کعبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از آغاز
اسلام تاکنون
کعبه و
مسجد الحرام حوادثی را با خود دیده اند که به مقداری از آن در این نوشتار اشاره می شود.
در سال ۶۴ هجری،
عبدالله بن زبیر شورش کرد و شهر
مکه را به عنوان مرکز
حکومت خود برگزید. سپاهیان
شام که در پی براندازی حکومت زبیریان بودند، برای
تصرف آن، ابتدا به
مدینه رفتند و سپس با سرکوبی
قیام آن شهر، به سوی مکه آمدند. آنها بر فراز کوه های اطراف رفتند و شهر مکه را در حصار خود گرفتند و با نصب
منجنیق ،
شهر را با
آتش و
سنگ مورد حمله قرار دادند. در این درگیری ها،
پرده کعبه آتش گرفت و پس از آن
کعبه نیز ویران شد. در همین حال، خبر مرگ
یزید به سپاهیان شام رسید و آنان بازگشتند.
عبدالله بن زبیر، به رغم مخالفت برخی از اصحاب، باقی مانده
دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد. وی در بنای جدید کوشید تا تغییری را که
قریش در ساختمان
کعبه داده و مقداری از مساحت آن را در سمت
حِجْر اسماعیل کاسته بودند، ـ حدود سه متر ـ به کناری نهد و
کعبه را به همان شکل قبل از بنای قریش در آورد. به علاوه، ابن زبیر ـ به مانند آنچه پیش از بنای قریش بود ـ دو در برای
کعبه گذاشت که هر دو در، روی
زمین قرار داشت ـ نه مانند وضع فعلی که حدود ۲ متر بالاتر از زمین است ـ یک در برای ورود و در دیگر برای خروج بود. این درها، دقیقا به جای همان محلی بود که درهای پیشین قرار داشت. درِ فعلی در سمت شرقی است و درِ دیگر در برابر آن در سمت غربی بود. ابن زبیر قدری نیز بر ارتفاع مسجد افزود. از زمان ابن زبیر رسم شد که به هنگام ترمیم
کعبه، یک
دیوار چوبی بزرگ در اطراف آن نصب می کردند تا طواف گزاران، خارج از آن
دیوار طواف کنند و ناظر تجدید بنا یا ترمیم
کعبه نباشند.
چند سال بعد (۷۳ هجری قمری) شهر مکه به دست
حجّاج بن یوسف ثقفی افتاد و عبدالله بن زبیر به
قتل رسید.
حَجّاج با نوشتن نامه ای به
عبدالملک مروان ، خلیفه وقت، از وی خواست تا اجازه دهد
کعبه را به شکل قبلی خود در آورد و افزوده ابن زبیر را کم کند. عبدالملک اجازه داد تا
کعبه به همان صورت گذشته، که از پیش از
بعثت ساخته شده بود، تنها دارای یک در باشد و آن مقدار از حجر اسماعیل که داخل
کعبه شده بود، دوباره بر حِجْر افزوده شود. نوشته اند که بعدها عبدالملک از این دستور خود پشیمان شد; چرا که گفته می شد عبدالله بن زبیر بر اساس روایتی از
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آن تغییرات را ایجاد کرده بود.
سالها بعد،
منصور عباسی در اندیشه بازسازی آن بر اساس بنای ابن زبیر بود که
مالک ابن انس او را از آن نهی کرد و گفت: نباید او با این اقدام خود کاری کند که
کعبه ملعبه دست ملوک و امیران بعدی قرار گیرد; به طوری که هر روز کسی از آن کم کند و یا بر آن بیفزاید و هیبت آن را از بین ببرد.
مصالح مورد استفاده در بنای
کعبه، سنگ های سیاهی است که از کوه های اطراف می آوردند. به همین دلیل بنای آن بسیار مستحکم و استوار است.
بعدها بازسازی
کعبه در حدّ ترمیم و تعمیر ادامه یافت. تنها در زمان سلطان مراد چهارم،
کعبه دقیقا مانند همانچه که از زمان حجاج باقی مانده بود، بجز در قسمت
حجر الأسود از اساس بازسازی گردید. این بازسازی نسبتا کامل در سال ۱۰۴۰ هجری صورت گرفت.
