹۱ ۹- نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران (۲۰۵۷).
در این تحقیق، مؤسسه بعثت از نسخه‌های ذیل استفاده نموده است:
۱- نسخه موجود در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران.
۲- نسخه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد مقدس.
۳- نسخه موجود در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، تهران.
۴- نسخه چاپ سنگی سال ۱۳۰۲ هجری ۵- نسخه چاپ حروفی در چهار جزء، (و یک مقدمه) چاپ موسسه اسماعیلیان قم.
در پایان هر جلد، فهرستی از سوره‌های مطرح شده در آن به ترتیب آیات تفسیر شده هر سوره محتویات آن جلد را نمایان می‌کند.
مرحوم
علامه آقا بزرگ تهرانی در جلد ۳ صفحه ۹۳
الذریعة می‌نویسد: «
علامه بحرانی، در تفسیر «البرهان» بسیاری از احادیث رسیده از اهل بیت «علیهم‌السلام» در تفسیر
قرآن را جمع نموده است».
صاحب
روضات الجنات در جلد ۸ ص۱۸۱
به بعد می‌نویسد: «
سید هاشم بحرانی در کتاب البرهان، مقداری از اخبار وارده در تفسیر را از کتب قدیمه غریبه و غیر آن جمع نمود.» مؤلف در مقدمه خود می‌نویسد: کتاب «البرهان»، شما را بر بسیاری از
اسرار علوم قرآن آگاه می‌سازد. برخی مسائل
علوم شرعی،
قصص و
اخبار انبیاء علیه‌السّلام و فضائل اهل بیت
امامت «علیهم السلام» را برای شما، روشن می‌گرداند. و در خاتمه کتاب می‌فرماید: این کتاب مشتمل بر بسیاری از
روایات تفسیری اهل بیت «علیهم السلام» می‌باشد و شامل کثیری از فضایل آنها و آیات نازله در شان و حق آنها و در برگیرنده بسیاری از
علوم احکام و آداب،
قصص انبیاء و
علوم دیگری است که در کتاب دیگری نخواهید یافت.
در مقدمه می‌نویسد: من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و
علمای منتجب هستند. (در مقدمه ۱۶، مصادر کتاب و مولفان آنها را بیان می‌کند) می‌فرماید: اغلب روایات را از طریق
امامیه نقل کرده‌ام، ولی در آنجایی که
روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت «علیهم السلام»، یا در بیان
فضائل اهل بیت «علیهم السلام» هستند، از آنها نیز نقل نموده‌ام. از
ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کرده‌ام، زیرا او شاگرد
حضرت علی علیه‌السّلام بوده است.
می‌نویسد: در جایی که در تفسیر آیات روایت صریح و مستندی از اهل بیت «علیهم السلام» نیافتم، آنچه را
علی بن ابراهیم قمی (که فردی
ثقه می‌باشد) در تفسیر خود آورده، نقل کرده‌ام، زیرا، تفسیر او منسوب به
امام صادق «علیه السلام» می‌باشد.
آیت الله
شیخ مهدی آصفی در مقدمه خود بر تفسیر برهان می‌نویسد: برهان از بهترین تالیفات
علمای شیعه در این باب است، این تفسیر شامل روایات اهل بیت «علیهم السلام» در
تفسیر قرآن است و مصنف زحمت زیادی برای جمع و تنظیم این احادیث از مصادر روایی متعدد، متحمل شده است، نظیر تفسیر نور الثقلین.
در واقع دو تفسیر هم عصر «البرهان» و «نور الثقلین» اقدام به جمع آوری و تنظیم روایات تفسیری اهل بیت «علیهم السلام» نموده‌اند، که قبل از آن، این عمل انجام نگرفته بود، با این تلاش، مجموعه
تفسیر روایی ارزشمندی در اختیار محققین
قرآنی قرار گرفت.
در بخش «نقود و مؤاخذات» می‌نویسد: با وجود تلاش
علمی فراوان در تفسیر البرهان، این کتاب بخشی از روایات ضعیفه در
غلو و
تحریف را دربر دارد. به نظر می‌رسد که، مصنف محترم اقدام به تصفیه و جداسازی
احادیث ضعیف ننموده است، با اینکه اهتمام نموده، ولی اقدام او کافی نبوده است. ایشان از مصادری که متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده است، و نیز روایاتی نقل نموده که، از حیث سند، ضعیف و از حیث متن، مضطرب می‌باشند، بنابراین می‌توان گفت: «البرهان» یک تلاش
علمی مفیدی است، که راه را برای محققین آشنا به نصوص، عارف به ضعف و
اضطراب روایات و توانا در استخراج صحیح از سقیم، هموار کرده است.
شکی نیست که وجود روایات ضعیف و
مضطرب از اهمیت کار سید بحرانی نمی‌کاهد، همانگونه که «بحار الانوار»
مرحوم مجلسی، دارای روایات ضعیف و مضطرب می‌باشد، اما وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی که به کتابخانه
تشیع نمود، نمی‌کاهد.
