غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غایة المراد فی شرح نکت الارشاد مؤلف شمس الدین
محمد بن جمال الدین مکی عاملی جزینی، مشهور به
شهید اول (م ۷۸۶ ق).
کتاب غایة المراد یکی از معتبرترین شروح کتاب «
ارشاد الاذهان»
علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق) است. این کتاب از باارزش‌ترین کتب فقهی شهید اول (قده) می‌باشد که به منظور شرح قسمت‌های مشکل و نکته‌های «ارشاد الاذهان» و بیان وجوه و نظریات مختلف در آن تالیف شده است.
شهید اول در مورد علت نگارش آن در مقدمۀ کتاب می‌نویسد:
فسالنی جماعة من الطلبة ایدهم الله تعالی بالرشد و التوفیق اخراج ما فیه من کنوز و الاشارة الی ما تضمنها من رموز و ایضاح مشکلاته و کشف معضلاته.
این کتاب بر خلاف سایر کتاب‌های
فقه استدلالی مؤلف هم چون «
الدروس» و «
البیان»، تمام ابواب
فقه را در برداشته و تمام کتاب «ارشاد الاذهان» را که یک دورۀ فقه کامل می‌باشد به صورت به اصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) شرح زده است.
شهید اول در تالیف این کتاب از کتاب‌هایی هم چون «
المعتبر»، «
اجوبة المسائل الغریة»
محقق حلی (م ۶۷۶ ق)، «
ایضاح القوائد»
فخر المحققین (م ۷۷۱ ق)، و کتب علامۀ حلی تاثیر پذیرفته است و به خصوص «
مختلف الشیعة» در نظریات وی از جایگاه خاصی برخوردار است.
علاوه بر منابع مذکور مطالبی را که وی به صورت شفاهی از
فخر الدین، فرزند علامۀ حلی و
عمید الدین عبد المطلب بن محمد اعرجی (م ۷۵۴ ق) نقل نموده و مطالبی که از کتب بزرگانی هم چون
ابن براج،
ابن طاوس و دیگران که در دسترس ما نیست در کتاب آورده است، در شکل دادن به مطالب کتاب نقش مهمی را داشته است.
این کتاب از نظر استقصاء اقوال و نظریات فقهی در زمان خود کم نظیر بوده و بعدها کتاب‌هایی هم چون
مفتاح الکرامة،
جواهر الکلام به همین سبک تدوین شده‌اند.
از زمان نگارش، این کتاب مورد توجه فقهای عظام واقع شده است و بزرگانی هم چون:
فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق) در «
التنقیح الرائع»،
ابن فهد (م ۸۴۱ ق) در «
المهذب البارع»،
محقق کرکی (م ۹۴۰ ق) در «
جامع المقاصد» و آثار دیگرش،
شهید ثانی (م ۹۶۵ ق) در اکثر تالیفاتش،سید
محمد بن علی عاملی (م ۱۰۰۹ ق) در «
مدارک الاحکام»،
سید محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۷ ق) در «مفتاح الکرامة»، شیخ
محمد حسن نجفی (م ۱۲۲۶ ق) در «جواهر الکلام»،
شیخ انصاری (م ۱۲۸۱ ق) در «
المکاسب»،از آن استفاده و به آن استناد نموده‌اند.
کتاب «غایة المراد» نه تنها در استقصاء اقوال و نظریات فقهی بلکه در استفاده و استناد به نظریات
علم اصول فقه، رجال و مباحث دقیق نحوی و صرفی و لغت از جامعیتی کم نظیر برخوردار است اگر چه در این کتاب مسائل
فقه امامیه مطرح شده است اما مسائل
فقه مقارنه‌ای و خلافی نیز در موارد مورد نیاز مورد بررسی واقع شده و مؤلف نهایت دقت و تعمق خود را در بررسی آنان آشکار نموده است.
علاوه بر ارزش‌های خود کتاب، مقدمۀ ارزشمند و فهارست متعدد و متنوع و دقیق بر ارزش کتاب موجود افزوده است.
در مقدمۀ کتاب، محقق فاضل و ارجمند رضا مختاری در چهار باب به معرفی علامه حلی و کتاب «ارشاد الاذهان»، شهید اول و «غایة المراد»، و شهید ثانی و «حاشیه بر ارشاد» و در آخر به روش تحقیق و تصحیح کتاب موجود پرداخته است.