دلیلش آن بود که در سال ۱۰۳۹ در مکه
سیل عظیمی راه افتاد که به خرابی مهمی در بنای
کعبه منجر شد. گزارش این سیل و همچنین گزارش تجدید بنای دیوارهای افتاده
کعبه را
ملا زین العابدین کاشانی از علمای برجسته
شیعه که خود در این بازسازی کارگری می کرده است، در رساله کوچکی به نام مُفَرّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام نوشته است.
او در آغاز رساله خود چنین نوشته است: روز چهارشنبه، نوزدهم
شعبان ۱۰۳۹، سیل عظیمی داخل مسجد الحرام شد و
آب به درون
کعبه شریفه درآمد، به قدر قامت فقیر و یک شبر و دو انگشت ... و خرابی بسیار درمکه معظمه واقع شد وچهار صد وچهل و دو نفر در سیل هلاک شدند; از آن جمله معلمی با سی طفل در مسجدالحرام بوده و سیل از ابواب مسجد داخل می شده، نتوانستند که بیرون آیند و کسی نیز نتوانست به ایشان رسید و آب از سر ایشان گذشت... وی سپس شرحی مبسوط از چگونگی مسجد الحرام و تجدید بنای
دیوار کعبه و نقش خود و شخصی به نام حسین ابرقوهی در آن بیان کرده است.
در واقع، قرار گرفتن
کعبه در امتداد وادی ابراهیم، سبب می شد تا سیل به آن آسیب رساند. در اصل، مسیر سیل ـ یا به عبارتی مسیل ـ همان طریق (راه) مسجد الحرام است که آب را به سمت حرم سوق می دهد. پیش از این، از زمان
صدر اسلام ، در محل
مسجد الرایه که آن را مسجد الردم الأعلی می نامیده اند،
سیل بند ساخته می شد. با این حال، بیشتر اوقات سیل به سوی مسجدالحرام سرازیر می گشت و آن را مملو از آب می کرد. از قدیم مردم مکه برای هر یک از این سیل های هولناک نامی برمی گزیدند و شمارش آنها را داشتند.
فهرست سیل هایی که تا سال ۱۳۵۰ قمری در مکه جاری شده و در کتاب های تاریخ ثبت گردیده، به هشتاد و پنج می رسد.
بعد از آن هم در سال ۱۳۸۴ سیل مهمی در مکه جاری شد که عکس های آن باقی و موجود است. به هر روی،
کعبه پس از بنای آن در سال ۱۰۴۰ تاکنون، تنها اصلاحات جزئی، بر روی آن انجام گرفته و تعمیر شده است.
یکی از مهم ترین این ترمیم ها، اقدامی است که در سال ۱۳۷۷ قمری به دستور
ملک سعود بن عبدالعزیز برای اصلاح
سقف کعبه صورت گرفت. در این اقدام، سقف پیشین به طور کلی برداشته شد و پس از ترمیم
دیوارها، مجدداً سقف تازه ای زده شد. در ادامه همین تعمیرات، داخل
کعبه و
ناودان و پله های داخل، برای رسیدن به سقف و ستون های نگاه دارنده سقف نیز ترمیم شد. ترمیم
کعبه در سال های ۱۴۱۵ ـ ۱۴۱۷ هجری قمری با گذشت بیش از ۳۷۵ سال از بنای آخرینِ
کعبه، که به سال ۱۰۴۰ هجری صورت گرفت،
دیواره های داخلی و خارجی
کعبه، دستخوش برخی تغییرها و دگرگونی ها شد که ضرورت ترمیم آن را ایجاب می کرد; از جمله برخی از سنگ های بیرونی
دیوار، دچار خوردگی هایی شده بود که بی توجهی به آن، کار درستی به نظر نمی رسید. به همین دلیل، در سال ۱۴۱۴ هجری بنا شد تا اصلاحاتی در مجموع بنای
کعبه صورت گیرد. این اصلاحات شامل پر کردن خلأ میان سنگ ها و اصلاح شکستگی آنها با جنس خود آن سنگ ها بود که از کوه های مکه گرفته شده بود. بندهای میانی سنگ ها با ملاط مخصوص، به رنگ مایل به سفید، به صورت خطوطی مستقیم کشیده شد و ظاهر