منتهی، جمع آوری و تنظیم، مرحله اول کار است، مرحله دوم، تنقیح و تصفیه آثار تفسیری مرویه از اهل بیت «علیهم السلام» و جداسازی صحیح از غیر آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط کلی شیوه تفسیری اهل بیت «علیهم السلام» می‌باشد. بدون تکمیل هر سه مرحله، نمی‌توان از روایات تفسیری اهل بیت «علیهم السلام» بهره فراوانی برد. بنابراین برای افراد غیر متخصص در شناخت روایات، بسیار مشکل به نظر می‌رسد که بتوانند با استناد به روایات ایندو مجموعه تفسیر روائی (البرهان و نور الثقلین)، قطع به نظر تفسیری
ائمه «علیهم السلام» پیدا کنند.
آیت الله معرفت در «
التفسیر و المفسرون» صفحه ۳۳۰- ۳۳۱
می‌نویسد: «سید هاشم بحرانی از
محدثین فاضل و متتبعین روایات و گردآورندگان
اخبار محسوب می‌شود. ایشان در این گردآوری هیچگونه اظهار نظری در
جرح،
تعدیل،
تاویل روایات مخالف
عقل و
نقل صریح یا جمع منطقی روایات مخالف و معارض، نمی‌نماید.
و این شیوه‌ای است که اکثر
اخباریین برگزیده‌اند. او در تفسیر خود به کتبی اعتماد کرده است که از حیث استناد به
معصوم «علیهم السلام» متزلزل بوده، اعتباری به آنها نیست، و نیز از کتبی نقل نموده که مملو از
روایات جعلی می‌باشند، علاوه بر اینکه برخی روایات نقل شده دارای ضعف اسناد و یا
مرسله می‌باشند. در اسناد روایات به
معصومین «علیهم السلام» طریقه احتیاط را پیش نگرفته است، در جایی که
حدیث، منسوب به
امام علیه‌السّلام است، آن را به امام علیه‌السّلام نسبت می‌دهد. اضافه بر اینکه تمام
آیات قرآن را در بر نمی‌گیرد. با این وصف البرهان در نوع خود، مجموعه کم نظیری است که لابلای آن، روایات هدایت بخش اهل بیت «علیهم السلام» به محققین تیزبین و نقاد، ارائه خواهد شد.»
آقای
سید محمدعلی ایازی در «
المفسرون حیاتهم و منهجهم» ص۲۰۱
می‌نویسد: «مؤلف از جمله اخباریین است که تفسیر را فقط با روایات واصله از اهل بیت «علیهم السلام»
جایز می‌دانند، تفسیر از طریق
تدبر و
اجتهاد و ذوق را منع، و تفسیر به روایاتی غیر از روایات منقول خودشان را نهی کرده‌اند.» ایشان ضمن اشاره به اینکه غرض مؤلف در «البرهان»، فقط جمع آوری و تنظیم روایات بوده و نسبت به
جرح و تعدیل و تصحیح آنها، اقدامی انجام نداده است، می‌نویسد: «مقدمه این تفسیر متعلق به تفسیر دیگری به نام «
مراة الانوار و مشکوة الاسرار» تالیف
ابوالحسن العاملی الاصفهانی بوده است که از حیث دیدگاه با «البرهان» تناسب دارد.» در
دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی درباره شیوه مؤلف آمده: «شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام
سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد
آیات، اشاره می‌کند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیری‌اند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیت
قرآنی را به دنبال آن نقل می‌نماید. البرهان مقدمه‌ای دارد در شانزده بخش که تکامل یافته مقدمه «الهادی» است، یعنی تمام آنچه، بحرانی در آنجا آورده، اینجا هم هست به اضافه چند پرسمان دیگر. ضمنا چنین بر می‌آید که بحرانی باور باطل «
تحریف قرآن» را پذیرفته بوده و این از البرهان قابل برداشت است.
بحرانی در نقل روایات یکدست عمل نمی‌کند، در برخی موارد علاوه بر سند روایت به نام کتاب و مؤلف آن نیز اشاره می‌کند و در بعضی به ذکر نام کتاب و مؤلف بسنده می‌نماید و در مواردی فقط نام مؤلف را می‌آورد. گفتنی است که در گوشه و کنار از
راویان اهل سنت هم نقل حدیث کرده است. روی هم رفته، «البرهان» از نگریستنی‌ترین تفسیر نامه‌های روایی
شیعه به شمار می‌رود.
بنابراین مصنف بسیاری از روایات اهل بیت «علیهم السلام» را که در
تفسیر آیات آمده، روایاتی که در آن آیات به عنوان شاهد و مؤید مطلبی، آورده شده، روایاتی که بدون در بر گرفتن
نص قرآنی، با مضمون خود، دلالت بر تفسیر آیاتی بنماید و روایاتی که مصداقی از مصادیق آیه را بیان می‌کند جمع آوری نموده است.