این مقدمه ۴۱۶ صفحه‌ای و حواشی دقیق و فهارست متنوع و دقیق آخر کتاب آن چنان این کتاب را از نظر ارزش‌های انتشاراتی و تحقیقاتی در جایگاه رفیعی قرار داده است که در سال ۱۴۱۷ ق و ۱۴۲۰ ق به عنوان کتاب نمونۀ سال از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و به عنوان ناشر برگزیدۀ سال ۱۴۱۹ حوزه و همین طور ناشر برگزیدۀ نهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در سال ۱۴۱۷ انتخاب شده است.
از کتاب «غایة المراد» با اسامی مختلفی در کتب تراجم و فقهی یاد شده که عبارتند از:
غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، غایة المراد فی شرح الارشاد، نکت الارشاد، شرح الارشاد، حاشیة الارشاد،
اگر چه مسلما غایة المراد بوسیلۀ شهید اول تالیف شده است اما بعضی از بزرگان به اشتباه این کتاب را به شهید
دوم نسبت داده‌اند.
ملا محمد باقر مجلسی (م ۱۱۱۰ ق) در بحار الانوار این کتاب را به شهید
دوم نسبت داده است.
اگر چه در فهرست کتب شهید اول (بحار الانوار ج۱، ص۱۰) کتاب نکت الارشاد که همان غایة المراد است به شهید اول نسبت داده شده است. همین طور
علامۀ امینی (م ۱۳۹۰ ق) در کتاب «
شهداء الفضیلة» صفحۀ ۱۳۹ این کتاب را به شهید
دوم نسبت داده است. در ریاض العلماء در مورد این اشتباه می‌خوانیم:
و قال الاستاد الاستناد ایده الله تعالی فی اول البحار... (و کتاب غایة المراد... للشهید الثانی) و اقول غایة المراد للشهید الاول فی شرح الارشاد، او اما شرح الشهید الثانی علیه فقد سماه روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان.
کتاب از دو قسمت تشکیل شده است. از تاریخ پایان قسمت اول (آخر کتاب عطایا) اطلاعی در دست نیست. اما قسمت
دوم (آخر کتاب دیات) در سال ۷۵۷ ق در حله پایان یافته است.
در سال ۷۷۰ ق در اجازۀ شهید به
ابن نجده (م ۸۰۸ ق) نام این کتاب ذکر شده است،
هم چنین در کتاب عتق از غایة المراد، پس از نام فخر المحققین (م ۷۷۱ ق)، عبارت رفع الله درجاته بکار برده شده است که نشان از این دارد که وی زنده بوده است.
کتاب موجود اولین بار در سال ۱۲۷۱ ق چاپ شده است و مصحح و محقق آن آیة الله
میرزا محمد قمی، معروف به ارباب بوده است و یک بار دیگر نیز در سال ۱۳۰۲ ق چاپ شده است
جلد اول کتاب موجود در سال ۱۴۱۴ ق، جلد
دوم در سال ۱۴۱۸ ق، جلد سوم در سال ۱۴۲۰ ق، و جلد چهارم در سال ۱۴۲۱ ق در انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی زیر نظر مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی در
قم چاپ شده است.
مصحح و محقق آن فاضل ارجمند رضا مختاری بوده و آقایان علی اکبر زمانی نژاد، علی مختاری، سید ابو الحسن مطلبی، عباس
محمدی، اسعد طیب، منصور ابراهیمی، غلام رضا نقی، غلام حسین قیصریه هاوی را در این مهم یاری داده‌اند.
در مقدمۀ تحقیق کتاب (صفحات ۳۳۱ تا ۳۳۶) به ۵۵ نسخه از کتابخانه‌های شهرهای
مشهد، قم،
تهران و دیگر شهرها اشاره نموده است.
در چاپ کتاب موجود از ۸ نسخۀ خطی و یک نسخۀ چاپی استفاده شده که از ۵ نسخۀ اول بیشتر استفاده شده و از نسخه‌های دیگر در بعضی مواقع استفاده شده که عبارتند از:
۱- نسخۀ خطی کتابخانۀ مدرسۀ نواب در مشهد، مربوط به سال ۷۷۰ ق، که با رمز «ن» مشخص شده است این نسخه قدیم‌ترین نسخۀ موجود می‌باشد که به خط شاگرد وی ابن نجده (م ۸۰۸ ق) بوده و اصل در تحقیق و تصحیح کتاب می‌باشد.
۲- نسخۀ خطی
مجلس شورای اسلامی، که با رمز «س» مشخص شده است.
