• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احتکار (فقه)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


احتکار، به انبار کردن مواد غذایی خاص به انگیزه افزایش قیمت آنها گفته می‌شود.
[۱] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، ج۱۸، ص۵۸.    
و از این عنوان در باب تجارت سخن گفته شده است. و احتکار‌کننده را محتکر گویند.


ذخیره کردن مواد غذایی برای خود یا خانواده یا امری دیگر احتکار محسوب نمی‌شود.
[۲] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه، ج۱۴، ص۵۰.    

امام خمینی در تحریرالوسیله در این باره می‌نویسد: «ولو حبسه فی زمان الغلاء لصرفه فی حوائجه لا للبیع فلا حرمة فیه ولا کراهة.»
[۳] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
و اگر در زمان گرانی برای مصرف کردن در احتیاجات خود - نه برای فروش - آن را حبس نماید نه حرام است و نه مکروه.

به قول مشهور احتکار تنها در گندم، جو، خرما، کشمش و روغن ثابت است.
[۴] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۱۸، ص۶۲.    
[۵] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۱.    
و هر چند بسیاری از فقیهان، احتکار را در روغن زیتون ثابت دانسته‌اند اما ثبوت آن در روغن زیتون و نمک اختلافی است.
[۶] انصاری، مرتضی، المکاسب، ج۴، ص۳۶۹.    

امام خمینی در تحریرالوسیله می‌نویسد: «والاقوی عدم تحقّقه الّافی الغلّات الاربع و السمن والزیت. نعم، هو امر مرغوب عنه فی مطلق ما یحتاج الیه الناس، لکن لا یثبت لغیر ما ذکر احکام الاحتکار.»
[۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
و اقوی آن‌ است که احتکار تحقق پیدا نمی‌کند مگر در غلّات چهارگانه (گندم و جو و خرما و کشمش) و روغن (حیوانی) و روغن زیتون. البته جمع‌کردن مطلق آنچه که مردم به آن نیاز دارند، امری است که از آن اعراض شده است (و مطلوب نیست). و لیکن برای غیر آنچه که ذکر شد، احکام احتکار ثابت نیست.

شکّی نیست که احتکار اگر به قصد اضرار به مسلمانان و یا موجب اختلال در نظام زندگی اجتماعی آنان شود حرام است.
[۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۰.    

امام خمینی در تحریرالوسیله می‌نویسد: یحرم الاحتکار، و هو حبس الطعام وجمعه یتربّص به الغلاء؛ مع ضرورة المسلمین وحاجتهم وعدم وجود من یبذلهم قدر کفایتهم. نعم، مجرّد حبس الطعام انتظاراً لعلوّ السعر مع عدم ضرورة الناس ووجود الباذل، لیس بحرام و ان کان مکروهاً.»
[۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
احتکار حرام است؛ و آن عبارت است از اینکه طعام را حبس و جمع کند و انتظار بکشد که گران شود درحالی‌که مسلمین به آن احتیاج دارند و برای آن‌ها ضروری است و کسی هم نیست که به قدر کفایتشان، برای آن‌ها بذل نماید. البته تنها حبس کردن طعام و انتظار بالارفتن قیمت آن را کشیدن، با اینکه برای مردم ضرورت ندارد و بذل‌کننده هم هست، حرام نمی‌باشد گرچه مکروه است. و به بیان صاحب جواهر البته نه به عنوان احتکار بلکه به عنوان ثانوی که همان حرمت اضرار به مسلمانان یا حرمت ایجاد اختلال در نظام زندگی آنان است. از این جهت فرقی در حرمت بین موارد ذکر شده و غیر آن نیست و هر نوع حبس کردن موادّ غذایی و غیر غذایی از چیزهایی که در زندگی به آن احتیاج است را می‌تواند شامل شود. لیکن سخن از احتکار در جایی است که موادّ غذایی مذکور به قصد گران شدن قیمت آنها در عین نیاز داشتن مردم بدون رسیدن به حدّ اضطرار انبار شود که در حرمت و کراهت این عمل اختلاف است.
[۱۰] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۱.    


