• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن‌ فتوح‌ حمیدی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


محمد بن فتوح بن عبدالله حُمَیدی مَیُورقی اَزْدی اندلسی، حافظ، محدّث، ادیب و مورخ اندلسی قرن پنجم می باشد.


کنیه اش ابوعبدالله است و نسبت حُمَیدی به یکی از نیاکانش، حُمَیدبن یَصِل، و نسبت اَزدی به خاندان او بازمی گردد، که از قبیله اَزْد در یمن بودند.
[۱] ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۳۹۲، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
او پیش از ۴۲۰ در میورقه به دنیا آمد، اما اصل او را از رصافه قرطبه دانسته اند
[۲] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۰، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۳] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
[۴] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، ج ۴، ص ۱۲۱۸، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
[۵] سمعانی، الانساب، ج۵، ص۴۳۱.


وی حدیث را در اندلس ، مصر ، مکه ، دمشق و بغداد آموخت
[۶] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۷۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
و از شاگردان خاص و مصاحبان ابن حزم (متوفی ۴۵۶ یا ۴۵۷)، متکلم و فقیه ظاهری ، بود. از دیگر مشایخ و استادان او، ابوبکر خطیب بغدادی ، ابونصر ابن ماکولا، ابوالولید باجی، ابوعبدالله قضاعی، ابواسحاق حبّال، ابوالعباس عذری و ابن عبدالبرّ قرطبی بودند.
[۷] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۵۸۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۸] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
[۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۰] ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۸۲.
[۱۱] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۳۶۶، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
در قَیْروان نزد ابن ابی زید قیروانی حدیث و فقه آموخت.
[۱۲] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
حمیدی در ۴۴۸ به مناطق شرقی جهان اسلام سفر کرد و حج گزارد و در مکه، کریمة المروزیة ( محدّثه معروف قرن پنجم) را ملاقات کرد و سرانجام در بغداد سکنا گزید
[۱۳] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰ قاهره ۱۹۶۶.
[۱۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.


حمیدی شاگردان و راویان بسیاری داشت. دو تن از مشایخ مشهورش، خطیب بغدادی و ابن ماکولا، از او حدیث شنیده و مطالبی از او نقل کرده اند.
[۱۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۶] ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۸۲ـ۲۸۳.
[۱۷] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۳۷۹.
[۱۸] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۵، ص۶۰۸.
[۱۹] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۴۴۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
ابوبکر محمدبن طرخان، ابوالحسن بن سرحان، اسماعیل بن محمد تیمی و ابومحمد ابن اکفانی نیز از او حدیث شنیده اند.
[۲۰] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۶۱۷، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
دیگر شاگرد او ابوالفتح ابن بَطّی بود که برخی از کتابهای حمیدی و دیگران را از وی شنید و اجازه نقل آن‌ها را از او گرفت.
[۲۱] ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۱۸۱، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۲۲] ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۲۵۰، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۲۳] ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۴۱۸، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.


محدّثان حمیدی را توثیق کرده و او را با صفاتی مانند اتقان ، دین داری ، پرهیزکاری و بی توجهی به دنیا ستوده اند.
[۲۴] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
[۲۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
وی را از جمله حافظان حدیث نیز برشمرده اند.
[۲۶] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۶۹.
[۲۷] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.


گفته‌اند او در فقه ، مذهب ظاهری داشته و ملازم ابن حزم بوده، ولی مذهب خود را آشکار نمی‌کرده است.
[۲۸] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۷۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۲۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
هر چند، از شرح حالی که برای ابن حزم نوشته، پیداست که شیفته او بوده است.
[۳۰] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۴۸۹ـ۴۹۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
وی همچنین بسیاری از کتاب‌های ابن حزم را کتابت کرده
[۳۱] ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۷، ص۲۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و کتاب نَقْطُ العروس او را نیز روایت کرده است.
[۳۲] ابن حزم، نقط العروس فی تواریخ الخلفاء، ج۱، ص۴۷، روایة حُمَیدی، چاپ شوقی ضیف، در مجلة کلیة الآداب، ج ۱۳، ش ۲ (دسامبر ۱۹۵۱).
وی را پیرو مذهب اهل حدیث نیز دانسته اند.
[۳۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۴] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.