۳- نسخۀ خطی کتابخانۀ آیة الله مرعشی که با رمز «ع» مشخص شده و مربوط به سال ۷۹۰ ق است.
۴- نسخۀ کتابخانۀ
آستان قدس رضوی، مربوط به سال ۷۴۸ یا ۷۴۹ که با رمز «م» مشخص شده است.
۵- نسخۀ دیگری از کتابخانۀ آیة الله مرعشی، مربوط به سال ۹۶۹ ق که با رمز «ش» مشخص شده است.
۶- نسخۀ دیگر از کتابخانۀ آستان قدس رضوی، مربوط به سال ۸۲۰ ق که با رمز «ض» مشخص شده است.
۷- نسخۀ کتابخانۀ شهید قاضی طباطبایی در تبریز، مربوط به سال ۱۶۰۵ ق، که با رمز «ق» مشخص شده.
۸- نسخۀ کتابخانۀ آیة الله سید
احمد زنجانی در قم، مربوط به ۹۵۶ ق که با رمز «ز» مشخص شده است.
هم چنین از نسخۀ چاپ سنگی سال ۱۲۷۱ ق استفاده شده که با رمز «ح» مشخص شده است. قابل ذکر است که در تصحیح کتاب موجود سعی شده که از بین ۵ نسخه صحیح‌ترین ضبط متن کتاب را پیدا نموده و در متن قرار داده شود.
در تصحیح متن از ارشادات ارزندۀ فقیه مدقق حضرت آیة الله
سید موسی شبیری و استاد ارجمند شیخ
رضا استادی، دکتر سید
محمود مرعشی، سید
محمد تقی قاضی، شیخ
فارس حسون استفاده شده که به ارزش علمی کتاب افزوده است.
۱- نوشتن صحیح‌ترین ضبط متن کتاب از بین نسخه‌های پنج گانه.
۲- ضبط صحیح شکل کلمات با توجه به منابع صرفی، نحوی، لغوی. به عنوان نمونه لفظ عشر در زمانی که معدود آن مؤنث باشد با سکون شین مثل عشر لغات و زمانی که معدود آن مذکر باشد با فتح شین مثل احد عشر شهرا نوشته شده است.
۳- ذکر آدرس و مصادر روایات بر اساس ترتیب زمانی کتب اربعه، یعنی
الکافی،
الفقیه،
تهذیب الاحکام و
استبصار.
از آن جایی که شهید اول در ذکر احادیث، بیشتر به تهذیب الاحکام عنایت داشته و بسیاری از روایات کافی را که حسنه بوده است، چون در تهذیب آنها را صحیحه ذکر کرده است، صحیحه عنوان نموده است، آدرس تهذیب الاحکام ذکر شده است.
علاوه بر احادیث
شیعه، روایات عامه را از صحاح سته ذکر شده است. بعضی از روایات که از غیر کتب حدیثی ذکر شده است آدرس آنها را علاوه بر مصادر حدیثی از خود آنها ذکر نموده‌اند.
۴- استخراج اقوال و نظریات فقهای عظام از کتاب‌های فقهی آنان.
۵- از خصایصی که در سایر کتاب‌های فقهی وجود ندارد این که مصادری را که شهید از آنان متاثر شده اما نام آنها را در کتاب ذکر ننموده است در حواشی کتاب ذکر شده‌اند که این کار در نوع خود کم نظیر است، به عنوان نمونه رجوع شود به
۶- توضیح عبارت‌های مشکل کتاب و هم چنین معانی مفردات مشکل و کلمات غامض.
۷- نوشتن زندگی نامۀ مختصر اشخاص غیر مشهور در حواشی کتاب.
۸- آماده نمودن فهارس مورد نیاز و متنوعی هم چون
آیات،
احادیث، اعلام، کتب و نظایر آن.
مباحث کتاب از دو قسمت تشکیل شده است، قسمت اول از ابتدای کتاب
طهارت تا آخر کتاب عطایا در دو جلد و قسمت
دوم از کتاب
نکاح تا آخر کتاب دیات در جلد سوم و چهارم آورده شده است.
جلد اول شامل مقدمه‌ای مفصل و مبسوط و قسمت عبادات می‌باشد. مقدمه شامل ۴ باب و خاتمه می‌باشد.
باب اول زندگی نامۀ علامه حلی و کتاب شناسی ارشاد الاذهان.
باب
دوم زندگی نامۀ شهید اول و کتاب شناسی غایة المراد.
