• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابواحمد جمال‌الدین محمد اخباری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اَخْباری، میرزا محمد، ابو احمد جمال الدین (۲۱ ذیقعده ۱۱۷۸- م ق ۲۸ ربیع الاول ۱۲۳۲ق /۱۲ مه ۱۷۶۵- ۱۵ فوریه ۱۸۱۷م)، فرزند عبدالنبی بن عبدالصانع نیشابوری استرابادی، فقیه ، محدث و از پایه گذاران مکتب اخباریه می باشد.


درباره نسب او اختلاف بسیار است، یکی از نوادگان وی به نام ابراهیم بن میرزا احمد، در مقدمه کتاب، ایقاظ النبیه
[۱] ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۳، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
میرزا محمد را از سادات رضوی دانسته، و نسبش را به حسین پسر موسی المبرقع از فرزندان امام جواد (علیه‌السلام) رسانده است.
[۲] ابن عنبه احمد، عمدة الطالب، ج۱، ص۲۰۱، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۱م.

در جایی نیز به نقل از کتاب ضیاء المتقین میرزا محمد، نسب او به شمس الدین محمد جوینی وزیر و صاحب دیوان رسانده شده است.
[۳] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۲.

شاید به جهت همین اختلاف است که برخی، سلسله نسب او را فقط تا عبدالصانع بر می‌شمارند.
[۴] خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۲۷، تهران، ۱۳۹۰ق.


میرزا محمد در اکبرآباد
[۵] معصوم علیشاه محمد معصوم، طرائق الحقائق، ج۱، ص۱۸۳، تهران، ۱۳۱۸ق.
[۶] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
یا فرّخ آباد
[۷] ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۴، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
در سرزمین هند ، از مادری استرابادی
[۸] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۱.
متولد شد. جدش عبدالصانع از مردم استراباد و پدرش عبدالنبی مقیم نیشابور بود که بعدها به هند مهاجرت کرد.
[۹] امین محسن، اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۷۳، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
اینکه تنکابنی
[۱۰] تنکابنی محمد، قصص العلماء، ج۱، ص۱۷۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
او را از مردم بحرین دانسته است، صحت ندارد.
میرزا محمد تحصیلات مقدماتی خود را در هندوستان به انجام رسانید و در حدود ۲۰ سالگی برای گزاردن حج ، با خانواده راهی حجاز شد و در میانه راه ، پدرش را از دست داد.
[۱۱] ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۴- ۳۱۵، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.


پس از اتمام مناسک، راه عراق را در پیش گرفت و چندی در نجف و سپس در کربلا ماند و سرانجام در کاظمین سکنی گزید. در این شهرها، محضر چند تن از علمای برجسته، مانند آقا محمدعلی بهبهانی، میرزا مهدی شهرستانی و شیخ موسی بحرینی را درک کرد و دیری نپایید که در علوم معقول و منقول صاحب بصیرت شد. او در کنار علوم متداول دینی ، در علوم غریبه از قبیل طلسمات و نیرنجات و جفر و اعداد مطالعاتی کرد و در بحث و جدل نیز مهارت یافت.
[۱۲] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.


از آنجا که وی سلوک اخباری را در پیش گرفته بود، با فقها و مجتهدان اصولی از جمله شیخ جعفر نجفی، سید علی طباطبایی، سیدمحمدباقرحجت الاسلام اصفهانی و محمدابراهیم کلباسی، سخت درگیر شد و میان آنان دشمنی درگرفت.
[۱۳] تنکابنی محمد، قصص العلماء، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، تهران، ۱۳۶۴ش.

فشار اصولیان سبب شد تا میرزا محمد، عراق را ترک گوید و راهی ایران شود. وی مدتی را در مشهد و دیگر شهرهای ایران گذراند و با استقبال دستگاه حکومتی فتحعلی شاه ، مدت ۴ سال در تهران اقامت کرد.
[۱۴] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.


حضور او در تهران مصادف با شروع دوره اول جنگ های ایران و روسیه (۱۲۱۸- ۱۲۲۸ق) بوده است. وی در تمام این مدت مورد توجه و احترام شاه قاجار بود و روزگار را به تصنیف و تدریس می‌گذرانید و از آ‌نجا که از او کراماتی در میان عامه شهرت یافت، به «صاحب الکرامات» ملقب شد.
[۱۵] ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۴- ۳۱۵، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.


