|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فاطمه (علیهاالسلام)، (د ۲۰۱ق/۸۱۶م) دختر امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) (۱۲۸-۱۸۳ق/۷۴۵-۷۹۹م) است. در باب علت و تاریخ شهرت ایشان به «معصومه» اظهارنظر قطعی دشوار است. براساس فرمانی از جهانشاه قره‌قویونلو (سده ۹ق/۱۵م) فقط می‌توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است. وی در ۲۰۱ق/۸۱۶م، یک سال پس از ورود امام رضا (علیه‌السّلام) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید بیمار شد. موسی بن خزرج اشعری از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد. مطابق روایتی دیگر، خود فاطمه (علیهاالسلام) از خادم خواست که او را به قم برد. بیماری او ۱۷ روز ادامه یافت و به فوت انجامید. جنازه‌اش را در محلی موسوم به باغ بابلان که اکنون روضه اوست به خاک سپردند. درباره عمر فاطمه (علیهاالسلام) به هنگام وفات، روایات گوناگون است. برخی او را ۱۸ ساله و بعضی بیش از این دانسته‌اند، اما با توجه به این‌که پدر وی امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) در ۱۷۹ق/۷۹۵م به دستور هارون‌الرشید گرفتار و زندانی شد و ۴ سال در زندان ماند و همان‌جا وفات یافت و وفات فاطمه نیز در ۲۰۱ق/۸۱۶م رخ نمود، وی لااقل می‌بایست در ۲۱ یا ۲۲ سالگی وفات کرده باشد. براساس روایتی دیگر فاطمه (علیهاالسلام) مسموم شد، ولی این روایت ضعیف است و مورخان معتبر، از آن میان، حسن بن محمدحسن قمی از آن یاد نکرده‌اند. بابلان، مدفن حضرت معصومه باغی بود از آنِ موسی اشعری در بیرون شهر قم. حسن قمی از آن به «مقبره بابلان» تعبیر کرده است، زیرا موسی بن خزرج آن باغ را پس از دفن حضرت معصومه، برای گورستان عمومی وقف کرد. منزلی را که معصومه در آن چندی زیست به مسجد اختصاص داد. آن منزل نیز بیرون شهر قم بود و اینک معروف به سرای سِتّیّه، همراه با «بیت‌النور» که محل عبادت وی بود، معمور و مزار مردم است. ۲.۱ - موقعیت جغرافیایینخستین بار میرابوالفضل عراقی مسجدی در کنار آن ساخت و از این‌رو، محوطه وسیع اطراف آن به میدان میر مشهور شد. باغ بابلان در کنار رودخانه و بیرون شهر قم بود.مسلم است که این باغ حتی در سده‌های ۷ و ۸ق نیز خارج از قم بوده، زیرا قاضی احمد قمی از شمس‌الدین صاحب دیوان یاد می‌کند که «متوجه شهر قم شد و چون به آنجا رسید، در مشهد شریف که بیرون شهر است فرود آمد». همچنین به موجب یک وقف‌نامه از روزگار صفویان، حرم بیرون از باروی قم بوده است. در ایامی که شاردن از قم دیدار می‌کرده، دیوار پهن و ستبری از آجر میان ساختمان حرم و رودخانه کشیده شده بوده که به هنگام طغیان رودخانه، به حرم آسیبی وارد نیاید. بنابراین در آن روزگار نیز حرم با رودخانه فاصله چندانی نداشته است، گرچه امروز این فاصله به چند صد متر می‌رسد، اما این عقب‌نشینی را نمی‌توان طبیعی دانست بلکه به گمان قوی مسیر رودخانه را بعداً کمی تغییر داده‌اند تا حرم از آسیب احتمال مصون بماند. پس از فوت حضرت معصومه (علیهاالسلام) و دفن او در باغ بابلان، روضه وی در طی تاریخ دستخوش دگرگونی‌های بسیار شد و به تدریج بر وسعت و شکوه حرم و بناهای مجاور آن افزوده گشت تا این‌که این روضه به شکوهمندترین و معروف‌ترین زیارتگاه‌های ایران پس از آستان قدس رضوی تبدیل شد. در زیر به شرح تحوّلات تاریخی ساختمان‌های آستان می‌پردازیم: ۳.۱ - حرماین بنا شامل ساختمان درونی آرامگاه، مرقد مطهر و ضریح اطراف مرقد است. پس از دفن حضرت معصومه (علیهاالسلام)، اشعریان سایبانی از بوریا بر روی مزار او برافراشتند. این سایبان بر جای بود تا آن‌که زنی زینب نام «قبه بر سر تربت او نهاد». در مورد نسب این زینب اختلاف است. حسن قمی مؤلف تاریخ قم (نوشته ۳۷۸ق/۹۸۸م)، او را دختر محمد بن علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) می‌داند.