• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احکام اهل بغی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



این نوشتار در مورد احکام اهل بغی از جمله کفر و اسلام، سازش یا جنگ با باغیان و تعقیب یا عدم تعقیب باغیان و غیره می‌باشد.



در آیه ۹ حجرات از طغیان گروهی از مسلمانان بر ضد مسلمانان دیگر و یکی از مصادیق مهم بغی سخن به میان آمده است: «و اِن طَائِفَتانِ مِنَ المُؤمِنینَ اقتَتَلوا فَاَصلِحوا بَینَهُما». به روایتی این آیه درباره نزاع و درگیری دو طایفه اوس و خزرج نازل شد.
[۲] جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۶۵‌-۱۶۶.
[۳] کشف‌ الاسرار، ج‌۹، ص‌۲۵۱.
روایتی دیگر شأن نزول آیه فوق را نزاع زن و شوهری دانسته که هر‌یک قبیله خود را برای پشتیبانی از خویش فرا خواند.
[۷] جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۶۶.
برخی گفته‌اند که آیه مذکور درباره نزاع عبد الله‌ بن ابیّ منافق با عبد الله‌ بن رواح نازل شد که درباره مسئله‌ای مربوط به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با یکدیگر به مقابله و نزاع پرداخته، هریک قبیله خود را به یاری طلبیدند.
[۹] جامع البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۶۷.



با این همه غالب مفسران و فقهای شیعه
[۱۰] مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
[۱۲] روض‌الجنان، ج‌۱۸، ص‌۲۴.
و اهل سنت
[۱۴] الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۱۷.
[۱۵] الفقه‌الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۰‌.
[۱۶] احکام القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۱۸.
آیه مذکور را مستند احکام فقهی باغیان و بیانگر وظیفه مسلمانان در برابر آنان دانسته‌اند، چنان که روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز به این مطلب پرداخته است؛ از جمله در روایتی آمده است: هنگامی که این آیه نازل شد پیامبر فرمود: کسانی هستند که پس از من بر اساس تأویل خواهند جنگید، همان‌گونه که من بر اساس تنزیل جنگیدم و علی (علیه‌السلام) از این افراد است. در روایتی دیگر امام‌صادق (علیه‌السلام) جنگ علی (علیه‌السلام) با مردم بصره را تأویل و مصداق آیه فوق برشمرد؛ اما برخی از فقیهان و مفسران شیعه
[۲۶] کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۶.
با این استدلال که آیه فوق باغی را مؤمن شمرده، در حالی که به عقیده شیعه باغی کافر است این آیه را بی‌ارتباط با اهل بغی دانسته و در این مورد آیات دیگری مانند ۴۱ و ۷۴ توبه را مربوط به بغی و برخورد با باغیان دانسته‌اند (همین‌مقاله =>‌جنگ با اهل بغی)؛ لیکن هرچند از عموم این آیات می‌توان به گونه‌ای برخی احکام بغی و وظایف مؤمنان در برابر باغیان را استفاده کرد؛ ولی آیه ۹ حجرات ارتباط وثیق‌تری با موضوع بغی دارد که افزون بر استناد فقیهان شیعه و اهل سنت به آیه مذکور در این موضوع
[۳۱] الام، ج۴، ص۲۲۶.
در روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز ارتباط آن با بغی مورد تأیید قرار گرفته است. افزون بر آیات قرآن، روایات متعددی از پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
[۳۷] السنن الکبری، ج‌۸‌، ص۱۶۹.
[۳۹] مسند احمد، ج‌۴، ص‌۳۴۸.
و اهل‌بیت (علیهم‌السلام)
[۴۱] جامع احادیث‌الشیعه، ج‌۱۶، ص‌۱۳۰.
[۴۲] جامع احادیث‌الشیعه، ج‌۱۶، ص۱۶۰.
[۴۳] دعائم الاسلام، ج‌۱، ص‌۳۸۸.
در مورد باغیان و چگونگی برخورد مسلمانان با این گروه وارد شده است؛ همچنین سیره امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) در برخورد با ناکثین (اصحاب جمل)، مارقین (خوارج) و قاسطین (اهل‌ شام)
[۴۵] کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۵۶۱‌.
که از معروف‌ترین گروههای شورشگر در تاریخ حکومتهای اسلامی بودند نیز مستند دیگری است که وظیفه مسلمانان را در برخورد با اهل بغی روشن می‌کند، چنان‌که شافعی پیشوای یکی از مذاهب اهل سنت در برخی از احکام باغیان تنها سیره علی (علیه‌السلام) را مستند این احکام دانسته است.
[۴۷] کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۶.