کعبه به صورت یک بنای تازه درآمد; در حالی که بنا، همان بنای کهن باقی ماند. در سال ۱۴۱۵ مرمت بیرونی دیوارهای
کعبه به پایان رسید، در حالی که زائران می توانستند کارهای انجام شده را مشاهده کنند. پس از آن اندیشه بازسازی جدی
کعبه مطرح شد تا هم خرابی های موجود رفع شود و هم زمینه های خرابی های بعدی از میان برود. فواصل موجود میان الواح و کتیبه های موجود در داخل
کعبه با سنگهای اصلی، زمینه رشد
موریانه و انواع قارچها را فراهم کرده بود که می بایست از میان می رفت. این اقدامات، فرصتی را می طلبید که به ماه آغازین سال ۱۴۱۷ق. موکول شد. مسئولیت اصلاحات را مؤسسه بن لادن عهده دار شد و با کشیده شدن یک
دیوار بلند در اطراف
کعبه، مهندسان و کارگران در دهم
محرم به سرعت مشغول به کار شدند. ابتدا تمام الواح یادگاری و تاریخدار از داخل
کعبه جمع آوری و در جای دیگری نگهداری شد. سقف
کعبه و نیز سه ستون چوبی به طور کامل برداشته شدند و از نو تجدید گردیدند. سطوح داخلی
دیواره های
کعبه نیز به همان شکل که سطح خارجی آن ترمیم شده بود، اصلاح گردید. تمام سنگ هایی که برای اصلاح ملاط های آن برداشته می شد، ابتدا به ترتیب شماره گذاری شده و دقیقا پس از اصلاح سرجایش گذاشته می شد. طبعا ملاطها نیز عوض می شدند تا حالت چسبندگی خود را حفظ کنند. این اصلاحات به تدریج و بخش بخش انجام می شد تا در حین کار استحکام بنا حفظ شود. بدین صورت که اصلاح
دیواره ها، از رج های بالایی آغاز شد تا به آخرین رج در
دیوار که همسطح کف
کعبه بود، ختم گردید. برای سقف
کعبه نیز که مهم ترین ماده آن چوب است، پس از مشورت های فراوانی که با مراکز مختلف صورت گرفت، بنا شد چوبهایی بکار رود که ضمن داشتن مقاومت بالا حالت انقباضی کمتری داشته و بتوانند در برابر موریانه و قارچ و نیز آب و هوای
عربستان مقاومت کنند. قطعه های چوب عمدتا از چوبهایی انتخاب شد که دارای طول ده متر و عرض دست کم یک متر بود. این چوبها از جنگل های برمه انتخاب شده و پس از آماده سازی به جده و از آنجا به
مکه انتقال داده شد. پس از اصلاح وضع داخل
کعبه و سقف آن،
حجر اسماعیل هم به طور کامل بازسازی شد و سنگهای بکار رفته در اصل
دیوار و نمای خارجی آن، تعویض گردید.
بافضیلت‌ترین مساجد
مسجدالحرام سپس
مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سپس مسجد کوفه و مسجدالاقصی سپس مسجد جامع سپس مسجد قبیله و پس از آن مسجد بازار است.
کسی که از مکه برای احرام
عمره مفرده خارج شده است وقت مشاهده
کعبه، آن را قطع می‌نماید.
از عطریات (که از محرمات احرام است)، «خلوق
کعبه» استثنا شده است و خلوق نزد ما ناشناخته است، پس احتیاط (واجب) آن است که از بوی خوشی که در
کعبه به کار رفته اجتناب شود.
غسل‌های مستحب مکانی: غسل‌هایی هستند که برای دخول در بعضی از مکان‌های مخصوص مستحب می‌باشند، مانند حرم مکه و شهر مکه و مسجدالحرام و
کعبه و حرم مدینه و شهر مدینه و مسجدالنبی، و اما برای دخول در سایر مشاهد مشرفه به قصد رجاء به جای آورده شود.
از آداب و مستحبات دیگر مکه معظمه این است:
• نظر نمودن به
کعبه و بسیار تکرار کردن آن.