بعضی دیگر و از جمله حسینی قمی می‌گویند: «زینب دختر امام محمدتقی (علیه‌السّلام) وارد قم شد و قبه بر سر تربت آن حضرت نهاد»، بعضی دیگر او را دختر موسی مُبَرقع و برخی دختر امام جواد (علیه‌السّلام) می‌دانند و می‌گویند او گنبدی هم بر روی مرقد حضرت معصومه ساخت. گفته اخیر مأخذ معتبری ندارد. به نظر می‌آید گفتار حسن قمی صحیح‌تر باشد، به‌ویژه، نزدیکی زمان مصنف با بنای بقعه مؤیّد این مطلب است. ۳.۱.۱ - تاریخچهسایبانی که اشعریان برافراشتند، می‌بایست تا نیمه سده ۳ق برقرار بوده باشد، زیرا به تصریح حسن قمی، برادر زینب یعنی موسی بن محمد بن علی بن موسی‌الرضا (گنبدی) در ۲۵۶ق/۸۶۹م وارد قم شد و پس از خروج او از قم، زینب در طلب برادرش از کوفه به قم آمد. مسلم است که بنای زینب نیز لااقل تا ۳۷۸ق/۹۸۸م که تاریخ قم تصنیف شده، بر پای بوده است.از آن پس تا ۴۵۷ق/۱۰۶۴م آگاهی چندانی از تجدید بنای خود بقعه در دست نیست، جز آن‌که در ۳۵۰ق/۹۶۱م ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی حاکم قم، سر در بقعه را از جانب رودخانه گسترش داد و در بزرگتری برای آن تهیه کرد. در ۴۴۷ق/۱۰۵۵م امیرابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی (د ۴۵۵ق/۱۰۶۳م) به اشارت شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق/۹۹۵-۱۰۶۷م) «مشهد و قبه سِتّی فاطمه را بساخت». ساختمان این بنا تا ۴۵۷ق/۱۰۶۵م به درازا کشید. این بنا فاقد ایوان و بیوت و گلدسته بود. ۳.۱.۱.۱ - حمله مغولاندر حمله مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند. ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید، زیرا ساختمان عراقی تا روزگار صفویان برجای بوده است. برخی گفته‌اند که تیمور گورکانی (۷۳۶-۸۰۷ق/۱۳۳۵-۱۴۰۴م) نیز قم را ویران کرد، ولی برخی منکر هجوم تیمور به قم شده‌اند.حمدالله مستوفی از ویران شدن قم یاد می‌کند، ولی مشخص نیست مقصود وی، ویرانی ناشی از حمله مغولان است یا کسان دیگر؛ نیز معلوم نیست که به خود حرم آسیبی وارد شده است یا نه. پس از آن سلطان محمد الجایتو (د ۷۱۶ق/۱۳۱۶م) که آثار او در مشهد رضوی مشهور است، به عمران شهر قم و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود در آستان که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار دوران اوست. ۳.۱.۱.۲ - روزگار صفویاندر روزگار صفویان، آستان حضرت معصومه شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه را مرتفع‌تر ساختند و به کاشی آراستند. اینان، خادمان و حافظان و زائران را میهمان می‌کردند و هزینه می‌دادند و بالجمله «دارالمؤمنین قم در این وقت، کمال معموری و آبادی به هم رسانید». بنای عراقی تا ۹۲۵ق/۱۵۱۹م بر جای بود. در این سال شاه‌بیگم دختر شاه اسماعیل اول صفوی (د ۹۳۰ق/۱۵۲۳م) به مباشرت عمادبیک، بقعه حضرت معصومه را به صورت بنایی ۸ پهلو با ۸ صُفّه تجدید کرد و دیوار‌ها را با کاشی مُعَرَّق بیاراست و در جلوِ آن ایوانی با ۲ مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت.اما قاضی میراحمد منشی، تاریخ بنای مزبور را ۹۴۶ق/۱۵۳۹م و بانی آن را شاه‌بیگی بیگم دختر کجوری و آل بحرالعلوم می‌گویند در ۵۲۹ق/۱۱۳۴م شاه‌بیگم دختر عمادبیک، بر سر مرقد حضرت معصومه گنبدی بنا نهاد. این گفته‌ها بی‌گمان نادرست است، زیرا قزوینی رازی مؤلف النقض (نوشته در ۵۶۰ق/۱۱۶۴م)، از بنای ابوالفضل عراقی سخن می‌گوید. اگر شاه‌بیگم بر بقعه فاطمیه بنایی ساخته بود، وی آن را یاد می‌کرد. این اشتباه ظاهراً باید از تشابه دو رقم «۹۲۵» و «۵۲۹» و «عمادبیک» و «مهمادبیک» و ریختگی‌های کتیبه‌ای که واعظ کجوری و آل بحرالعلوم آن را نقل کرده‌اند، ناشی شده باشد. خاصه آن‌که فیض در گنجینه آثار قم، اشتباه وی را در ذکر تاریخ بنا، ناشی از آن می‌داند که مطابق رسم آن روزگار، اعداد روی کتیبه‌ها را معکوس