برخی احکام باغیان عبارت است از:

۳.۱ - کفر و اسلام باغیان

با توجه به تعریف فقهای اسلامی از بغی، باغیان را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:الف. باغیانی که بر ضدّ امام‌ معصوم خروج می‌کنند. ب. باغیانی که با غیر امام معصوم می‌جنگند. از این دو گروه، فقهای امامیه باغیانی را که بر امام معصوم خروج کنند خارج از اسلام و کافر شمرده‌اند. آیات متعددی از قرآن نیز مؤید این رأی است؛ از جمله آیه ۵۴ مائده که در آن از ارتداد و کفر مسلمانان و جایگزینی این افراد با مؤمنان راستین سخن به میان آمده است: «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا مَن یَرتَدَّ مِنکُم عَن دینِهِ فَسَوفَ یَأتِی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهُم و یُحِبّونَهُ اَذِلَّة‌عَلَی‌المُؤمِنینَ اَعِزَّة عَلَی‌الکفِرینَ». در روایتی حضرت علی (علیه‌السلام) باغیان اهل بصره را مصداق «من‌یرتَدَّ منکم» در آیه مذکور برشمرده است.
[۵۵] کنز العرفان، ج۱، ص‌۳۹۰.
از امام باقر و صادق (علیهماالسلام) نیز روایت شده که مراد از مؤمنان در این آیه علی (علیه‌السلام) و یاران او هستند که با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگیدند. در آیه‌ای دیگر قرآن مسلمانان را به جهاد با عهد شکنان مأمور کرده و این افراد را کافر شمرده است :«و اِن نَکَثوا اَیمنَهُم مِن بَعدِ عَهدِهِم و طَعَنوا فی دینِکُم فَقتِلوا اَئِمَّةَ الکُفرِ اِنَّهُم‌لا‌اَیمنَ لَهُم لَعَلَّهُم یَنتَهون». بنابر روایتی، علی (علیه‌السلام) جنگ خود با ناکثین را بر پایه این آیه دانست و هنگام نبرد با آنان فرمود که با مصادیق این آیه تاکنون جنگی واقع نشده است. امام‌صادق (علیه‌السلام) نیز در حدیثی طلحه و زبیر را مصداق این آیه و از پیشوایان کفر برشمرده است؛ همچنین در روایتی دیگر امیر مؤمنان (علیه‌السلام) یاران خود و گروه باغی را مصداق آیه ۲۵۳ بقره دانسته که در آن از جنگ میان امتهای پیشین یاد شده و گروهی کافر و گروه دیگر مؤمن شمرده شده‌اند: «و لکِنِ اختَلَفوا فَمِنهُم مَن ءامَنَ و مِنهُم مَن کَفَرَ ولَو شاءَ اللّهُ مَا اقتَتَلوا».
[۶۹] الامالی، ص‌۱۹۷.
قائلان به کفر اهل بغی در پاسخ این پرسش که چرا قرآن باغیان را مسلمان دانسته است:«و اِن طَائِفَتانِ مِنَ المُؤمِنینَ اقتَتَلوا...» گفته‌اند: اطلاق نام مسلمان بر آنان مجازی و بر اثر ظاهر مسلمانی آنهاست، چنان‌که در آیات دیگر منافقان که تنها در ظاهر اسلام را پذیرفته بودند مسلمان نامیده شده‌اند یا این‌که این نامگذاری به سبب ایمان پیشین آنهاست یا از آن‌روست که آنان خود را مسلمان می‌شمارند.
[۷۲] مسالک الافهام، ج۲، ص۳۶۳- ۳۶۴.
در برابر آیات و روایات مذکور روایات دیگری از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نقل شده که از مسلمان بودن این گروه حکایت دارد؛ ولی برخی از فقیهان امامیه این روایات را بر تقیه حمل کرده‌اند؛ اما باغیانی که بر غیر امام‌ معصوم خروج کنند کافر نمی‌شوند و برخی از فقیهان و مفسران امامیه تنها همین گروه را مصداق آیه ۹ حجرات دانسته‌اند.
[۸۳] کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۶.

