لیله قدر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
لَيْله قَدْر (به فتح لام و سکون یاء و فتح قاف و سکون دال) از
واژگان قرآن کریم به معنای
شب تقدیر،
شب اندازه‌گيرى و
شب تعيين بعضى از اشياء است.
لَيله قَدْر:
شب تقدیر،
شب اندازه‌گيرى و
شب تعيين بعضى از اشياء است.
(إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ • وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ • لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ • تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ • سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).
(به يقين ما آن قرآن را در
شب قدر نازل كرديم و تو چه مى‌دانى
شب قدر چيست؟!
شب قدر بهتر از هزار
ماه است.
فرشتگان و
روح در آن
شب به
اذن پروردگارشان براى
تقدیر هر امرى نازل مى‌شوند. شبى است سرشار از
سلامت و
برکت و
رحمت تا طلوع سپيده)
از اين سوره مباركه چند مطلب استفاده می‌شود:
قرآن در
شب قدر نازل شده،
شب قدر در
ماه رمضان است زيرا در قرآن می‌خوانيم:
(شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ) (ماهى كه قرآن در آن نازل شده است)
در «نزل» روشن خواهد شد، چگونه قرآن در يك
شب نازل شد حال آنكه در بيست و سه سال به تدريج نازل شده است.
شب قدر از هزار ماه بهتر است:
(لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ) آيا از اين جهت بهتر است كه قرآن در آن نازل شده؟ مثل اينكه بگوئيم روز بيست و هفت
رجب از هزار
روز بهتر است زيرا در آن روز
رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) مبعوث شده است و گرنه وقت به‌خودى خود از وقت ديگر بهتر نيست.
و يا
عمل در آن بهتر از
عمل در هزار ماه است كه در آنها
شب قدر نيست؟ بسيارى از اهل تفسير شقّ دوم را اختيار فرموده‌اند، در
المیزان بعد از نقل آن، فرموده: اين به غرض قرآن نزديك است پس احياء آن با
عبادت بهتر از
عمل هزار ماه است.
طبرسی (رحمه‌اللّه) در
مجمع و
جوامع الجامع آنرا اختيار فرموده است.
رواياتى از
اهل بیت (علیهم‌السّلام) نيز در همين زمينه وارد شده، در
برهان از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده كه راوى گفت:
«كَيْفَ يَكُونُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؟ قَالَ: الْعَمَلُ فِيهَا خَيْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِي أَلْفِ شَهْرٍ لَيْسَ فِيهَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ».
نيز در همان كتاب از
کافی در ضمن روايت
حمران از
حضرت باقر (علیه‌السّلام) مروى است كه:
«فَقَالَ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِيهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ أَنْوَاعِ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِي أَلْفِ شَهْرٍ لَيْسَ فِيهَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ....».
در
کشّاف گويد: ارتقاء فضيلت
شب قدر تا اين حدّ، علتش وجود مصالح دينيّه است از قبيل نزول ملائكه و روح و تفصيل هر امر از روى
حکمت.
اين كلام همان شقّ اول است كه در اول نقل شد در كافى از امام صادق از
امام زین العابدین (علیهماالسّلام) در ضمن حديثى نقل شده كه: خداوند به رسول خدا فرمود:
«وَ هَلْ تَدْرِي لِمَ هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؟ قَالَ: لَا قَالَ: لِأَنَّهَا تَنَزَّلُ فِيهَا الْمَلَائِكَةُ وَ الرُّوحُ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ...».
اين
روایت در بيان شقّ اول است، يعنى علت خير بودن آن
نزول ملائکه و تفصيل امر در آن است. بنا بر اين هزار ماه براى بيان كثرت است نه عدد واقعى، مثل:
(إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ) (چه براى آنها
استغفار كنى، و چه نكنى، حتّى اگر هفتاد بار براى آنها استغفار كنى، هرگز خدا آنها را نمى‌آمرزد)
به موجب بعضى از روايات
شیعه و
اهل سنت مراد خير بودن از هزار ماه سلطنت
بنی امیه است در اين‌باره بايد بيشتر تحقيق شود.