حمیدی شاعر و ادیبی توانا نیز بود، کتابهای ادبی و اشعاری که در منابع شرح حال، از او نقل کرده اند، بر این امر گواه است.
[۳۵] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۲، ص۵۶۱، قاهره ۱۹۶۶.
[۳۶] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹ـ۲۶۰۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
وی در حدود هفتاد سالگی، در ۴۸۸ درگذشت و در قبرستان باب حرب ، کنار قبر بشر حافی، دفن شد.
[۳۷] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۷۰.
[۳۸] ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۸۳ـ۲۸۴.
[۳۹] سمعانی، الانساب، ج۵، ص۴۳۱.


حمیدی آثار متعددی در علوم گوناگون نوشته، اما مشهورترین کتابهای او الجمع بین الصحیحین و جَذْوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس است. در الجمع بین الصحیحین، احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم را گردآورده و آن‌ها را برطبق مسانید مرتب کرده و احادیث هریک از صحابه را‌ به‌طور مجزا و در یک باب آورده است. وی در ذیل بسیاری از احادیث ، تتمه یا شرحی از خود افزوده است.
[۴۰] ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح و محاسن الاصطلاح، ج۱، ص۹۳، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت الشاطئ)، قاهره ۱۹۷۴.
[۴۱] ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح و محاسن الاصطلاح، ج۱، ص۹۶، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت الشاطئ)، قاهره ۱۹۷۴.
بسیاری از محدّثان و مفسران و نویسندگان به الجمع بین الصحیحین استناد کرده اند.
[۴۲] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۴۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۳] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۴۲۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۴] یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۶، ص۱۶۳، بیروت: دارالفکر.
[۴۵] یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۹، ص۳، بیروت: دارالفکر.
این کتاب به کوشش علی حسین بواب به چاپ رسیده است (بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸).
اثر دیگر او جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس است که آن را در بغداد نوشته و بنابر آنچه در مقدمه کتاب
[۴۶] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۹ـ۳۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
گفته، به درخواست دوستانش و به رغم دشواری، این کتاب را در شرح حال راویان حدیث و اهل فقه و شعر و ادب در اندلس نگاشته است. وی در این کتاب
[۴۷] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۹ـ۳۶، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
به آغاز فتح اندلس و ذکر صحابه و تابعینی که در فتح اندلس نقش داشته یا به اندلس رفته اند، اشاره ای کوتاه کرده است. در ادامه، به ذکر والیان و حاکمان اندلس، از دوره امویان تا روزگار خودش، پرداخته
[۴۸] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۳۷ـ۷۰، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
و سپس شرح حال محدّثان، فقیهان، شاعران و ادیبان اندلس را، به ترتیب نام و کنیه، آورده است. در شرح حال افراد، اطلاعات متنوعی نظیر تاریخ تولد و وفات، اشعار، کتابها، سفرها، مشایخ و شاگردان آن‌ها آمده است.
[۴۹] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۳۴۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۵۰] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ۳۴۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.


وی در برخی موارد
[۵۱] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
از بیان این‌که نسب شخصی را فراموش کرد ابایی نداشته است. حمیدی برخی منابع خود را نام برده است.
[۵۲] محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۸۰۲ـ۸۰۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
بسیاری از مؤلفان و تراجم نویسان پس از حمیدی، از این کتاب بهره برده اند.
[۵۳] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۷۸.
[۵۴] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۲، ص۳۵۶، قاهره ۱۹۶۶.
[۵۵] ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۲، ص۵۹۸، قاهره ۱۹۶۶.
کتاب بغیة الملتمس ضبّی، ذیلی بر جذوة المقتبس است که در آن پاره ای از کمبودهای جذوة المقتبس جبران و برخی اشتباهات آن اصلاح شده است.
[۵۶] احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۵، مادرید ۱۸۸۴.
[۵۷] احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۱۱۳، مادرید ۱۸۸۴.
[۵۸] آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۶، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
بغدادی
[۵۹] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۲، ستون ۷۷.
، به اشتباه، جذوة المقتبس را مختصر المقتبس ابن حَیّان دانسته است. جذوة المقتبس را نخستین بار محمد تاویت طنجی (قاهره) و سپس ابراهیم ابیاری (قاهره ۱۴۱۰) تصحیح و چاپ کردند.