در میان اهل‌سنت نیز درباره کافر یا مسلمان بودن باغیان دو رأی وجود دارد:گروهی از اهل حدیث از آنان بعضی از بغاة همچون خوارج را مرتد و کافر می‌دانند؛
[۸۴] حاشیة رد المحتار، ج‌۴، ص‌۴۲۲.
[۸۵] المغنی، ج‌۱۰، ص‌۴۹‌-۵۰.
[۸۶] الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۱۸.
همچنین بسیاری از فقیهان اهل سنت مانعان حق واجبی از حقوق حکومت همچون زکات را جزو باغیان دانسته
[۸۸] الفقه‌علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۱۸.
[۸۹] المغنی، ج‌۱۰، ص‌۴۹.
و در مواردی به ارتداد آنان حکم کرده‌اند؛
[۹۱] الام، ج‌۴، ص‌۲۲۷.
لیکن بیش‌تر فقیهان اهل سنت با استناد به آیه ۹ حجرات که گروه باغی را مؤمن شمرده و نیز برخی روایات، همه باغیان را مسلمان می‌دانند.
[۹۳] الام، ج‌۴، ص‌۲۲۷.
[۹۴] المغنی، ج‌۱۰، ص‌۴۹.
[۹۵] المنیر، ج‌۲۶، ص‌۲۴۱.


۳.۲ - دعوت باغیان به سازش و خودداری از بغی

قبل از اقدام به جنگ بر حاکم اسلامی و مسلمانان واجب است بین دو گروه متنازع صلح برقرار کنند:
[۹۷] احکام‌القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۱۹.
[۹۸] مسالک‌الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
«و اِن طَائِفَتانِ مِنَ المُؤمِنینَ اقتَتَلوا فَاَصلِحوا بَینَهُما». ‌بدین منظور لازم است شبهاتی که موجب بغی آنان شده از ذهن آنان زدوده شود،
[۹۹] البحر الرائق، ج‌۵‌، ص‌۲۳۵.
[۱۰۰] مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
چنان‌که در جنگ نهروان امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) پیش از آغاز نبرد، عبدالله‌ بن عباس را برای مذاکره و دعوت آنان به صلح به سوی آنان گسیل داشت.
[۱۰۲] مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
[۱۰۳] احکام القرآن، جصاص، ج‌۳، ص‌۵۹۸‌.


۳.۳ - جنگ با اهل بغی

در صورتی که گروه باغی به مصالحه تن درندهد بر مسلمانان و حکومت اسلامی لازم است با آنان وارد نبرد شوند: «فَاِن بَغَت اِحدهُما عَلَی الاُخری فَقتِلوا الَّتی تَبغی حَتّی تَفیءَ اِلی اَمرِ اللّهِ». در روایتی نیز علی (علیه‌السلام) در مورد وجوب جنگ با آنان به آیه ۱۲ توبه استناد کرد که در آن خداوند مؤمنان را به جنگ با عهد شکنان فرمان داده است: «و اِن نَکَثوا اَیمنَهُم مِن بَعدِ عَهدِهِم وطَعَنوا فی دینِکُم فَقتِلوا اَئِمَّةَ‌الکُفرِ اِنَّهُم لا اَیمنَ لَهُم». برخی آیه ۷۳ همین سوره را نیز که در آن پیامبر و مؤمنان به جنگ با کافران و منافقان مأمور گشته‌اند دلیل وجوب مقابله با باغیان دانسته‌اند: «یاَیُّهَا النَّبِیُّ جهِدِ الکُفّارَ والمُنفِقینَ واغلُظ عَلَیهِم»، با این استدلال که منافق کسی است که در ظاهر ادعای اسلام دارد و در باطن کافر است و باغی نیز چنین است
[۱۱۰] کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۷.
؛ همچنین برخی دیگر لزوم جنگ با باغیان را از عموم آیاتی که بر وجوب جهاد در راه خدا دلالت دارد از جمله ۴۱ و ۷۳ توبه استفاده کرده‌اند. در روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز جنگ با خروج کنندگان بر امام عادل واجب شمرده شده است. البته این وجوب در منابع فقهی شرایطی خاص دارد.

