موارد باقیات صالحات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باقیات‌ِصالِحات، تعبیری قرآنی که در فرهنگ اسلامی جایگاهی ویژه یافته، و با وجود
تفاسیر گوناگونی که از آن ارائه شده، در مجموع به معنی هر امر صالحی است که
ثواب آن تا ابد باقی باشد.
مفسران نخستین در
تفسیر باقیات الصالحات به
استناد برخی روایات، بیشتر بر مصادیقی چون
تسبیحات چهارگانه: «
سبحان‌الله و الحمدلله و لا إله إلاّ الله والله أکبر»
یا به همراه «لا حول و لا قوة إلاّ بالله العلی العظیم»
سه گانه «لا اله إلاّ الله،» «استغفرالله» و «صلی الله علی محمد و آله»
، مطلق
ذکر،
شهادت به یگانگی خدا و دوری از
شرک،
نماز شب و
تهجّد،
نمازهای یومیه،
سخن نیکو،
نیّت درست
، هر کاری که برای
خدا انجام شود: «کل ما أُرید به وجه اللّه»
، همچنین بنا بر روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) مودت
اهل بیت (علیه‌السلام) و بزرگ شمردن آنان به عنوان نخستین
نعمت الهی از باقیات صالحات به شمار آمده است.
برخی باقیات صالحات را
دختران شایسته دانسته‌اند، زیرا آنها برای
پدرانشان (در دنیا) نزد
خداوند موجب بهترین ثواب خواهند بود و در آخرت نیز مایه امیدواری آنان هستند.
از این میان روایاتی که در آن باقیات الصالحات به
تسبیحات اربعه تفسیر شده سهم بیشتری دارد.
و ازاین‌رو این
تفسیر به گروه زیادی از مفسران نسبت داده شده است.
برخی نیز برای اثبات درستی این
تفسیر با استناد به همین
روایات از عموم الباقیات الصالحات دست برداشته و کتاب مستقلّی در این زمینه تدوین کرده و سرّ
فضیلت و اهمیت این کلمات را، در برداشتن همه اسما و
صفات جلال و
جمال پروردگار دانسته‌اند.
در پاره‌ای از منابع، باقیات الصالحات به عنوان اسم خاصی (عَلَم) برای
تسبیحات اربعه به کار برده شده است.
امام خمینی در برخی آثار خود در بیان اشتمال
تسبیحات اربعه بر توحیدات سه‌گانه با توجه بر مبنای عرفانی و هستی‌شناسی، معتقد است،
هویت مطلقه الهی در عین بطون، ظاهر و در عین ظهور باطن است و سرّ ظهور و بطون آن است که ذات مطلق الهی به نفس اطلاق خود عین ظهور و بطون است بر اساس همین مبنا در هر یک از توحیدهای سه‌گانه، دو توحید دیگر محجوب و در بطون هستند و در هر تنزیهی، دو تنزیه دیگر پنهان است، به اعتقاد ایشان توحید دارای چهار رکن و هر رکن دارای سه درجه است.
ایشان در این مبنا رکن اول را تحمید (توحید افعالی) رکن دوم را تهلیل (توحید صفاتی) و رکن سوم را تکبیر و رکن چهارم را
تسبیح می‌داند که باید مبدا متعال را از توحید سه‌گانه تنزیه کرد؛ زیرا در آنها نوعی از تکثر وجود دارد؛ ولی در
مقام تسبیح توحید به سر حد کمال می‌رسد.
لکن ایشان در کتاب
آداب الصلاة خود تبیین دیگری درباره
تسبیحات اربعه می‌دهد که باتوجه‌به سلوک سالک و تجلیات الهی بر قلب سالک می‌باشد. ازاین‌رو چهار رکن فرق می‌کند و رکن اول را
تسبیح می‌داند،
امام خمینی سرّ تقدم
تسبیح بر دیگر ارکان توحید را با استناد به روایتی، شرف و برتری مرتبه
تسبیح می‌داند.
به اعتقاد امام خمینی چون تحمید و تهلیل متضمن
توحید فعلی است و در آن بویی از حدّ و تحدید و نقض می‌آید بر سالک لازم است در حصن بزرگ
تسبیح، خود را وارد کند و به قلب بفهماند که حق‌تعالی منزه از تعینات خلقی و ملابس کثرات است تا بتواند به
مقام تمکین برسد.