در کراهت احتکار در صورت احتیاج نداشتن مردم یا بودن کسی که به اندازه کفایت، مواد غذایی را عرضه کند، اختلاف است.
[۱۱] سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، ج۱۶، ص۳۲.
[۱۲] انصاری، مرتضی، المکاسب ج۴، ص۳۶۳.    
[۱۳] خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة ج۱، ص۵۰۲.    
در این‌که حرمت یا کراهت احتکار مشروط به خریدن و انبار کردن است یا مطلق انبار کردن- هر‌چند آن را نخریده باشد- اختلاف است.
[۱۴] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه، ج۱۴، ص۵۰.    
[۱۵] انصاری، مرتضی، المکاسب، ج۴، ص۳۷۲.    


در این‌که در تحقّق احتکار، نیاز مردم ملاک است یا گذشت زمان، یعنی سه روز در ایّام گرانی و چهل روز به هنگام ارزانی، اختلاف می‌باشد که قول نخست، قول اکثر فقیهان است.
[۱۶] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، ج۱۸، ص۶۲.    

[۱۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۳.    


امام یا نایب او و در صورت عدم حضور آنان، مؤمنان عادل، محتکر را بر فروش اجناس احتکار شده مجبور می‌کنند
[۱۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۵.    
و باید شخص محتکر به فروختن اجبار شود.
[۱۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    


به قول مشهور، نرخ‌گذاری مواد غذایی احتکار شده به وسیله حاکم شرع جایز نیست، امّا در صورت اجحاف محتکر در قیمت، در این‌که تعیین نرخ به وسیله حاکم شرع جایز است یا وی باید محتکر را به پایین آوردن قیمت - به اندازه‌ای که اجحاف نباشد - مجبور کند، اختلاف است.
[۲۰] نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند‌الشیعه، ج۱۴، ص۵۲.    

امام خمینی در تحریرالوسیله می‌نویسد: «بنابر احتیاط (واجب) قیمت برای او تعیین نمی‌شود، بلکه حق دارد به هر قیمت که می‌خواهد بفروشد مگر آنکه اجحاف کند، پس او را مجبور می‌کنند که قیمت را پایین بیاورد - بدون آنکه برایش تعیین قیمت نمایند - و اگر او تعیین قیمت نکرد، حاکم شرع قیمتی را که مصلحت می‌بیند، معیّن می‌کند.»
[۲۱] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    


احتکار از منظر اسلام به لحاظ اینکه قدرت خرید مردم را کاهش می‌دهد، حرام شمرده شده است. احتکار از مسائلی است که مستقیماً با مصالح جامعه مسلمین مربوط است و جلوگیری از آن از وظایف حکومت اسلامی است. احتکار‌کننده از سوی حکومت یا مومنان عادل اجبار می‌شود تا کالای خود را به بازار عرضه کند و آن را به فروش برساند. از مهم‌ترین پایبندی های دادوستد در بینش اسلام، پرهیز از احتکار است. امام صادق (علیه‌السلام) به نقل رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: «لایحتکر الطعام الاخاطی؛
[۲۲] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۶.    
خوراک مردم را کسی احتکار نمی‌کند مگر گناهکار».
احتکار از حکر در اصل به معنای حبس کردن است و از این‌رو گردآوری و حبس کالا به انتظار گرانی آن را احتکار و حکره گویند. بنابراین دو عنصر حبس و انتظار گران شدن در مفهوم لغوی این واژه نهفته است.‌

مفهوم احتکار در شرع، شرط ها و ویژگی هایی دارد که چارچوبه آن را مشخص می‌سازد. با این‌حال به نظر می‌رسد همه آنها از ارکان احتکار نیستند، بلکه آنها را به دو دسته شرط های لازم و غالبی می‌توان تقسیم کرد:‌

۹.۱ - شرط‌های لازم

شرط‌های لازم، آن دسته از شرط‌هایی هستد که در تحقق احتکار، سهم دارند و عبارتند از: نیاز مردم به کالای احتکار شده؛ چنان‌که در روایات و گفتار فقیهان آمده است. فروشنده دیگری به اندازه کفایت مردم، نباشد. حبس نمودن کالا و پنهان ساختن آن از دید مردم. حبس کالا با هدف افزایش قیمت آن، از این‌رو اگر خود به آن نیازمند باشد، احتکار محسوب نمی‌شود.‌
با وجود این، اگر چه حبس کالا نه به هدف بالا رفتن قیمت بلکه به قصد زیان رسانی به مردم و یا فشار آوردن به دولت‌ها که از نظر موضوع خارج از محدوده احتکار است ولی می‌توان روح احتکار را درباره آن روا داشت.‌