۳.۴ - ضمان باغیان نسبت به جان و مال

قرآن در آیه‌۹ حجرات پس از فرمان دادن مؤمنان به جنگ با باغیان به آنان دستور می‌دهد که اگر اهل بغی از بغی دست برداشتند صلح را میان آنان به عدالت و قسط برقرار سازند: «فَاِن فاءَت فَاَصلِحوا بَینَهُما بِالعَدلِ واَقسِطوا اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُقسِطین». بیشتر فقیهان اهل سنت با استناد به این آیه بر ضامن نبودن باغیان نسبت به اموال و جانهای تلف شده در جنگ به وسیله باغیان فتوا داده‌اند و آن را مقتضای عدالت دانسته‌اند، زیرا ضامن دانستن آنان موجب خودداری آنان از صلح و تشدید بغی می‌شود؛
[۱۲۱] الفقه الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۱.
[۱۲۲] احکام القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۲۰.
ولی فقهای امامیه
[۱۲۳] مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۳.
و برخی از فقیهان اهل سنت
[۱۲۶] الفقه الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۱‌.
[۱۲۷] تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۲۱۰.
باغیان را ضامن اموال و جانهای تلف شده دانسته و آن را مقتضای عدالت شمرده‌اند.
[۱۲۸] مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۳.
[۱۲۹] جهاد در اسلام، ص‌۱۴۲.
برخی برای ضمان به آیه ۴۰ شوری که جزای بدی را بدی دانسته است: «و‌جَزؤُا سَیِّئَة سَیِّئَةٌ مِثلُها» استناد کرده
[۱۳۲] جهاد در اسلام، ص‌۱۴۱.
و شماری دیگر به آیه ۳۳ اسراء استناد کرده‌اند
[۱۳۵] مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۳.
[۱۳۶] تذکرة الفقهاء، ج‌۹، ص‌۱۴۰.
که برای ولیّ مقتول حق قصاص قرار داده است: «و مَن قُتِلَ مَظلومًا فَقَد جَعَلنا لِوَلیِّهِ سُلطنًا». مستند برخی فقها بر وجوب ضمان، عموم آیات قصاص است: «و‌کَتَبنا عَلَیهِم فیها اَنَّ النَّفسَ بِالنَّفسِ». البته اگر مال یا جانی از باغیان تلف شود لشکر اسلام ضامن نخواهند بود، زیرا جنگ آنان با باغیان بر پایه حق و عدالت و به‌فرمان الهی بوده است.
[۱۴۲] الفقه الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۱‌.


۳.۵ - تعقیب باغیان فراری

درباره لزوم یا عدم لزوم تعقیب فراریان شکست خورده از اهل بغی، فقها آرای متعددی دارند؛ از ظاهر آیه ‌۹‌ حجرات استفاده می‌شود که تا زمانی که باغیان از بغی دست نکشیده‌اند، جنگیدن با آنان واجب است؛ چه در حال مقابله با حکومت اسلامی باشند و چه در حال فرار؛ ولی در برخی احادیث منقول از اهل‌ بیت (علیهم‌السلام) این حکم منحصر به فراریانی شده که دارای فرمانده و تشکیلات منسجم باشند تا پس از فرار نتوانند دوباره سازماندهی شوند. نظر فقهای امامیه و نیز برخی از فقهای اهل سنت
[۱۵۲] المغنی، ج‌۱۰، ص‌۶۳‌.
[۱۵۳] الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۲۰.
همین است؛ اما شماری دیگر از فقهای اهل سنت تعقیب کردن فراریان و کشتن آنان را مطلقا جایز ندانسته‌اند.
[۱۵۴] المغنی، ج‌۱۰، ص‌۶۳‌.
[۱۵۵] احکام القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۲۲.
[۱۵۶] الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۲۱.