باب سوم زندگی نامۀ شهید ثانی و کتاب شناسی حاشیة الارشاد.
باب چهارم روش تحقیق کتاب‌های ارشاد الاذهان، غایة المراد، حاشیة الارشاد می‌باشد.
قسمت عبادات نیز شامل کتاب‌های طهارت،
صلاة،
زکاة،
صوم،
حج و
جهاد می‌باشد.
جلد
دوم شامل کتاب‌های
متاجر،
دیون و توابع آن،
اجاره و توابع آن و عطایا می‌باشد.
جلد سوم شامل کتاب‌های نکاح،
فراق،
عتق و توابع آن،
ایمان و توابع آن،
صید و توابع آن و
میراث می‌باشد.
جلد چهارم دارای کتاب‌های
قضاء،
حدود،
جنایات و
دیات می‌باشد.
در بعضی از آثار فقهی فتوایی علامۀ حلی که شبیه به رساله‌های عملیۀ متداول می‌باشد مثل ارشاد الاذهان و تبصرة المتعلمین علامه عبارت «علی رای» دیده می‌شود. برای آشنایی با این اصطلاح کلمات بعضی از بزرگان در این زمینه نقل می‌شود.
در فهرست وارۀ فقه صفحات ۱۷- ۱۸ به نقل از فخر المحققین در مورد سؤالی که از اصطلاحات فقهی کتب علامۀ حلی، مطرح شده است این طور می‌خوانیم:
و اذا قال «علی رای» یکون اختیاره ما قبله، و نبه بقوله علی رای علی ان فیه خلافا لبعض الاصحاب، به همین عبارت در روضات الجنات
از فخر المحققین اشاره شده است و سپس در دنبالۀ آن می‌نویسد:
اما متخصصین در فقه این بیان را بطور کلی قبول ندارند زیرا با توجه به تغییر در نظریات
شیخ طوسی و علامۀ حلی که گاهی حتی در یک کتاب صورت می‌پذیرد و آنان این تغییر رای را در عبارت‌های قبلی تصحیح نمی‌کنند بلکه به ظهور رای آخر که نظریۀ نهایی آنان می‌باشد بسنده می‌کنند این اصطلاح را نمی‌توان در همه جا به یک معنا دانست.
در چند مورد از کتاب غایة المراد نیز شهید اول به این اصطلاح اشاره داشته که دو مورد آن ذکر می‌گردد.
در کتاب قضاء پس از نقل عبارت علی رای وی می‌نویسد، عادة المصنف فی کتبه ان یکون مقواه الرای المذکور و مضعفه الرای المنبه علیه، و هنا الامر بالعکس.
در کتاب جنایات: اعلم ان قول المصنف هنا و فی التلخیص «علی رای» لیس فی موضعه علی ما اصطلح علیه غالبا فانه ینبه به علی قول و ان لم یکن مشهورا و فی الاکثر یکون مشهورا بنابراین اگر چه در مواردی که علامۀ حلی نظریه اش را تغییر داده است یا در موارد استثنایی نمی‌توان تعریف مشخصی برای این اصطلاح داشت اما غالبا نظریه‌ای که قبل از این اصطلاح آورده شده است مورد قبول علامۀ حلی بوده و آن را تقویت کرده است و نظریۀ پس از این اصطلاح خلاف مشهور بوده و وی آن را قبول نداشته است.
کتاب غایة المراد یکی از بی نظیرترین کتب فقهی از نظر جامعیت و ویژگی‌های خاص آن می‌باشد. شاید مهم‌ترین خصوصیت این کتاب بیان مطالبی از علامه حلی و فقهای قبل از وی است که در کتب آنها وجود ندارد و به دست ما نرسیده است.
وی در مواردی انصراف علامۀ حلی از نظریۀ قبلش را از طریق فرزندش
فخر المحققین اعلام نموده است، مثلا در صفحۀ ۱۸۸ می‌نویسد: سمعت من شیخنا الامام فخر الدین ولد المصنف انه رجع عن هذه المسالة.
وی گاهی نیز مطالبی را که به صورت شفاهی از فخر المحققین و شیخ عمید الدین عبد المطلب بن
محمد اعرجی (م ۷۵۴ ق) در درس شنیده بوده را نقل نموده که از این نظر نیز منحصر بفرد می‌باشد.