می‌نوشتند. خود وی نمونه‌هایی ازاین‌گونه تاریخ‌نویسی را دیده و شواهدی از آن را آورده است. کتیبه موردِ نظرِ کجوری که در ایام قاجاریان می‌زیست، در آیینه‌کاری حرم و دیوارهای اطراف و محو کاشی‌ها و گچ‌بری‌های کهن توسط کیکاووس میرزای قاجار از میان رفت. در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم معصومه از این حمله بی‌نصیب نماند و اشرف افغان (د ۱۱۴۲ق/۱۷۲۹م) به هنگام عقب‌نشینی از برابر نادر، همه نفایس و زر و زیورهای آستان، حتی طلاهای روی صندوق مرقد شاه‌عباس را نیز کند و به یغما برد. ۳.۱.۱.۳ - دوره نادری و زندیدر دوره نادری (۱۱۴۸-۱۱۶۰ق/۱۶۸۸-۱۷۴۷م) و زندی (۱۱۶۲-۱۲۰۹ق/۱۷۴۸-۱۷۹۴) از مرمت یا تجدید بنای حرم، اطلاعی در دست نیست.۳.۱.۱.۴ - روزگار قاجاریاندر روزگار قاجاریان، حرم مطهر شکوه و عظمت روزگار صفویان را بازیافت. فتحعلی‌شاه (د ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م) سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد، به تصریح کتیبه موجود، آیینه‌کاری دیوارهای حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمدشاه (د ۱۲۶۴ق/۱۸۴۷م) پایان یافت.۳.۱.۲ - مرقد مطهرپس از بنای بقعه و تجدید ساختمان آن، در ۶۰۵ق/۱۲۰۸م به اشاره امیرمظفر احمد بن اسماعیل، بزرگترین کاشی‌ساز عصر به نام محمد بن ابی‌طاهر کاشی قمی، یا محمد بن طاهر بن ابی‌الحسین مدت ۸ سال به ساختن کاشی‌هایی برای مرقد شریف مشغول بود و سرانجام در ۶۳۰ق/۱۲۳۲م آن کاشی‌ها را آماده و در جای خود تعبیه کرد. این کاشی‌ها هنوز پابرجاست و از کهن‌ترین و باارزش‌ترین آثار موجود در آستان به شمار می‌رود.طول مرقد ۹۰/۲ و عرض و ارتفاع آن ۲۰/۱ متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه‌طهماسب به راهنمایی محقق ثانی ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند. ۳.۱.۳ - ضریحنخستین ضریح مرقد، ساخته شاه طهماسب اول است. این ضریح در ۹۵۰ق/۱۵۴۳م به طول ۸۰/۴ و عرض ۴۰/۴ و ارتفاع ۲ متر از آجر بنا شد. در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در ۱۲۱۳ق/۱۷۹۸م به جای آن دری نفیس از طلا مرقد قرار داشت که در ۱۲۱۳ق/۱۷۹۸م به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی‌شاه ساخته و نصب شد.شاه طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح در ۱۰۰۰ق/۱۵۹۱م توسط شاه عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد. فتحعلی‌شاه این ضریح را در ۱۲۴۵ق/۱۸۲۹م با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‌ای از سنگ مرمر به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر جای داد. ضریح فتحعلی‌شاه یک‌بار در ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م و بار دیگر در ۱۳۶۵ق/۱۹۴۵م به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در ۱۳۴۸ش شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند. ۳.۲ - گنبدنخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه بنا شد، ساخته ابوالفضل عراقی در ۴۵۷ق/۱۰۶۴م بود. در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه‌بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در ۱۵۱۸ق/۱۸۰۳م به فرمان فتحعلی‌شاه با ۰۰۰‘۱۲ خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۶ متر و از سطح زمین ۳۲ متر است. پیرامون خارجی آن ۶/۳۵ و پیرامون داخلی آن ۶۶/۲۸ و قطرش ۱۲ متر است.۳.۳ - گلدستههادر آستان حضرت معصومه جمعاً ۶ گلدسته هست. دو گلدسته خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه‌بیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ق/۱۷۸۳م این ۲ گلدسته توسط لطفعلی‌خان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیده هاتف اصفهانی که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده، برمی‌آید که ۲ گلدسته شاه‌بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی‌خان ویران بوده است.