۳.۶ - ممنوعیت محرمات بر باغیان در حال اضطرار

برخی از محرمات مانند مردار، خون و گوشت خوک که استفاده از آن در حال اضطرار برای مسلمانان مباح دانسته شده بر باغیان حلال نگردیده است: «اِنَّما حَرَّمَ عَلَیکُمُ المَیتَةَ والدَّمَ و لَحمَ الخِنزِیرِ و ما اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّهِ فَمَنِ اضطُرَّ غَیرَ باغ ولا عاد فَلاَ اِثمَ عَلَیهِ اِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم». یکی از معانی باغی بنابر احادیث اهل‌ بیت (علیهم‌السلام) و رأی برخی مفسران متقدم مانند مجاهد و سعید‌ بن جبیر افرادی هستند که در برابر امام و حاکم اسلامی طغیان کنند
[۱۶۱] مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
[۱۶۲] جامع البیان، مج‌۲، ج‌۲، ص‌۱۱۹.
که در صورت اضطرار بر اساس این آیه حق استفاده از این محرمات را ندارند. گاه این اشکال مطرح شده که بازداشتن باغیان از تناول محرمات در حال اضطرار، موجب واقع شدن نفس در معرض تلف است که در اسلام حرام به شمار می‌رود.
[۱۶۴] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
در پاسخ گفته‌اند که چنین افرادی با خروج بر حاکم مشروع جان خود را در معرض تلف شدن قرار داده‌اند و ازاین‌رو حق ندارند که برای حفظ آن خوردنیهایی را که خدا حرام کرده مباح شمارند.
[۱۶۵] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
البته مفسران برای باغی معانی دیگری از جمله راهزن، کسی که برای تفریح و سرگرمی به شکار می‌رود، لذتجو، طالب حرام، روا داننده خوردن مردار نیز نقل کرده‌اند.
[۱۶۶] مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
[۱۶۷] تفسیر قرطبی، ج‌۲، ص‌۱۵۶.
[۱۶۸] جامع البیان، مج‌۲، ج‌۲، ص‌۱۱۸‌-۱۲۰.



احکام‌القرآن، ابن‌العربی؛ احکام القرآن، جصاص؛ الاّم؛ الامالی، طوسی؛ بحارالانوار؛ البحرالرائق شرح کنزالدقائق؛ البدایة و‌النهایه؛ تاج‌العروس من جواهر القاموس؛ تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ التشریع الجنایی الاسلامی؛ تفسیر التحریر والتنویر؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر المنیر فی‌العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ تهذیب الاحکام؛ جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعه؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ جهاد در اسلام؛ حاشیة رد المحتار علی الدر المختار؛ الحاوی الکبیر؛ الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره؛ دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه؛ دعائم الاسلام؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه؛ روض الجنان و روح‌الجنان؛ ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل؛ السنن الکبری؛ شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام؛ صحیح البخاری؛ فتح الوهاب؛ الفقه؛ الفقه‌الاسلامی و ادلته؛ فقه سیاسی اسلام؛ فقه الصادق (علیه‌السلام)؛ الفقه علی المذاهب الاربعه؛ فقه القرآن، راوندی؛ قرب‌الاسناد؛ الکافی؛ کتاب الخلاف؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ کنزالعرفان فی فقه القرآن؛ لسان العرب؛ المبسوط؛ مجمع‌البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع الفائدة والبرهان؛ مسالک الافهام الی آیات الاحکام؛ مستدرک الوسائل؛ مسند احمد‌بن حنبل؛ مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه؛ المصنف؛ معجم مقاییس اللغه؛ المغنی و‌الشرح الکبیر؛ مفردات الفاظ القرآن؛ منهاج‌الصالحین،؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهج‌البلاغه؛ وسائل الشیعه.