قطع نظر از روايات، شقّ دوم از نظر نگارنده با ظهور قرآن بهتر می‌سازد و شايد بهتر بودن عبادت در آن
شب غير از بهتر بودن خود آن
شب باشد، به عبارت ديگر به موجب روايات
عمل در آن
شب از
عمل هزار ماه بهتر است و خود آن
شب در اثر «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ ...» از هزار ماه بهتر است. و اللّه العالم.
چه كارى در
شب قدر واقع می‌شود؟
(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ) ظاهر اين كلمات می‌رساند كه در
شب قدر ملائكه و
جبرئیل (روح شايد ملك ديگرى باشد) براى تمشيت همه كارها نازل می‌شوند.
آيا به
زمین نازل می‌شوند؟ آيا براى كارهاى يک‌ساله نازل می‌شوند تا
شب قدر سال آينده؟ آيا به محضر پيغمبر و جانشينان او (عليهم‌السّلام) می‌رسند؟ آيا به
مؤمنان سلام می‌دهند؟
اوائل
سوره دخان كه مستحبّ است
شب ۲۳ رمضان خوانده شود چنين است:
(حم • وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ • إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ • فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ • أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ • رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) (
حم،
سوگند به اين كتاب روشن‌گر، كه ما آن را در شبى پر بركت نازل كرديم؛ ما همواره انذار كننده بوده‌ايم. در آن
شب هر امرى بر اساس حكمت، الهى
تدبیر مى‌گردد.
نزول قرآن فرمانى بود از سوى ما؛ ما آن را فرستاديم. رحمتى است از سوى پروردگارت، كه او شنونده و داناست)
اين آيات می‌گويند: قرآن در شبى با بركت نازل شده، براى
انذار نازل شده كه خدا به‌وسيله
پیامبران گذشته هم انذار می‌كرده است، در آن
شب هر كار حكيمانه از هم جدا و متمايز می‌شود، كار حكيمانه‌ای كه از جانب خداست، تفريق و متمايز شدن و تعيّن كارها رحمتى است از جانب خدا كه گفتار و درخواست همه را می‌شنود و به همه چيز داناست.
اينكه خدا می‌فرمايد:
(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ) (و هيچ چيز نيست، مگر آنكه خزاين آن نزد ماست؛ ولى ما جز به اندازه معيّنى آن رانازل نمى‌كنيم)
آيا
قَدَر معلوم نازل شده‌ها در
شب قدر معين می‌شود؟
از آيات گذشته دو چيز به‌طور يقين به‌دست می‌آيد يكى اينكه در
شب قدر امور از هم متمايز و منفصل می‌شوند و
تقديرات از هم جدا و روشن می‌شوند ديگر اينكه
شب قدر هميشه هست و خواهد بود زيرا «فِيها يُفْرَقُ ...» «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ ...» هر دو مضارع‌اند و دلالت بر دوام دارند.
رواياتی كه در ذيل براى نمونه نقل می‌شود مؤيّد استظهارات فوق است:
كافى از
امام باقر (علیه‌السّلام):
«... إِنَّهُ لَيَنْزِلُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ إِلَى وَلِيِّ الْأَمْرِ تَفْسِيرُ الْأُمُورِ سَنَةً سَنَةً يُؤْمَرُ فِيهَا فِي أَمْرِ نَفْسِهِ بِكَذَا وَ كَذَا وَ فِي أَمْرِ النَّاسِ بِكَذَا وَ كَذَا ...»، يعنى: «در
شب قدر به
ولی امر (امام هر عصر) تفسير امور سال به سال نازل می‌شود درباره خويش و مردم به دستورات مخصوصى مأمور می‌گردد».