۵.۱ - کرامت منتسب به میرزا محمد

یکی از کراماتی که بدو منتسب شد، داستان پیشگویی در خصوص قتل تسیتسیانف یک فرمانده سپاه روسیه در منطقه قفقاز بود.
میرزا محمد به فتحعلی شاه پیشنهاد کرد که حاضر است برای نابودی این فرمانده روسی چله بنشیند تا پس از گذشت ۴۰ روز ، سرِ تسیتسیانف را برای شاه بیاورند و در عوض، حکومت قاجار متعهد گردد که حقیقت ماجرا را آشکار ، و از اخباری گری حمایت کند. به دنبال این گفت وگو، میرزا محمد به مزار حضرت عبدالعظیم در ری رفت و در حجره ای در به روی خود بست و با اعمالی خاص چله نشست.
[۱۶] نفیسی سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۱۷] سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۸۲ -۸۳، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.

پس از گذشت ۴۰ روز ، سرِ سردار روس توسط سواری به درگاه فتحعلی شاه آورده شد. به هر تقدیر با فشار و سعایت رجال متنفذ، شاه قاجار دست از حمایت میرزامحمد برداشت و او را روانه عراق ساخت.
[۱۸] تنکابنی محمد، قصص العلماء، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، تهران، ۱۳۶۴ش.

در این میان نقش علمای اصولی، به ویژه شیخ جعفر نجفی را که کتابی با عنوان کشف الغطاء در ذم میرزا محمد تصنیف کرد و برای شاه فرستاد، نباید نادیده گرفت.
[۱۹] خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، ج۲، ص۲۰۲، تهران، ۱۳۹۰ق.


میرزا محمد پس از ترک تهران در کاظمین رحل اقامت افکند
[۲۰] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
و باز از ابراز مخالفت علنی با اصولیان «چه در گفتار و چه در نوشتار» خودداری نکرد و همین امر سبب شد که حکم قتل او توسط علما و مجتهدان بنام آن زمان، همچون سیدمحمد مجاهد،
[۲۱] صنیع الدوله محمدحسن، مطلع الشمس، ج۳، ص۱۶۷، تهران، ۱۳۰۳ق.
شیخ موسی، سید عبدالله شبر و شیخ اسدالله کاظمینی
[۲۲] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
صادر شود.
البته جنگ قدرتی که میان دو تن از عوامل حکومت عثمانی که داعیه حکمرانی بغداد را داشتند، یعنی اسعد پاشا که مصلحت خویش را در حمایت از میرزا محمد می‌دید، و داوود پاشا که در صدد جلب حمایت علمای اصولی و مجتهدان بود، بر آتش این اختلاف دامن زد.
[۲۳] سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۸۳، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.


۶.۱ - قتل میرزا محمد

در پی صدور حکم قتل میرزامحمد، گروهی به خانه او هجوم بردند و او را به همراه فرزندش احمد و یکی از شاگردانش به قتل رساندند.
[۲۴] ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
[۲۵] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۴، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
پیکر میرزا محمد را با بستن ریسمان به پای وی، در کوچه و بازار گردانیدند.
[۲۶] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
بر زبان ها چنان بود که میرزا محمد چند سالی پیش از کشته شدنش در رساله ای تاریخ کشته شدن خود را اینگونه پیش بینی کرده بود: «صدوق غلب، صار تاریخنا»
[۲۷] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
که عبارت «صدوق غلب» به حساب ابجد ۱۲۳۲ق را نشان می‌دهد. حتی برخی مدعیند که او شب قبل از حادثه ، به صراحت گفته بود که چند ساعتی بیش، از زندگانی وی باقی نمانده است.
[۲۸] سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۸۳، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.


میرزا محمد یک دختر و ۳ پسر به نام های محمد، احمد و علی داشت و دختر وی همسر ملا هادی سبزواری بود.
[۲۹] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
با وجود تقابل اندیشه میان او و مجتهدان مشهور، همگان کمابیش به فضل و جامعیت او در علوم معقول و منقول اذعان داشتند.
[۳۰] خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۲۷، تهران، ۱۳۹۰ق.
[۳۱] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.