۱. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۲. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۶۵‌-۱۶۶.
۳. کشف‌ الاسرار، ج‌۹، ص‌۲۵۱.
۴. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۷۳.    
۵. احکام‌القرآن، ابن‌العربی، ج‌۳، ص‌۵۷۰.    
۶. تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۳۱۶.    
۷. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۶۶.
۸. مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۲۲۰.    
۹. جامع البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۶۷.
۱۰. مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
۱۱. جواهرالکلام، ج‌۲۱، ص‌۳۲۳.    
۱۲. روض‌الجنان، ج‌۱۸، ص‌۲۴.
۱۳. تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۳۱۷.    
۱۴. الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۱۷.
۱۵. الفقه‌الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۰‌.
۱۶. احکام القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۱۸.
۱۷. الکافی، ج۵‌، ص۱۱-۱۲.    
۱۸. تهذیب، ج۴، ص‌۱۱۶.    
۱۹. نورالثقلین، ج‌۵‌، ص‌۸۴‌.    
۲۰. نورالثقلین، ج‌۵‌، ص‌۸۵‌.    
۲۱. مستدرک‌الوسائل، ج‌۱۱، ص‌۶۷‌.    
۲۲. الکافی، ج‌۸‌، ص‌۱۸۰.    
۲۳. فقه القرآن، ج‌۱، ص‌۳۶۳.    
۲۴. نمونه، ج‌۲۲، ص‌۱۶۹.    
۲۵. نمونه، ج‌۲۲، ص۱۷۲.    
۲۶. کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۶.
۲۷. توبه/سوره۹، آیه۴۱.    
۲۸. توبه/سوره۹، آیه۷۴.    
۲۹. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۳۰. ریاض المسائل، ج‌۷، ص‌۴۵۶.    
۳۱. الام، ج۴، ص۲۲۶.
۳۲. جواهر‌الکلام، ج‌۲۱، ص‌۳۲۳.    
۳۳. جواهر‌الکلام، ج‌۲۱، ص۳۲۵.    
۳۴. الکافی، ج۵‌، ص۱۱-۱۲.    
۳۵. تهذیب، ج‌۴، ص‌۱۱۶.    
۳۶. نورالثقلین، ج‌۵‌، ص‌۸۵‌-۸۶‌.    
۳۷. السنن الکبری، ج‌۸‌، ص۱۶۹.
۳۸. بحارالانوار، ج‌۲۹، ص‌۴۲۹.    
۳۹. مسند احمد، ج‌۴، ص‌۳۴۸.
۴۰. وسائل الشیعه، ج‌۱۵، ص‌۷۳‌-۸۳‌.    
۴۱. جامع احادیث‌الشیعه، ج‌۱۶، ص‌۱۳۰.
۴۲. جامع احادیث‌الشیعه، ج‌۱۶، ص۱۶۰.
۴۳. دعائم الاسلام، ج‌۱، ص‌۳۸۸.
۴۴. البدایة والنهایه، ج‌۷، ص‌۳۳۸ - ۳۳۹.    
۴۵. کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۵۶۱‌.
۴۶. ریاض‌المسائل، ج‌۷، ص‌۴۵۸.    
۴۷. کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۶.
۴۸. بحارالانوار، ج۳۲، ص۳۲۴-۳۲۵.    
۴۹. منهاج الصالحین، ج‌۱، ص‌۳۶۱.    
۵۰. مجمع الفائده، ج‌۷، ص‌۵۲۴‌.    
۵۱. الحدائق، ج‌۳، ص‌۴۲۱.    
۵۲. المبسوط، ج‌۷، ص۲۶۴.    
۵۳. مائده /سوره۵، آیه۵۴.    
۵۴. مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۳۹.    
۵۵. کنز العرفان، ج۱، ص‌۳۹۰.
۵۶. بحارالانوار، ج‌۳۶، ص‌۳۲.    