كافى از امام باقر (عليه‌السّلام):
«... لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ أَوَّلَ مَا خَلَقَ الدُّنْيَا وَ لَقَدْ خَلَقَ فِيهَا أَوَّلَ نَبِيٍّ يَكُونُ وَ أَوَّلَ وَصِيٍّ يَكُونُ وَ لَقَدْ قَضَى أَنْ يَكُونَ فِي كُلِّ سَنَةٍ لَيْلَةٌ يُهْبَطُ فِيهَا بِتَفْسِيرِ الْأُمُورِ إِلَى مِثْلِهَا مِنَ السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ ...».
اين روايت از روايت قبلى اعمّ است.
تفسير برهان از امام باقر (عليه‌السّلام):
«... يُقَدَّرُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كُلُّ شَيْ‌ءٍ يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ مِنْ خَيْرٍ وَ شَرٍّ طَاعَةٍ وَ مَعْصِيَةٍ وَ مَوْلُودٍ وَ أَجَلٍ أَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِي تِلْكَ السَّنَةِ وَ قُضِيَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْمَشِيَّةُ ...»، يعنى: «در
شب قدر هر شى‌ء تا
شب قدر آينده در آن سال
مقدّر و معيّن می‌شود از
خیر،
شرّ،
طاعت،
گناه،
ولادت،
مرگ و
روزی و هر چه در آن سال
تقدير شده حتمى است و خدا را در آن
مشیّت است و خدا در آن مسلوب
القدرة نيست».
در تفسير برهان است كه
ابوذر گويد: به رسول خدا گفتم ليله
قدر چيزى است كه در زمان انبياء می‌شود و در آن امر بر آنان نازل می‌گردد و چون رفتند برداشته می‌شود؟ فرمود:
«لَا بَلْ هِيَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
امور چطور تفصيل می‌شود؟ به ملائكه چطور خبر می‌رسد؟ واقعيت اين قضايا چيست؟ خدا بهتر می‌داند، ولى عبادت آن
شب را در سرنوشت نيكوى يک‌ساله تأثير به‌سزائى است. در دعاهاى مخصوص آن
شب نيز به اين قضايا اشاره شده است.
«سَلامٌ هِيَ» آن
شب سلامتی است.
اين
سلام قهرا شامل حال بندگان خداست و اگر مراد سلام دادن ملائكه باشد چنانكه در بعضى روايات وارد شده آن‌هم براى بندگان مخصوص است، چنانكه در «سلم» از
صحیفه سجّادیه نقل شد.
شب قدر كدام
شب است؟ در ابتداى بحث گفته شد كه آن يقينا در ماه رمضان است ولى كدام
شب از
شب‌هاى آن ماه است؟ نزديك به يقين آنست كه
شب بيست و سوم آن ماه باشد.
در مجمع از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده به راوى فرمود:
«اطْلُبْهَا فِي تِسْعَ عَشْرَةَ وَ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ».
در اين روايت امام (عليه‌السّلام) سه
شب را «لا على التعيين» فرموده است، ظاهرا براى آنست كه هر سه
شب را به عبادت و دورى از گناهان به‌سر برند.
باز در مجمع از
عیاشی از امام باقر (عليه‌السّلام) نقل شده كه فرمود: آن در دو
شب ۲۱ و ۲۳ (رمضان) است،
راوی گفت: يكى معيّن كنيد، فرمود: ضررى ندارد كه در هر دو
عمل كنى، آن يكى از آن‌دو است.
شيعه و اهل سنت روايت كرده‌اند
عبد اللّه انیس انصاری (جهنىّ) به
رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) گفت: منزل من از
مدینه دور است شبى را امر كنيد كه در آن داخل مدينه شوم. حضرت
شب بيست و سوم را امر فرمودند. لذا آن
شب را
شب جهنی می‌خواندند.
ولى مشهور در ميان اهل سنّت
شب هفدهم رمضان است.
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله "قدر"، ج۵، ص۲۵۱-۲۵۵.