از جمله شاگردان او می‌توان این کسان را نام برد: فتحعلی خان شیرازی،
[۳۲] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۶، ص۳۴۴.
محمد ابراهیم بن محمد علی طبسی،
[۳۳] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۱.
محمدباقر بن محمد علی لاری دشتی که الکلمات الحقانیة را در شرح کتاب البرهانیة میرزا محمد تألیف کرده است،
[۳۴] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۱، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
محمدرضابن محمدجعفردوانی،
[۳۵] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۱۲۹.
محمد جواد سیاه پوش،
[۳۶] آقابزرگ، الذریعة، ج۸، ص۲۶۷.
مصطفی بن اسماعیل موسوی، صاحب اللوامع المحمدیه
[۳۷] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۸، ص۳۷۰.
و عبدالصاحب بن محمد جعفر دوانی.
[۳۸] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۶، ص۳۳۶.


با آنکه میرزا محمد ردّیه‌هایی بر عقاید صوفیه نوشته است، صاحب بستان السیاحه، در طریقت، سلسله او را به طریقه «مهدیه» می رساند
[۳۹] شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
که البته طریقه ای ناشناخته است. برخی دیگر نیز عقایدی نزدیک به عقیده عرفانی شیخ احمد احسایی را بدو نسبت داده‌اند و گفته میرزا محمد در کتاب ومضة النور را شاهد آورده‌اند که وی شیخ احمد احسایی را با تعبیر «استادنا فی علم الیقین احمد بن زین الدین» ستوده است.
[۴۰] شورا، خطی، ج۹، ص۵۸۴ – ۵۸۵.


میرزا محمد کتاب های متعددی نوشته که غالباً در فقه ، کلام و در دفاع از تعالیم اخباریه و مخالفت با تعالیم اصولیان است. نوشته های میرزا محمد، بالغ بر ۸۰ کتاب و رساله است که ابراهیم بن میرزا احمد مجموعاً ۳۰ کتاب و ۵۶ رساله و ۲ دیوان شعر او را فهرست کرده است.
[۴۱] ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۶-۳۲۱، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
بیشتر آثار وی به عربی ، و برخی نیز به فارسی است.

۱۰.۱ - آثار چاپی وی

۱. آیینه عباسی در نمایش حق شناسی، که به نام امالی عباسی نیز فهرست شده است. این کتاب به فارسی است و به دستور عباس میرزا در رد عقاید یهود ، نصاری و مجوس و اثبات نبوت نوشته شده است.
[۴۲] آقابزرگ، الذریعة، ج۱، ص۵۳.
[۴۳] آقابزرگ، الذریعة، ج۲، ص۳۱۸.
مشار از چاپ کتاب گزارش کرده است.
[۴۴] مشار خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۵، ص۵۸۸، تهران، ۱۳۴۰-۱۳۴۴ش.

۲. ایقاظ النبیه، در فقه که میرزا ابراهیم از نوادگان میرزا محمد آن را تصحیح کرده، و جزء اول کتاب را همراه با مقدمه ای در ۱۳۵۶ق /۱۹۳۷م در مصر به چاپ رسانده است. ۳. دوائر العلوم. مؤلف در این کتاب مطالب خود را از دانش های گوناگون در دایره‌هایی گرد آورده، و فهرست آنها را در آغاز کتاب یادآور شده است. این کتاب که نام دیگر آن تحفة الخاقان است،
[۴۵] آقابزرگ، الذریعة، ج۸، ص۲۶۷.
در ۱۴۰۲ق در قم به چاپ رسیده است.

۱۰.۲ - کتابی در سلک اخباری

۴. البرهان فی التکلیف و البیان، در بیان تکلیف و اسباب آن و تشیید مسلک اخباری و رد مجتهدان که علی محمد باب آن را حاشیه کرده، و برخی از مطالب آن را مورد اعتراض قرار داده است. به این اعتراضات، توسط یکی از شاگردان میرزامحمد به نام میرزا محمدباقر لاری دشتی در الکلمات الحقانیه که شرحی بر کتاب البرهان است، پاسخ گفته شده است.
[۴۶] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۶، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
البرهان که البرهانیه نیز خوانده شده، در ۱۳۴۱ق در بغداد به چاپ رسیده است.
۵. فتح الباب، که میرزا محمد آن را برای یکی از شاگردانش به نام ملا عبدالحسین تألیف کرده است.
[۴۷] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۸، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
این کتاب در ۱۳۴۲ق به اهتمام جمال الدین میرزا احمد اخباری به چاپ رسیده است.
۶. مصادر الانوار فی الاجتهاد و الاخبار، که در ۱۳۴۱ق در بغداد و در ۱۳۴۲ق در نجف انتشار یافته است.