در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م فتحعلی‌شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین‌شاه، توسط حسین‌خان شاهسوند، معروف به شهاب‌الملک در ۱۲۸۶ق/۱۸۶۹م تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۱م کامران‌میرزای قاجار آنها را با خشت‌های زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته‌ها از کف صحن ۲۰/۳۲ و از سطح بام ۴۰/۱۷ و قطر آنها ۵/۱ متر است. دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م توسط علی‌اصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنا شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها از کف صحن ۸۰/۴۲ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان ۳۰/۳ متر است. دو گلدسته دیگر موسوم به گلدسته کوتاه بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آنها برای اذان گفتن استفاده می‌شده است. این گلدسته‌ها به ارتفاع ۵۰/۱۳ متر از کف صحن و قطر ۳ متر و پیرامون ۹۰/۹ متر به شکل هشت‌ضلعی منظم ساخته شده‌اند. ۳.۴ - صحن‌ها و ایوانهاآستان حضرت معصومه دارای ۳ صحن است: صحن عتیق، صحن جدید و صحن صاحب‌الزمان.۳.۴.۱ - صحن عتیقدر ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه‌بیگم صفوی برای نخستین بار صحنی به شکل مربع با ۳ ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان‌ها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلی‌شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن عتیق افزوده شد و اکنون ۷ ایوان در آن هست. ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن.مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‌بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلی‌شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‌کاری و گچ‌بری و آینه‌کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۸۰/۱۴ متر است. ۳.۴.۲ - صحن جدیداین صحن از آثار میرزاعلی‌اصغرخان اتابک است و ساختمان آن ۸ سال از ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م تا ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز ۷ ایوان هست که مشهور‌تر از همه ایوان آینه است. این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استاد حسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر، عرض آن ۸۷/۷ متر و ارتفاعش ۸۰/۱۴ متر است.ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، گچ‌بری و آیینه‌کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۸۰/۱۴ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، گچ‌بری، حجاری و کتیبه‌های گوناگون است. ۳.۴.۳ - صحن صاحبالزمانکار ساخت صحن صاحب‌الزمان با بیوت متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار مترمربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. (ورودی شرقی «شبستان امام خمینی»، ورودی غربی «پل آهنچی»، ورودی شمالی «بست مسجد اعظم»، ورودی جنوبی «خیابان جدیدالاحداث») دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.۳.۵ - رواق‌ها و گنبدهادر اطراف حرم ۶ رواق هست که اغلب دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم است. ۳ رواق ساخته صفویان، ۲ رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوش‌نویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به چشم می‌خورد.۳.۵.۱ - رواق شرقیرواق شرقی یا رواق آینه در شرق روضه قرار دارد و در ۱۳۰ق/۱۸۸۲م توسط علی‌اصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق ۲۳ متر، عرض آن ۵/۳ متر و ارتفاعش ۵ متر است.۳.۵.