• به خانه
کعبه داخل شود خصوصاً کسی که سفر اول او است، و مستحب است قبل از دخول غسل بنماید و در وقت داخل شدن بگوید: «اَللَّهُمَّ اِنَّکَ قُلْتَ وَمَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِناً فَآمِنِّی مِنْ عَذَابِ النَّارِ».
پس دو رکعت نماز بین دو ستون بر سنگ قرمز بگزارد در رکعت اول بعد از «حمد» «حم سجده» و در رکعت دوم بعد از «حمد» پنجاه و پنج آیه از سایر جاهای قرآن بخواند.
• دو رکعت نماز خواندن در هر یک از چهار زاویه
کعبه، و بعد از نماز این دعا را بخواند:
«اَللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّاَ اَوْ تَعَبَّاَ اَوْ اَعَدَّ اَوِ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ اِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَجَائِزَتِهِ وَنَوَافِلِهِ وَفَوَاضِلِهِ فَاِلَیْکَ یَا سَیِّدِی تَهْیِئَتِی وَتَعْبِئَتِی وَاِعْدَادِی وَاسْتِعْدَادِی رَجَاءَ رِفْدِکَ وَنَوَافِلِکَ وَجَائِزَتِکَ، فَلَا تُخَیِّبِ الْیَوْمَ رَجَائِی یَا مَنْ لَایَخِیبُ عَلَیْهِ سَائِلٌ وَلَا یَنْقُصُهُ نَائِلٌ فَاِنِّی لَمْ آتِکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَلَا شَفَاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ وَلکِنِّی اَتَیْتُکَ مُقِرّاً بِالظُّلْمِ وَالْاِسَاءَةِ عَلَی نَفْسِی فَاِنَّهُ لَاحُجَّةَ لِی وَلَا عُذْرَ فَاَسْاَ لُکَ یَا مَنْ هُوَ کَذلِکَ اَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَتُعْطِیَنِی مَسْاَلَتِی وَتَقْلِبَنِی بِرَغْبَتِی وَلَا تَرُدَّنِی مَجْبُوهاً مَمْنُوعاً وَلَا خَائِباً یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ اَرْجُوکَ لِلْعَظِیمِ، اَسْاَ لُکَ یَا عَظِیمُ اَنْ تَغْفِرَ لِیَ الذَّنْبَ الْعَظِیمَ لَااِلهَ اِلَّا اَنْتَ».
و مستحب است هنگام خروج از
کعبه سه مرتبه «اَللَّهُ اَکْبَرُ» بگوید، پس بگوید:
«اَللَّهُمَّ لَاتُجْهِدْ بَلَاءَنَا، رَبَّنَا وَلَا تُشْمِتْ بِنَا اَعْدَاءَنَا، فَاِنَّکَ اَنْتَ الضَّارُّ النَّافِعُ»
بعداً پایین آمده و پله‌ها را دست چپ قرار داده
کعبه را استقبال نماید و نزد پله‌ها دو رکعت نماز بخواند.
داخل شدن انسان در برخی از شرایط به مسجدالحرام، ممنوع و حرام است.
دوم (از کارهایی که بر جنب حرام است) داخل شدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (است) اگر چه به طور عبور باشد.
اگر در مسجدالحرام و یا مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) محتلم شد و یا با جنابت عمداً یا سهواً و یا از روی ندانستن وارد یکی از آن دو مسجد گردید، واجب است برای خارج شدن تیمّم کند، مگر آنکه زمان خروج کوتاه‌تر یا مساوی زمان توقف برای
تیمّم باشد، که در این صورت بنابر اقوی باید بدون تیمّم خارج شود.
و از جمله احکام حائض این است که: آنچه بر جنب حرام است، بر حائض نیز حرام است و آن عبارت است از خواندن سوره‌های عزائم یا مقداری از آنها و داخل شدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
آیا حائض و جنب می‌توانند از مقدار توسعه یافته مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عبور کنند یا خیر؟
ج- نمی‌توانند.
زن نفساء در جایز نبودن «داخل شدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و توقف در سایر مساجد و واجب بودن قضای روزه و واجب نبودن قضای نماز و غیر این‌ها - به تفصیلی که در حیض گذشت - همانند زن
حائض است.»