۱۰.۳ - آثار خطی میرزا محمد

۱. اصول دین و فروع آن، رساله ای است در عقاید که مؤلف در آن به استدلال نپرداخته است. با توجه به وجود دو تحریر فارسی و عربی از این کتاب، احتمال می‌رود که میرزا محمد، این کتاب را به دو زبان فارسی وعربی نگاشته باشد
[۴۸] منزوی، خطی، ج۲، ص۸۸۷.

۲. تحفه امین، یا درثمین، این رساله در پاسخ ۱۲ پرسش محمد امین خان همدانی نوشته شده است
[۴۹] منزوی، خطی، ج۲، ص۹۴۱.

۳. تحفه جهانبانی. این کتاب به فارسی و در اثبات امامت حضرت علی (علیه‌السلام) به استناد ادله عقلی و نقلی است و مباحثی دیگر در اصول دین را شامل می‌شود. مؤلف این اثر را به محمدعلی میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار اهدا کرده است
[۵۰] منزوی، خطی، ج۲، ص۹۰۸ - ۹۰۹.

۴. تحفه لاریه، که در نسخه‌ها به نام های لاریه
[۵۱] منزوی، خطی، ج۲، ص۹۱۱.
و مختصر لاریه
[۵۲] منزوی، خطی مشترک، ج۲، ص۱۰۵۷.
نیز آمده است.
۵. حجر ملقم، در تاریخ پیدایش روش اجتهاد و عمل به اخبار و اثبات امامت به روش اخباری که در آن ۱۲ دلیل عقلی و نقلی برای ابطال اجتهاد نیز اقامه شده است
[۵۳] منزوی، خطی، ج۲، ص۹۳۳.

۶. حرمة التنباک و القهوة. این کتاب مجموعه ای از احادیث و روایت هاست که مؤلف در اثبات حرمت استعمال تنباکو و نوشیدن قهوه به آنها استناد کرده است.
[۵۴] مرعشی، خطی، ج۱۵، ص۶۳ - ۶۴.

۷. ذخیرة الالباب و بغیة الاصحاب، در ۲۳ باب که در آن دانش های گوناگون را در دایره‌ها و جدول‌ هایی همانند کتاب دیگرش دوائر العلوم آورده است. باب اول این کتاب درباره حروف و باب آخر آن شامل مباحثی از فقه است.
[۵۵] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۰، ص۱۴.

۸. رساله در رد عقاید صوفیه.
[۵۶] مرکزی، خطی، ج۱۰، ص۱۶۸۵.

۹. رساله در رد وحدت وجود و توجه صوفیان در نماز و دعا به مرشد.
[۵۷] مرکزی، خطی، ج۱۰، ص۱۶۸۶.

۱۰. رساله شهادت بر ولایت در اذان ، که در پاسخ پرسش فتحعلی شاه در خصوص شهادت بر ولایت به هنگام اذان نوشته شده است.
[۵۸] شورا، خطی، ج۱۰، ص۷۲- ۷۳.

۱۱. فلاح المؤمن و صلاح الامین. در سند دعای «الحرز الیمانی»، معروف به دعای «سیفی» که مؤلف آن را به نام سید محمدخان بن میرزا معصوم خان طباطبایی تألیف کرده، و دارای ۵ فصل و یک خاتمه است.
[۵۹] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۲۰۹.

۱۲. شمس الحقیقة، در تعالیم اخباریه که در ۳۴ «شمس» تألیف شده است.
[۶۰] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۱.

۱۳. ضیاء المتقین، در رد اصولیه که مؤلف آن را در ۱۲۲۸ق در کاظمین نوشته است.
[۶۱] آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۳۹۱.
[۶۲] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۸، اصفهان، ۱۳۵۱ش.

۱۴. قبسة العجول و منبهة الفحول «یا منیة الفحول»، به زبان فارسی که در اخبار و اصول و رد بر عقاید اصولیه نوشته شده، و تألیف آن در پاسخ سؤال سید بحرالعلوم بوده است.
[۶۳] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۳۵-۳۶.
[۶۴] آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۴۴۱.