۲ - رواق غربیرواق غربی شامل ۳ بخش است و در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۰م توسط محمدتقی میرزاحسام‌السلطنه فرزند فتحعلی‌شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمان‌سرایی که شاه طهماسب در ۹۴۵ق/۱۵۳۸م ساخته بود بنیاد شد.۳.۵.۳ - رواق و گنبد شاهصفیرواق و گنبد شاه‌صفی یا حرم زنانه که آرامگاه شاه صفی در آن جای دارد و در ۱۰۵۲ق/۱۶۴۲م به دستور شاه‌عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه‌ای نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است.۳.۵.۴ - رواق و گنبد شاه‌عباس دومرواق و گنبد شاه‌عباس دوم که در ۱۰۷۷ق/۱۶۶۶م توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه عباس بنا شد. گنبد آن ۱۶ ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.۳.۵.۵ - رواق و گنبد شاهسلیمانرواق و گنبد شاه‌سلیمان که مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال ۱۱۰۷ق/۱۶۹۵م توسط سلطان حسین ساخته شد. قاعده گنبد آن ۴ ضلعی نامنظم است. کتیبه‌ای به خط خطیب قمی در آن هست که سوره حشر بر آن نوشته شده است.رواق و گنبد طباطبائی رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاج‌آقا محمد طباطبایی (آیةالله‌زاده قمی) که ساختمان آن از ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م تا ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م به درازا کشیده است. ۳.۶ - مدارس و مساجداز آغاز ساختمان حرم، به تدریج مدارس و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دوره‌های مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مرور زمان ویرایش شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آنها افزوده گشت تا امروز که این مدارس از جمله مدرسه فیضیه و دار‌الشفا، از مراکز بسیار مهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به شمار می‌آید.۳.۷ - موزهدر طی دوره‌های مختلف که از آغاز بنای حرم می‌گذرد، اشیاء گران‌بهایی در آنجا گرد آمده است که زائران و مجاوران حرم و گاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کرده‌اند. پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود و این‌ها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در ۱۳۱۴ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستان اختصاص داد.بعد‌ها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستان انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابق، مسجد موزه را بنا کردند. در این موزه اشیاء نفیسی چون مسکوکات کهن و گران‌بهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‌های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‌شود. ۳.۸ - کتابخانهپیش از تأسیس کتابخانه آستان، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآن‌های مذهب و گران‌بهایی را که در طی سالیان دراز گرد آمده بود، در حجره‌ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلوِ آن را دیوار کشیده بودند. در سال ۱۳۱۴ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتاب‌ها از میان رفت.بقیه را در دو صفّه بزرگ بر فراز صفه‌های داخلی ایوان آینه جای دادند. در ۱۳۳۰ش، کتابخانه‌ای مرکب از ۲ سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‌های شرقی صحن عتیق و ۲ مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرق‌الشمسین ساخته شد و آن کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند. چنانکه از گفته حسن بن محمد قمی برمی‌آید از دیرباز املاک و رقباتی وقف آستان حضرت معصومه بوده است. در طی سالیان، از سوی مردم و فرمانروایان بر این موقوفات افزوده شده تا امروز که املاک و مستغلات بسیاری جزء موقوفات افزوده شده تا امروز که املاک و مستغلات بسیاری جزء موقوفات آستان گشته است. وقف‌نامه‌های بسیاری از موقوفات اکنون باقی است و آنها را در آغاز و انجام قرآن‌های خطی آستان می‌توان دید. ۴.