کتاب دیگر حمیدی، تسهیل السبیل الی تعلم الترسیل است. وی در این کتاب، قواعد درست و نیکو سخن گفتن را در قلمرو گفتار و نوشتار، همراه با مثالها و شواهدی از آثار خود، آورده است. کتاب در هشت باب نوشته شده و در هر باب مطالبی درباره موضوعاتی چون دعا ، تسلیت گفتن ، شادباش گفتن و اظهار محبت، با شواهد و مثال‌هایی برای هریک، آمده است. این کتاب را فؤاد سزگین (فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵) به صورت عکسی چاپ کرده است.

تذکرة الحمیدی
[۶۰] محمدبن احمد فاسی، ذیل التقیید فی رواة السنن و المسانید، ج۱، ص۴۴۲، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۱] ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۲۵۰، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
اثر دیگر اوست که با تصحیح ابوعبدالرحمان بن عقیل ظاهری (ریاض ۱۴۰۱) به چاپ رسیده است.
[۶۲] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۷۶، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
کتاب الذهب المسبوک فی وعظ الملوک حمیدی نیز با تحقیق ابوعبدالرحمان بن عقیل ظاهری و عبدالحلیم عویس (ریاض ۱۴۰۲) منتشر شده است.

این آثار نیز از حمیدی در منابع شرح حال ذکر شده است: بلغة المستعجل فی التاریخ، در ذکر وقایع تاریخی از صدر اسلام تا زمان المسترشد بالله،
[۶۳] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۲۵۲.
جمل تاریخ الاسلام،
[۶۴] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۶۵] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
ادب الاصدقاء، تجریدالصحیحین، ما جاء من النصوص والاخبارفی حفظ الجار، ذم النمیمة،
[۶۶] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۰ـ۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
من ادعی الامان من اهل الایمان،
[۶۷] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۶۸] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۰۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
المؤتلف و المختلف، وفیات الشیوخ، تحیة المشتاق فی ذکر صوفیة العراق، تاریخ الاندلس ، الامانی الصادقة،
[۶۹] صفدی، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۳۱۷ـ۳۱۸.
مخاطبات الاصدقاء فی المکاتبات واللقاء،
[۷۰] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۷۱] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
المتشاکه فی اسماء الفواکه، نوادر الاطبّاء،
[۷۲] محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۳۸۵، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
وغریب حدیث الصحیحین.
[۷۳] ابن نقطه، التّقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، ج۱، ص۱۰۱، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
صفدی
[۷۴] صفدی، الوافی بالوفیات ج ۴، ص ۳۱۸.
از دیوان شعر وی نیز نام برده است. حمیدی همچنین قصیده ای در رد کسانی که بر حدیث و اهل آن عیب می‌گیرند، سروده است.
[۷۵] محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۴۰۰، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.


(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲) ابن بشکوال، کتاب الصلة، قاهره ۱۹۶۶.
(۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۵) ابن حزم، نقط العروس فی تواریخ الخلفاء، روایة حُمَیدی، چاپ شوقی ضیف، در مجلة کلیة الآداب، ج ۱۳، ش ۲ (دسامبر ۱۹۵۱).
(۶) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۷) ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح و محاسن الاصطلاح، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت الشاطئ)، قاهره ۱۹۷۴.
(۸) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۹) ابن نقطه، التّقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۰) محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۱۱) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۱۲) آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
(۱۳) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۱۴) محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۱۵) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۱۶) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۷) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
(۱۸) سمعانی، الانساب.
(۱۹) صفدی، الوافی بالوفیات.
(۲۰) احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، مادرید ۱۸۸۴.
(۲۱) محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۲۲) محمدبن احمد فاسی، ذیل التقیید فی رواة السنن و المسانید، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲۳) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۴) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر.
(۲۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