۱۵. القسورة، در بیان اعتراض ‌هایی بر مجتهدان که مؤلف، آن را برای میرزای قمی فرستاده، و میرزا نیز کتابی در رد آن نوشته بوده است.
[۶۵] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۸۳.

۱۶. قلع الاساس، در رد اساس الاصول، که نام دیگر آن معاول العقول فی قلع اساس الاصول است.
[۶۶] آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۱۶۶.

۱۷. المبین و النهج المستبین، در فضایل بنی هاشم و ائمه طاهرین (علیهم‌السلام) و پاره ای از مطالب مربوط به فقهای سبعه و امامان چهارگانه اهل سنت و عشره مبشره که بیش‌تر روایت های آن از منابع اهل سنت گرفته شده، و از آثار شیعه کمتر روایت شده است.
[۶۷] مرعشی، خطی، ج۵، ص۲۵۴- ۲۵۵.
[۶۸] مرعشی، خطی، ج۹، ص۷۰.

۱۸. معراج التوحید و الدر الفرید، در اسماء صفات و صحت حمل و اطلاق آنها بر ذات الهی که با استناد به اخبار و احادیث نوشته شده است.
[۶۹] مرعشی، خطی، ج۸، ص۳۳۴.

۱۹. میزان التمییز فی العلم العزیز، شامل مباحثی از علم کلام و عرفان که الحجة البالغة نیز نامیده شده است
[۷۰] منزوی، خطی، ج۲، ص۱۴۳۳.

۲۰. المیزان لمعرفة الفرقان، در پاسخ سؤال شیخ عبدالله ابن شیخ مبارک بن علی بن حمیدان که در آن به ادله علمای اخباری در خصوص چگونگی قرائت تسبیحات اشاره می‌شود.
[۷۱] آقابزرگ، الذریعة، ج۲۳، ص۳۱۷.

۲۱. ومضة النور. مؤلف در این کتاب در تطبیق اسماء الله و اسماء ائمه (علیهم‌السلام) کوشیده، و اَشکالی رسم کرده است. مثنوی فارسی «مثلث الاسماء الحسنی» از میرزا محمد نیز در این کتاب آمده است.
[۷۲] شورا، خطی، ج۹، ص۵۸۴ -۵۸۶.

۲۲. مجالی المجالی، در رد بر ملا علی نوری که تألیف آن در ۱۲۲۱ق به اتمام رسیده است. یکی از شاگردان میرزا محمد به نام محمد ابراهیم بن علی طبسی، این کتاب را به نام مرآت آگاهی یا آیینه شاهی به فارسی ترجمه کرده که نسخه اصلی آن باقی است.
[۷۳] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۰، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
[۷۴] معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۵-۹۴۰، اصفهان، ۱۳۵۱ش.


(۱) آستان قدس، فهرست.
(۲) آقابزرگ، الذریعة.
(۳) ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
(۴) ابن عنبه احمد، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۱م.
(۵) امین محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
(۶) تنکابنی محمد، قصص العلماء، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۷) خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۸) سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۹) شورا، خطی.
(۱۰) شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، تهران، ۱۳۱۵ق.
(۱۱) صنیع الدوله محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۰۳ق.
(۱۲) مرعشی، خطی.
(۱۳) مرکزی، خطی.
(۱۴) مشار خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۰-۱۳۴۴ش.
(۱۵) معصوم علیشاه محمد معصوم، طرائق الحقائق، تهران، ۱۳۱۸ق.
(۱۶) معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
(۱۷) منزوی، خطی.
(۱۸) منزوی، خطی مشترک.
(۱۹) نفیسی سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، تهران، ۱۳۶۱ش.