۱ - قدیمی‌ترین وقفنامهتاریخ کهن‌ترین وقف‌نامه به حدود ۵۹۰ق/۱۵۴۳م می‌رسد. موقوفات آستان شامل زمین و مستغلاتی چون املاک مزروعی، دکان‌ها و اشیاء قیمتی فراوان است که درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده می‌رسد.۴.۲ - نظارت بر موقوفاتنظارت بر موقوفات و مصرف درآمد آنها، مستلزم تعیین کسی است که متصدی این وظایف باشد. به همین دلیل، بزرگان شیعه نیز کسانی را از سوی خود به عنوان وکیل وقف برای نظارت بر موقوفات بقعه و بارگاه امامان سلف و امامزادگان تعیین می‌کرده‌اند.کهن‌ترین خبری که در مورد تولیت آستان حضرت معصومه در دست است، روایت حسن بن محمد قمی است که از احمد بن اسحاق اشعری به عنوان وکیل وقف قم از سوی امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) یاد کرده است. وکالت موقوفات به مرور زمان به تولیت تغییر یافت و متولیان که بعداً دارای اختیارات وسیع‌تری گردیدند، از سوی امیران و فرمانروایان تعیین می‌شدند. ۵.۱ - قدیمی‌ترین فرمان تولیتکهنترین فرمان تولیت آستان حضرت معصومه که اینک در دست است، فرمان جهانشاه ترکمان قره‌قویونلو است که در ۲۷ جمادی‌الاول ۸۶۸ق/۶ دسامبر ۱۴۶۴م صادر شده است. در فرمان شاه طهماسب که در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م و فرمان شاه عباس که در ۱۰۱۷ق/۱۶۰۸م صادر شده است، نام‌های چند تن از متولیان آن روزگار که از یک خانواده بوده‌اند، به چشم می‌خورد. در این ایام، انتصاب و عزل کارکنان آستان نیز از وظایف متولیان بوده است. پس از آن در طی چند قرن به تدریج حدود اختیارات متولیان افزایش یافت تا آنجا که امروزه کلیه امور آستان طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستان است. [۱]
براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷ش، ج۳، ص۵۶۹.
[۲]
برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، آستان مقدسه، ۱۳۱۷ش، ص۳۲.
[۳]
برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، آستان مقدسه، ۱۳۱۷ش، ص۳۳.
[۴]
برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، آستان مقدسه، ۱۳۱۷ش، ص۵۱.
[۵]
برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، آستان مقدسه، ۱۳۱۷ش، ص۵۳.
[۶]
برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، آستان مقدسه، ۱۳۱۷ش، ص۸۵.
[۷]
تذکره‌الملوک، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش، ص۴۴.
[۸]
جهان‌پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزه بریتانیا»، بررسی‌های تاریخی، س ۴، شمـ ۴ (مهر، آبان ۱۳۴۸ش)، ص۲۲۵.
[۹]
جهان‌پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزه بریتانیا»، بررسی‌های تاریخی، س ۴، شمـ ۴ (مهر، آبان ۱۳۴۸ش)، ص۲۲۶.
[۱۰]
جهان‌پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزه بریتانیا»، بررسی‌های تاریخی، س ۴، شمـ ۴ (مهر، آبان ۱۳۴۸ش)، ص۲۲۹.
[۱۱]
جهان‌پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزه بریتانیا»، بررسی‌های تاریخی، س ۴، شمـ ۴ (مهر، آبان ۱۳۴۸ش)، ص۲۳۰.
[۱۲]
حسینی قمی، صفی‌الدین، خلاصه‌البلدان، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ص۱۱۶.
[۱۳]
حسینی قمی، صفی‌الدین، خلاصه‌البلدان، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ص۱۱۸.
[۱۴]
حسینی قمی، صفی‌الدین، خلاصه‌البلدان، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ص۱۸۱.
[۱۵]
دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمه فره‌وشی، تهران، ابن‌سینا، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش، ص۸۵۳.
[۱۶]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۸۰۸-۸۰۹.
[۱۷]
زاهد، جلیل و زهتابی، محمدرضا، ایران‌زمین، تهران، پدیده، ۱۳۴۸ش، ص۱۳۴-۱۳۶.