با این حال دلیلی بر
تخصیص عموم
آیه در دست نیست
و
روایات مورد استناد آن دسته از
مفسران نیز همگی یا در حد تأکید بر اهمیت و
پاداش بیشتر بعضی مصادیق مانند
تسبیحات اربعه بوده
، یا از باب
مثال و
جری و
تطبیقاست. به هر روی مشهور مفسران در
تفسیر آن از موارد متنوع و متعددی نام برده‌اند که نشان
اطلاق و
عمومیت معنای آن است. آنان در تفسیر باقیات الصالحات از ایمان،
عمل صالح،
صفات پسندیده،
عباداتو در تعبیری عام همه رفتارها و حالات نیک نام برده‌اند و برای
استدلال بر نظر خویش افزون بر عموم «الباقیات‌الصالحات» برخی به
روایت ابن عباس نیز استشهاد جسته‌اند.
در این روایت از
ذکر خدا، درود بر
پیامبر(صلی الله علیه وآله) و خاندان او،
نماز،
روزه،
حجّ،
صدقه، آزادی
بردگان،
جهاد،
صله رحم و در پایانْ همه کارهای نیک به عنوان مصادیق باقیات‌الصالحات یاد شده است.
گزارش اقوال متفاوت در نقلهای مختلف از ابن‌عباس تأییدی دیگر بر عمومیت آیه است.
صرف نظر از آنچه گذشت
اطلاق آن دسته از
آیات که
دلالت دارد هرآنچه نزد خداست ماندنی است: «ما عِندَ اللّهِ باق»؛
و عموم آیاتی که از محفوظ ماندن
پاداش ایمان و
عمل صالح در نزد
خداوند سخن می‌گوید: «إِنَّ الَّذین ءَامَنوا و عَمِلوا الصّلحتِ... لَهم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهم»
گواه روشنی بر عموم «الباقیات الصالحات» است.
عرفا و
اخلاق‌پژوهان در
تفسیر آن به
اخلاص در
عمل و
صداقت در
نیّت،
خیر خواهی برای
خلق،
علم و
آزادگی و
فضایل اخلاقی، امور ماندنی پس از
مرگو کارهای مطابق با
حکم عقلاشاره کرده‌اند که به رغم اختلاف در تعبیر همگی نمایانگر عمومیت آیه بوده، با
تفسیر مشهور منافاتی ندارد. در روایتی منسوب به
امام صادق(علیه السلام)نیز باقیات الصالحات با رویکردی
اخلاقی و عرفانی به آموزه
توحید که همانند خداوند، جاودان است
تفسیر شده است.
باقیات‌الصالحات در
عرف عامه مسلمانان در معنایی محدودتر از آنچه گذشت یعنی
آثار نیک عام المنفعه (مانند ساختن مسجد، مدرسه و...) به‌کار می‌رود. این
اصطلاح به نوشته‌های برخی
فقها و
اخلاق پژوهان نیز راه یافته است.
ابن عربی با اشاره به همین معنا در تفسیر باقیات الصالحات به روایتی از
رسول خدا(صلی الله علیه وآله)
استشهاد می‌کند که می‌فرماید: نامه
اعمال انسان جز در مورد خدمات مالی ماندگار،
علم و
دانش گسترده شده میان مردم که از آن بهره برده می‌شود و فرزند صالح با
مرگ وی بسته می‌شود
افزون بر‌این در روایاتی پرشمار، قرآنی که انسان از خود باقی بگذارد و
تلاوت شود، نهر آبی که جاری کند،
مسجد و کاروانسرایی که بسازد، نهالی که بکارد، روش نیکویی که پایه‌گذاری کند (سنة‌حسنة) و
وقف به عنوان کارهایی یاد شده است که بهره‌اش پس از مرگ به انسان می‌رسد
ولی در هیچ یک از این
روایات از موارد یاد شده به عنوان باقیات‌الصالحات یاد نشده، هر چند در عموم آن داخل است.
•
دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باقیات‌الصالحات»، ج۱۱، ص۴۳۹۱. •
دانشنامه موضوعی قرآن • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