۱. ↑ ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۳، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
۲. ↑ ابن عنبه احمد، عمدة الطالب، ج۱، ص۲۰۱، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۱م.
۳. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۲.
۴. ↑ خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۲۷، تهران، ۱۳۹۰ق.
۵. ↑ معصوم علیشاه محمد معصوم، طرائق الحقائق، ج۱، ص۱۸۳، تهران، ۱۳۱۸ق.
۶. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۷. ↑ ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۴، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
۸. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۱.
۹. ↑ امین محسن، اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۷۳، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
۱۰. ↑ تنکابنی محمد، قصص العلماء، ج۱، ص۱۷۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
۱۱. ↑ ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۴- ۳۱۵، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
۱۲. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۱۳. ↑ تنکابنی محمد، قصص العلماء، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، تهران، ۱۳۶۴ش.
۱۴. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۱۵. ↑ ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۴- ۳۱۵، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
۱۶. ↑ نفیسی سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۷. ↑ سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۸۲ -۸۳، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۱۸. ↑ تنکابنی محمد، قصص العلماء، ج۱، ص۱۷۸-۱۸۰، تهران، ۱۳۶۴ش.
۱۹. ↑ خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، ج۲، ص۲۰۲، تهران، ۱۳۹۰ق.
۲۰. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۲۱. ↑ صنیع الدوله محمدحسن، مطلع الشمس، ج۳، ص۱۶۷، تهران، ۱۳۰۳ق.
۲۲. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۲۳. ↑ سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۸۳، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۲۴. ↑ ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۳، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
۲۵. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۴، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۲۶. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۲۷. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۲۸. ↑ سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۸۳، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۲۹. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۳۰. ↑ خوانساری محمد باقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۲۷، تهران، ۱۳۹۰ق.
۳۱. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۳۲. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۶، ص۳۴۴.
۳۳. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۱.
۳۴. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۱، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۳۵. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۱۲۹.
۳۶. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۸، ص۲۶۷.
۳۷. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۸، ص۳۷۰.
۳۸. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۶، ص۳۳۶.
۳۹. ↑ شیروانی زین العابدین، بستان السیاحة، ج۱، ص۵۸۱، تهران، ۱۳۱۵ق.
۴۰. ↑ شورا، خطی، ج۹، ص۵۸۴ – ۵۸۵.
۴۱. ↑ ابراهیم بن میرزا احمد، «ترجمه میرزا محمد الاخباری»، ج۱، ص۳۱۶-۳۲۱، همراه ایقاظ النبیة میرزا محمد اخباری، قاهره، ۱۳۵۶ق/ ۱۹۳۷م.
۴۲. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱، ص۵۳.
۴۳. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲، ص۳۱۸.
۴۴. ↑ مشار خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۵، ص۵۸۸، تهران، ۱۳۴۰-۱۳۴۴ش.
۴۵. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۸، ص۲۶۷.
۴۶. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۶، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۴۷. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۸، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۴۸. ↑ منزوی، خطی، ج۲، ص۸۸۷.
۴۹. ↑ منزوی، خطی، ج۲، ص۹۴۱.
۵۰. ↑ منزوی، خطی، ج۲، ص۹۰۸ - ۹۰۹.
۵۱. ↑ منزوی، خطی، ج۲، ص۹۱۱.
۵۲. ↑ منزوی، خطی مشترک، ج۲، ص۱۰۵۷.
۵۳. ↑ منزوی، خطی، ج۲، ص۹۳۳.
۵۴. ↑ مرعشی، خطی، ج۱۵، ص۶۳ - ۶۴.
۵۵. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۰، ص۱۴.
۵۶. ↑ مرکزی، خطی، ج۱۰، ص۱۶۸۵.
۵۷. ↑ مرکزی، خطی، ج۱۰، ص۱۶۸۶.
۵۸. ↑ شورا، خطی، ج۱۰، ص۷۲- ۷۳.
۵۹. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۲۰۹.
۶۰. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۲۲۱.
۶۱. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۳۹۱.
۶۲. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۸، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۶۳. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۳۵-۳۶.
۶۴. ↑ آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۴۴۱.
۶۵. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۸۳.
۶۶. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۱۶۶.
۶۷. ↑ مرعشی، خطی، ج۵، ص۲۵۴- ۲۵۵.
۶۸. ↑ مرعشی، خطی، ج۹، ص۷۰.
۶۹. ↑ مرعشی، خطی، ج۸، ص۳۳۴.
۷۰. ↑ منزوی، خطی، ج۲، ص۱۴۳۳.
۷۱. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲۳، ص۳۱۷.
۷۲. ↑ شورا، خطی، ج۹، ص۵۸۴ -۵۸۶.
۷۳. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۴۰، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
۷۴. ↑ معلم حبیب آبادی محمدعلی، مکارم الا¸ثار، ج۳، ص۹۳۵-۹۴۰، اصفهان، ۱۳۵۱ش.


دانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «میرزامحمد بخاری»ج۷، ص۲۹۹۰.    




جعبه ابزار