۱. ↑ ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۳۹۲، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۲. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۰، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۳. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
۴. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، ج ۴، ص ۱۲۱۸، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
۵. ↑ سمعانی، الانساب، ج۵، ص۴۳۱.
۶. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۷۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۷. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۵۸۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۸. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
۹. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۰. ↑ ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۸۲.
۱۱. ↑ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۳۶۶، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۱۲. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۳. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰ قاهره ۱۹۶۶.
۱۴. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۱۶. ↑ ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۸۲ـ۲۸۳.
۱۷. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۷، ص۳۷۹.
۱۸. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۵، ص۶۰۸.
۱۹. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۴۴۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۲۰. ↑ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۶۱۷، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۲۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۱۸۱، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۲۲. ↑ ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۲۵۰، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۲۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۴۱۸، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۲۴. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، قسم ۲، ص۵۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
۲۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۲۶. ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۶۹.
۲۷. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
۲۸. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۷۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۲۹. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۳۰. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۴۸۹ـ۴۹۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۳۱. ↑ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۷، ص۲۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۳۲. ↑ ابن حزم، نقط العروس فی تواریخ الخلفاء، ج۱، ص۴۷، روایة حُمَیدی، چاپ شوقی ضیف، در مجلة کلیة الآداب، ج ۱۳، ش ۲ (دسامبر ۱۹۵۱).
۳۳. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۳۴. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
۳۵. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۲، ص۵۶۱، قاهره ۱۹۶۶.
۳۶. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۵۹۹ـ۲۶۰۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۳۷. ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۷۰.
۳۸. ↑ ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۲۸۳ـ۲۸۴.
۳۹. ↑ سمعانی، الانساب، ج۵، ص۴۳۱.
۴۰. ↑ ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح و محاسن الاصطلاح، ج۱، ص۹۳، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت الشاطئ)، قاهره ۱۹۷۴.
۴۱. ↑ ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح و محاسن الاصطلاح، ج۱، ص۹۶، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت الشاطئ)، قاهره ۱۹۷۴.
۴۲. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۴۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴۳. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۴۲۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴۴. ↑ یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۶، ص۱۶۳، بیروت: دارالفکر.
۴۵. ↑ یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۹، ص۳، بیروت: دارالفکر.
۴۶. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۹ـ۳۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۴۷. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۹ـ۳۶، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۴۸. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۳۷ـ۷۰، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۴۹. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۳۴۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۵۰. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ۳۴۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۵۱. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۵۲. ↑ محمدبن فتوح حُمَیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، ج۲، ص۸۰۲ـ۸۰۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۵۳. ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۷۸.
۵۴. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۲، ص۳۵۶، قاهره ۱۹۶۶.
۵۵. ↑ ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۲، ص۵۹۸، قاهره ۱۹۶۶.
۵۶. ↑ احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۵، مادرید ۱۸۸۴.
۵۷. ↑ احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۱۱۳، مادرید ۱۸۸۴.
۵۸. ↑ آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۶، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
۵۹. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج ۲، ستون ۷۷.
۶۰. ↑ محمدبن احمد فاسی، ذیل التقیید فی رواة السنن و المسانید، ج۱، ص۴۴۲، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۱. ↑ ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۲۵۰، او، تجرید اسانید الکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۶۲. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۷۶، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۶۳. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۲۵۲.
۶۴. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۶۵. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
۶۶. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۰ـ۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۶۷. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۶۸. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۰۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۶۹. ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۳۱۷ـ۳۱۸.
۷۰. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۷۱. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۲۱۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست، بیروت.
۷۲. ↑ محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۳۸۵، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۷۳. ↑ ابن نقطه، التّقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، ج۱، ص۱۰۱، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۷۴. ↑ صفدی، الوافی بالوفیات ج ۴، ص ۳۱۸.
۷۵. ↑ محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۴۰۰، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن فتوح حمیدی»، شماره۶۵۸۷.    




جعبه ابزار