توقف مستحاضه در مساجد و داخل شدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بنابر اقوی بدون
غسل جایز است؛ اگر چه احتیاط (مستحب) آن است که - چنان که در مورد نزدیکی با زن گذشت - بدون غسل مخصوص نماز یا غسل مستقل برای خصوص داخل شدن در مسجد در مساجد توقف ننموده و داخل مسجدین (مسجدالحرام و مسجد النبی) نشود.
احکام نماز در مسجدالحرام به قرار ذیل است:
مسافری که قصد اقامت نکرده، در چهار جا، بین قصر و تمام مخیّر است که عبارت‌اند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مسجد کوفه، و حائر حسینی - علی مشرّفه السلام - و تمام خواندن افضل است. و در الحاق دو شهر مکه و مدینه به دو مسجد آنها محل تامل است، پس
احتیاط به اینکه در شهرهای مذکور قصر بخواند ترک نشود. و سایر مساجد و مشاهد به این‌ها ملحق نمی‌شود. و در این مساجد بین پشت‌بام و صحن و جاهای پایین آنها، مانند بیت الطشت در مسجد کوفه فرقی نیست. و بنابر اقوی تمام روضه شریفه جزء حائر حسینی (علیه‌السلام) محسوب می‌شود، بنابراین از طرف بالای سر تا شبکه‌های متّصل به رواق و از طرف پا تا درب متّصل به رواق و از پشت سر تا حد مسجد، جزء حرم است و خالی از قوّت نیست که مسجد و رواق شریف هم جزء حرم شمرده شود (و مسافر در آنجاها هم مخیّر باشد) ولی ترک احتیاط به اینکه در این دو مورد قصر خوانده شود سزاوار نیست.
در چهار موردی که گفته شد، تخییر در شکسته یا تمام خواندن نماز، استمراری است، بنابراین کسی که به نیّت قصر شروع به نماز کرده، می‌تواند به تمام عدول کند و همچنین کسی که به نیّت تمام شروع نموده می‌تواند به
قصر - مادامی‌که از محل عدول نگذشته –
عدول نماید، بلکه اگر بدون آنکه قصر و یا تمام را از اول نماز در نیّت معیّن کند، می‌تواند در اثنای آن، یکی از آن دو را اختیار کند.
روزه در موارد تخییر مذکور، به نماز ملحق نمی‌شود، بنابراین مادامی‌که در آنها قصد اقامت نکند، یا سی روز مردّد باقی نمانده باشد، روزه صحیح نیست.
در وقتی که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی
نماز جماعت منعقد شد، مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند.
سجده نمودن بر تمام اقسام سنگ‌ها چه
مرمر باشد یا سنگهای سیاه معدنی یا سنگ گچ و آهک قبل از آن که پخته شود، جایز است. و سنگ‌هایی که در مسجدالحرام از این قبیل است سجده بر آنها اشکال ندارد و همین طور در «مسجد رسول‌اللَّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).»
در «مکه» و «مدینه» در مسافرخانه و هتل نباید نماز را به جماعت بخوانند و می‌توانند در جماعت سایر مسلمین در مساجد شرکت کنند و نماز را به جماعت بخوانند.
به نظر
امام خمینی (قدّس‌سرّه) جواز نماز جماعت استداره‌ای حول
کعبه «خالی از اشکال نیست.»
لیکن کسی که نماز را در مسجدالحرام به نحو استداره خوانده است، به طوری که رو در روی امام جماعت و یا طرفین او ایستاده بوده است «با وضع فعلی نیاز به اعاده ندارد.»
پنجم (از شرایط اعتکاف): آنکه اعتکاف در یکی از مساجد چهارگانه - مسجدالحرام، مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مسجد کوفه و مسجد بصره - باشد و در غیر این مساجد محل اشکال است، پس در سایر مساجد جامع بنابر احتیاط (واجب) باید به قصد رجاء و احتمال مطلوبیّت آورده شود اما در غیر مساجد جامع، مانند مسجد قبیله یا بازار جایز نیست.
•
آثار اسلامی مکّه و مدینه، رسول جعفریان، ج۱، ص۶۴. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