۵۷. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۳۵۸.    
۵۸. مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۲۲.    
۵۹. توبه/سوره۹، آیه۱۲.    
۶۰. الصافی، ج‌۲، ص‌۳۲۴‌-۳۲۵.    
۶۱. بحار الانوار، ج‌۲۹، ص‌۴۲۹.    
۶۲. نور الثقلین، ج‌۲، ص‌۱۹۰.    
۶۳. نورالثقلین، ج‌۲، ص‌۱۸۸.    
۶۴. قرب‌الاسناد، ص‌۹۶.    
۶۵. الصافی، ج‌۲، ص‌۳۲۴.    
۶۶. بقره/سوره۲، آیه۲۵۳.    
۶۷. بحار الانوار، ج‌۲۹، ص‌۴۵۱.    
۶۸. المیزان، ج‌۲، ص‌۳۲۳.    
۶۹. الامالی، ص‌۱۹۷.
۷۰. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۷۱. المبسوط، ج۷، ص۲۶۴.    
۷۲. مسالک الافهام، ج۲، ص۳۶۳- ۳۶۴.
۷۳. جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۲۳.    
۷۴. مستدرک الوسائل، ج‌۱۱، ص‌۶۶‌.    
۷۵. جواهرالکلام، ج‌۲۱، ص‌۳۳۸.    
۷۶. وسائل الشیعه، ج‌۱۵، ص‌۸۳‌.    
۷۷. وسائل الشیعه، ج‌۱۵، ص‌۸۳‌.    
۷۸. بحارالانوار، ج‌۳۲، ص‌۳۲۸‌-۳۲۹.    
۷۹. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۸۰. نمونه، ج‌۲۲، ص‌۱۶۹.    
۸۱. نمونه، ج‌۲۲، ص۱۷۲.    
۸۲. منهاج الصالحین، ج‌۱، ص‌۳۶۱.    
۸۳. کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۶.
۸۴. حاشیة رد المحتار، ج‌۴، ص‌۴۲۲.
۸۵. المغنی، ج‌۱۰، ص‌۴۹‌-۵۰.
۸۶. الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۱۸.
۸۷. التحریر والتنویر، ج‌۲۶، ص‌۲۴۰.    
۸۸. الفقه‌علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۱۸.
۸۹. المغنی، ج‌۱۰، ص‌۴۹.
۹۰. الخلاف، ج‌۵‌، ص‌۳۳۷.    
۹۱. الام، ج‌۴، ص‌۲۲۷.
۹۲. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۹۳. الام، ج‌۴، ص‌۲۲۷.
۹۴. المغنی، ج‌۱۰، ص‌۴۹.
۹۵. المنیر، ج‌۲۶، ص‌۲۴۱.
۹۶. المبسوط، ج‌۷، ص‌۲۶۵.    
۹۷. احکام‌القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۱۹.
۹۸. مسالک‌الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
۹۹. البحر الرائق، ج‌۵‌، ص‌۲۳۵.
۱۰۰. مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
۱۰۱. المبسوط، ج‌۷، ص‌۲۶۵.    
۱۰۲. مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۲.
۱۰۳. احکام القرآن، جصاص، ج‌۳، ص‌۵۹۸‌.
۱۰۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۱۰۵. توبه/سوره۹، آیه۱۲.    
۱۰۶. نورالثقلین، ج‌۲، ص‌۱۸۹.    
۱۰۷. بحار‌الانوار، ج‌۲۱، ص‌۲۷۱.    
۱۰۸. الصافی، ج‌۲، ص‌۳۲۴.    
۱۰۹. فقه الصادق (علیه‌السلام)، ج‌۱۳، ص‌۱۷.    
۱۱۰. کنزالعرفان، ج‌۱، ص‌۳۸۷.
۱۱۱. توبه/سوره۹، آیه۴۱.    
۱۱۲. توبه/سوره۹، آیه۷۳.    
۱۱۳. فقه‌الصادق (علیه‌السلام)، ج‌۱۳، ص۱۱۰.    
۱۱۴. فقه‌الصادق (علیه‌السلام)، ج‌۱۳، ص‌۱۷.    
۱۱۵. وسائل الشیعه، ج‌۱۵، ص‌۸۰‌-۸۱‌.    
۱۱۶. تهذیب، ج‌۶‌، ص‌۱۴۴‌-۱۴۵.    
۱۱۷. تذکرة الفقهاء، ج‌۹، ص‌۳۹۱.    