۹.۲ - شرط‌های غالبی

شرط‌های دیگری در روایات وجود دارد که درنگ در آنها نشان می‌دهد، وجود آنها در تحقق احتکار ضروری نیست، بلکه غالبی یا متناسب با زمان و مکان خاصی هستند، از جمله: شرط زمانی یعنی در زمان وفور و ارزانی طبق برخی روایات به طور مطلق ۴۰ روز و در زمان گرانی ۳ روز حبس کالا، شرط تحقق احتکار است. لیکن از آنجا‌که در روایات معتبر، نیاز مردم به منزله حد احتکار یاد شده است و تعبّد در این‌گونه احکام که برای ساماندهی امور زندگی مردم وضع می‌شود، دور می‌نماید. می‌توان گفت این تقیید یا با توجه به شرایط آن زمان یا شرایطی غالبی است؛ با این حال حد احتکار، همان نیاز مردم محسوب می‌شود.‌
در این‌که مورد احتکار چیست و چه کالاهایی را در بر می‌گیرد، نگرش‌های گوناگونی وجود دارد که منشا آنها اختلاف روایات است، چه در برخی روایات احتکار اختصاص به خوراک یا برخی انواع آن دارد، در حالی‌که در روایات دیگر احتکار به گونه مطلق یا نسبت به همه کالاها نهی شده است.‌
حکم احتکار، ویژه مورد خاصی نیست و هر کالایی را در بر می‌گیرد که مردم به آن نیازمند باشند. چنان‌که امیر‌المومنین در عهد خویش به مالک اشتر در این‌باره می‌فرماید: «... واحتکاراً للمنافع». نیز امام صادق(ع) می‌فرمایند: «فان کان فی المصر طعامٌ او متاعٌ غیره فلاباس بان یلتمس بسلعته الفضل».
[۲۳] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۷.    
افزون بر آن برخی روایات با تعبیر «کل حکره تضرّ بالناس» و یا با نهی از احتکار بدون ذکر متعلق آن بر تعمیم مورد احتکار دلالت دارند.
امام صادق(ع) به نقل از پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «الجالب مرزوقٌ و المحتکر ملعونٌ»
[۲۴] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۴.    
به خوبی نشان می‌دهد که واژه لعن و دوری از رحمت خدا هر‌گاه بدون قرینه یاد شود، نشان دهنده زشتی کار در حدّ حرمت است. احتکار با وصف رذیلت و خصلت فجّار توصیف شده‌اند و احتکار‌کنندگان به کیفر اخروی تهدید گشته‌اند که خود دلیل یا تاییدی بر نفی این کار است.

۱. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، ج۱۸، ص۵۸.    
۲. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه، ج۱۴، ص۵۰.    
۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
۴. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۱۸، ص۶۲.    
۵. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۱.    
۶. ↑ انصاری، مرتضی، المکاسب، ج۴، ص۳۶۹.    
۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۰.    
۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
۱۰. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۱.    
۱۱. ↑ سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، ج۱۶، ص۳۲.
۱۲. ↑ انصاری، مرتضی، المکاسب ج۴، ص۳۶۳.    
۱۳. ↑ خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة ج۱، ص۵۰۲.    
۱۴. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه، ج۱۴، ص۵۰.    
۱۵. ↑ انصاری، مرتضی، المکاسب، ج۴، ص۳۷۲.    
۱۶. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، ج۱۸، ص۶۲.    
۱۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۳.    
۱۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۸۵.    
۱۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
۲۰. ↑ نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند‌الشیعه، ج۱۴، ص۵۲.    
۲۱. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۳۴، کتاب المکاسب و المتاجر، مسالة۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.    
۲۲. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۶.    
۲۳. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۷.    
۲۴. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۴.    


• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴.    
• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نفی احتکار در اقتصاد اسلامی»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۰/۲۴.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات فقهی | دیدگاه های فقهی امام خمینی | فقه | معاملات | مقالات پژوهه | واژه شناسی
جعبه ابزار