[۱۸]
شاردن، ژان، سیاحتنامه، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۷۶.
[۱۹]
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس‌المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۵ق، ص۱۴۶.
[۲۰]
فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۵۰ش، ص۸۹.
[۲۱]
فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۵۰ش، ص۱۰۶.
[۲۲]
فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۵۰ش، ص۱۵۲.
[۲۳]
فیض، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر استوار، ۱۳۴۹ش، جمـ.
[۲۴]
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۴.
[۲۵]
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش، ص۲۱۹.
[۲۶]
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰.
[۲۷]
قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۱.
[۲۸]
لسترنج، گای، سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷ش، ص۱۲۶-۱۲۷.
[۲۹]
مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش، ص۵۶-۵۹.
[۳۰]
مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش، ص۱۷۰.
[۳۱]
مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۰ش، ص۱۳۰.
[۳۲]
مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۰ش، ص۱۳۲.
[۳۳]
مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۰ش، ص۱۳۳.
[۳۴]
مستوفی، حمدالله، نزهه‌القلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۹۱۳م، ص۶۷.
[۳۵]
مشیری، ابوالقاسم، «تاریخچه بنای آستان مبارکه قم»، معارف اسلامی، شمـ ۲۳ (دی ۱۳۵۴ش)، ص۹۶.
[۳۶]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۷ش، ص۷۸.
(۱) آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه. (۲) آل بحرالعلوم، جعفر، تحفه‌العالم، نجف، ۱۳۵۴ق۳۶. (۳) ارباب، محمدتقی‌بیک، تاریخ دارالایمان، قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش. (۴) اسکندربیک ترکمان، ذیل عالم‌آرای عباسی، به کوشش احمد سهیلی، تهران، اسلامیه، ۱۳۱۷ش. (۵) براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷ش. (۶) برقعی، علی‌اکبر، راهنمای قم، قم، آستان مقدسه، ۱۳۱۷ش. (۷) تذکره‌الملوک، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش. (۸) جهان‌پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزه بریتانیا»، بررسی‌های تاریخی، س ۴، شمـ ۴ (مهر، آبان ۱۳۴۸ش). (۹) حسینی قمی، صفی‌الدین، خلاصه‌البلدان، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت. (۱۰) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش. (۱۱) دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمه فره‌وشی، تهران، ابن‌سینا، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش. (۱۲) رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، ۱۳۶۲ش. (۱۳) زاهد، جلیل و زهتابی، محمدرضا، ایران‌زمین، تهران، پدیده، ۱۳۴۸ش. (۱۴) شاردن، ژان، سیاحتنامه، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۹ش. (۱۵) شوشتری، قاضی نورالله، مجالس‌المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۵ق. (۱۶) فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۵۰ش. (۱۷) فلاندن، اوژن، سفرنامه ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، ۱۳۵۶ش. (۱۸) فیض، گنجینه آثار قم، قم، مهر استوار، ۱۳۴۹ش. (۱۹) قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش. (۲۰) قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش. (۲۱) قمی، قاضی احمد، خلاصه‌التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ش. (۲۲) کجوری، ملاباقر، جنه‌النعیم والعیش‌السلیم (روح و ریحان)، تهران، ۱۲۹۸ش. (۲۳) لسترنج، گای، سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، بن گاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷ش. (۲۴) مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش. (۲۵) مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۰ش. (۲۶) مدرسی، طباطبایی، حسین، «مدارس قدیم قم»، وحید، س ۸، شمـ ۲ (بهمن ۱۳۴۹ش). (۲۷) مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش. (۲۸) مستوفی، حمدالله، نزهه‌القلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۹۱۳م. (۲۹) مشیری، ابوالقاسم، «تاریخچه بنای آستان مبارکه قم»، معارف اسلامی، شمـ ۲۳ (دی ۱۳۵۴ش). (۳۰) نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۸ش. (۳۱) نصرآبادی، محمد، طاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۷ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آستانه حضرت معصومه»، شماره۲۰۳. پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تاریخچه حرم حضرت معصومه (س) از چه زمانی است؟»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۹/۱۶. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