۱۱۸. المبسوط، ج‌۷، ص‌۲۶۴‌-۲۶۵.    
۱۱۹. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۱۲۰. تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۳۲۰.    
۱۲۱. الفقه الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۱.
۱۲۲. احکام القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۲۰.
۱۲۳. مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۳.
۱۲۴. جواهر الکلام، ج‌۲۱، ص‌۳۴۷.    
۱۲۵. شرایع الاسلام، ج‌۱، ص‌۲۵۷.    
۱۲۶. الفقه الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۱‌.
۱۲۷. تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۲۱۰.
۱۲۸. مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۳.
۱۲۹. جهاد در اسلام، ص‌۱۴۲.
۱۳۰. شرایع الاسلام، ج‌۱، ص‌۲۵۷.    
۱۳۱. شوری /سوره۴۲، آیه۴۰.    
۱۳۲. جهاد در اسلام، ص‌۱۴۱.
۱۳۳. تذکرة الفقهاء، ج‌۹، ص‌۴۱۸.    
۱۳۴. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۳.    
۱۳۵. مسالک الافهام، ج‌۲، ص‌۳۶۳.
۱۳۶. تذکرة الفقهاء، ج‌۹، ص‌۱۴۰.
۱۳۷. الخلاف، ج‌۵‌، ص‌۳۳۶‌-۳۳۷.    
۱۳۸. تذکرة‌الفقهاء، ج‌۹، ص‌۴۱۸‌-۴۱۹.    
۱۳۹. مائده/سوره۵، آیه۴۵.    
۱۴۰. بقره/سوره۲، آیه۱۷۸ ۱۷۹.    
۱۴۱. جواهرالکلام، ج‌۲۱، ص‌۳۴۱.    
۱۴۲. الفقه الاسلامی، ج‌۷، ص‌۵۴۸۱‌.
۱۴۳. نمونه، ج‌۲۲، ص‌۱۷۰.    
۱۴۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۱۴۵. الکافی، ج‌۵‌، ص‌۳۲‌-۳۳.    
۱۴۶. تهذیب، ج‌۶‌، ص‌۱۴۳‌-۱۴۴.    
۱۴۷. وسائل‌الشیعه، ج‌۱۵، ص‌۷۳‌-۷۴.    
۱۴۸. الخلاف، ج‌۵‌، ص‌۳۳۹‌-۳۴۰.    
۱۴۹. تذکرة الفقهاء، ج‌۹، ص‌۴۲۲.    
۱۵۰. تحریر الاحکام، ج‌۲، ص‌۲۳۳.    
۱۵۱. الخلاف، ج‌۵‌، ص‌۳۳۹.    
۱۵۲. المغنی، ج‌۱۰، ص‌۶۳‌.
۱۵۳. الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۲۰.
۱۵۴. المغنی، ج‌۱۰، ص‌۶۳‌.
۱۵۵. احکام القرآن، ابن‌العربی، ج‌۴، ص‌۱۷۲۲.
۱۵۶. الفقه علی المذاهب الاربعه، ج‌۵‌، ص‌۴۲۱.
۱۵۷. بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.    
۱۵۸. انعام/سوره۶، آیه۱۴۵.    
۱۵۹. نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۵.    
۱۶۰. نورالثقلین، ج‌۱، ص‌۱۵۵.    
۱۶۱. مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
۱۶۲. جامع البیان، مج‌۲، ج‌۲، ص‌۱۱۹.
۱۶۳. فقه‌القرآن، ج‌۱، ص‌۳۶۴.    
۱۶۴. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
۱۶۵. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
۱۶۶. مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۷.
۱۶۷. تفسیر قرطبی، ج‌۲، ص‌۱۵۶.
۱۶۸. جامع البیان، مج‌۲، ج‌۲، ص‌۱۱۸‌-۱۲۰.



دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفنه از مقاله بغی.    



جعبه ابزار