به عنوان نمونه وی در صفحۀ ۲۴۳ می‌نویسد: اعلم ان المحقق نجم الدین اورد سؤالا هنا، و اجاب عنه فی کتابه اجمالا و فی درسه تفصیلا... هکذا نقل عن المحقق فی الدروس، یا در جای دیگر: سمعت منه مشافهة، قال... فی الدروس.
از دیگر ویژگی‌های بسیار مهم این که وی به نقل مطالب زیادی از کتب و تالیفات قدمای اصحاب که به دست ما نرسیده است در این کتاب پرداخته است که حتی بزرگانی هم چون
ابن ادریس، محقق حلی،
فاضل آبی، علامۀ حلی و دیگران آنها را بیان نکرده‌اند.
این گونه نقل مطالب از جهت فراوانی آثار و تالیفات قدماء در نزد شهید اول بوده است، به عنوان نمونه وی از کتاب‌های
الکامل،
الروضة و
الموجز از ابن براج،
البشری از
احمد بن طاوس،
الفاخر از ابو الفضل جعفی،
الواسطة از
ابن حمزة،
المنهج الاقصد از نجیب الدین،
المفید فی التکلیف از
بصروی،
النیات از مصری،
الرافع و الحاوی از
جرجانی و کتاب‌های متعدد دیگری مطالبی را نقل نموده که در دسترس ما نیستند.
از طرف دیگر وی نظریات بزرگانی را نقل نموده که نام کتاب‌های آنها را ذکر ننموده است مثلا از
مفید الدین محمد بن جهیم،
ابو عبدالله صهرشتی،
بزنطی،
ابن الفاخر، الصوری،
ابو الصالح حلبی، جعفی و دیگران مطالبی را نقل نموده است و حتی در بیش از هشتاد مورد از
ابن عقیل اقوالی را عنوان نموده است.
بر خلاف سایر تالیفات شهید اول مثل الدروس، البیان، الذکری، کتاب غایة المراد کامل بوده و تمام مشکلات و موارد ابهام ارشاد الاذهان را در بردارد و فقط در قسمت عبادات خلاصه و مختصر این موارد را بیان نموده است.
تتبع وسیع و احاطۀ مؤلف به اقوال و نظریات فقهای قبل از خود از دیگر ویژگی‌های کتاب است تا جایی که مؤلف در موارد متعدد به نادر بودن نظریه‌ای اشاره دارد.
مثلا در صفحۀ ۱۸۷ در مورد نظریه‌ای که بر الخلاف شیخ طوسی اسناد داده شده است می‌نویسد: و لم اجده فی الکتاب، یا در مورد دیگری در منفرد بودن نظر علامۀ حلی می‌نویسد: هذا الفرع من خصوصیات المصنف رحمه الله
یا در صفحۀ ۲۷۶ می‌نویسد: هذان الفرعان لم اظفر بهما لاحد سبق.
از دیگر ویژگی‌های کتاب نظم و ترتیب دقیق مسائل کتاب می‌باشد و به دلیل خلاصه نویسی مطالب این کتاب، بسیاری از مباحث آن از پیچیدگی و سنگینی در عبارت برخوردار است.
از دیگر خصوصیات کتاب دسترسی مؤلف به نسخ مختلف کتاب و تصحیح بعضی از عبارت‌های آن است مثلا در صفحۀ ۱۱۷ می‌نویسد: هذا القول لیس فی اکثر النسخ و لکنه ملحق بغیر خط المصنف علی الاصل.
۱- در غالب موارد، روایات را از کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی نقل می‌نماید.
۲- از کتب علماء به پیروی از
نجاشی و ابو الصلاح حلبی تعبیر به مساله می‌نماید.
۳- از آنجا که مباحث
اصول عملیه در زمان شهید اول منقح و تبیین نشده بود وی گاهی بعضی از مسائل را در باب اصول عملیه بیان نموده که امروزه مورد قبول ما نیست مثلا در بحث تعارض
اصل احتیاط و
اصل برائت در جلد ۱، ۲۸۲- ۲۸۳ می‌نویسد: المعارضة بالاحتیاط لا یقاوم الاصل، اذ الظنی لا یعارض القطعی.
۴- وی به عنوان فقیهی مدقق در مواردی روش ایجاد فروع فقهی را می‌آموزد مثلا در بحث ترتیب در
نماز قضاء پس از ذکر ۴ فرع فقهی می‌نویسد.
و علیک باستخراج ما یرد علیک من فروع هذا الباب فانها لا تنحصر و قد نبهت علیها.
شهید اول
غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