در باب نقل
اسرائیلیات نیز باید گفت: ایشان سعی نموده از نقل آنها خودداری نماید، ولی براحتی می‌توان ردپایی از اینگونه روایات را لابلای تفسیر ایشان مشاهده کرد.
مقدمه مصنف دارای ۱۶ باب یا به تعبیری، ۱۷ باب به شرح ذیل می‌باشد:
۱- بابی در فضل
عالم و
متعلم.
۲- بابی در
فضل قرآن.
۳- بابی در فضل
ثقلین.
۴- بابی در فضل اینکه هر آنچه انسانها به آن نیازمندند در
قرآن موجود است «و فیه تبیان کل شیء».
۵- بابی در اینکه کسی جز ائمه علیه‌السّلام
قرآن را همانطور که نازل شده جمع نکرده‌اند، و تاویل آن نیز از آنهاست.
۶- بابی در
نهی از
تفسیر به رای و
جدال.
۷- بابی در اینکه
قرآن،
ظاهر و
باطن،
عام و
خاص،
محکم و
متشابه و
ناسخ و
منسوخ دارد و
پیامبر «صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم» و
اهل بیت علیهم السلام، اینها را می‌دانند. و اینان
راسخون در علمند.
۸- بابی در تقسیم
قرآن از جهت نزول.
۹- بابی در اینکه
قرآن «بایاک اعنی و اسمعی یا جارة» نازل شده است.
۱۰- بابی در آنچه راجع به
ائمه «علیهم السلام» نازل شده است.
۱۱- بابی در تکمیل باب قبل و نهی از تفسیر بدون
علم.
۱۲- بابی در معنای ثقلین از طریق
اهل سنت.
۱۳- بابی در علت عربی بودن
قرآن و
معجزه بودن آن و تازه بودن همیشگی
قرآن.
۱۴- بابی در اینکه هر آنچه مخالف
قرآن است، مردود می‌باشد.
۱۵- بابی در اولین و آخرین سوره‌های نازل شده.
۱۶- بابی در ذکر کتب و منابع تفسیر البرهان
۱۷- بابی در بیان مقدمه
تفسیر قمی که
علی بن ابراهیم ذکر کرده است.
مصنف چند موضوع را نیز در انتهای کتاب آورده است:
۱- بابی در
تاویل متشابه قرآن ۲- باب در فضل
قرآن ۳- بابی در اینکه
حدیث اهل بیت «علیهم السلام»
صعب و
مستصعب است ۴- بابی در وجوب تسلیم شدن در برابر روایات اهل بیت «علیهم السلام»
مؤلف محترم در مقدمه، باب ۱۶، منابعی که تفسیر خود را از آنها اخذ نموده، معرفی نموده است.
۱-
اعیان الشیعه،
سید محسن امین چاپ دار التعارف للمطبوعات، بیروت، لبنان به تحقیق حسن امین. جلد ۱۰.
۲- «
التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» تالیف استاد آیت‌الله
محمدهادی معرفت نشر الجامعة الرضویة
للعلوم الاسلامیة، دو جلد چاپ اول ۱۳۷۷ شمسی- مشهد مقدس.
۳- «الذریعة الی تصانیف الشیعة» تالیف شیخ آقا بزرگ طهرانی چاپ دار الاضواء بیروت،
لبنان جلدهای ۳، ۱۸، ۲۴ و ۲۵.
۴- «
المفسرون حیاتهم و منهجهم» تالیف
سید محمدعلی ایازی مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ اول ۱۳۷۳ شمسی،
تهران.
۵- تفسیر «البرهان» تالیف:
سید هاشم بحرانی چاپ مؤسسه بعثت، قم به همراه مقدمه آیت‌الله
محمدمهدی آصفی، ۵ جلد.
۶-
دائرة المعارف تشیع به کوشش جمعی از اندیشمندان
حوزه و
دانشگاه نشر سعید محبی تهران چاپ اول جلد سوم و چهارم.
۷-
دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی به کوشش
بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات دوستان تهران، چاپ اول پاییز ۱۳۷۷ در ۲ جلد.
۸-
روضات الجنات تالیف
محمدباقر موسوی خوانساری، چاپ انتشارات اسماعیلیان در ۸ جلد، جلد هشتم.
۹-
کتابنامه بزرگ قرآن کریم به تلاش شیخ
محمدحسن بکایی چاپ مرکز فرهنگی نشر قبله تهران، چاپ سوم جلد سوم.
این کتاب، به وسیله مؤسسه بعثت تحقیق و با مقدمه
شیخ محمد مهدی آصفی، در پنج جلد، در قطع رحلی منتشر شده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن ابراهیم حوفی»، شماره۶۶۵۲.
