سیره اخلاقی امام خمینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در اینجا سخن از فلسفه
اخلاق و یا
عرفان نظری نیست و نیز در اینجا به ذکر هر یک از مباحث اخلاقی و یا مسائل عرفانی به گونه‌ای گسترده و تفصیلی نمی پردازیم در این مقاله برخی از مباحثی که صبغه اخلاقی داشته و با مباحث و مسائل تربیتی ارتباط دارند را، از دیدگاه
امام - سلام الله علیه - مورد بحث قرار می‌دهیم.
عرفان و معرفت عبارت است از: (شناسایی و آگاهی نسبت به امری خاص از راه مشاهده درونی و علم حضوری).
ولی شناسایی و آگاهی از راه استدلال‌های عقلی را که در ماهیت خود با توجه به مصداق معلوم، امری است کلی،
علم گویند نه
عرفان.
عرفان در مواردی بیشتر به کار می‌رود که سبق (و یا پیش فراموشی) نسیان در کار باشد؛ مثلا کسی چیزی را می‌شناخته، نسیان عارض گشته و دوباره بدان آگاهی و توجه پیدا کرده است، اما کاربرد علم، این چنین نیست.
از این نظر، عارف به کسی می‌گویند که به آنچه که در نشئات پیشین آگاهی یافته ولی از آن غافل مانده و یا نسیان حاصل شده است، ولی دوباره معرفت پیدا کند.
بر این اساس، (برخی از) اهل
سلوک مدعی‌اند که معراج معنوی و روحی انسان، همان توجه و یادآوری ایام سلف (
عالم ذر) است ولی به نظر ما معراج معنوی و روحانی انسان، عبارت است از رجوع به عالم غیبت، یعنی سالک، مجذوب عالم قدسی شود و به عالم ملکی توجه نکند و به جمع مافی سلسله الشهود بنگرد.
انسانها در رابطه با سیر و سلوک الی الله چهار طایفه اند:
این طایفه بر اثر توجه و سرگرمی به دنیا از حرکت و پرواز به سوی ملکوت غافلند و از سیر به سوی
حق باز مانده و در شمار غافلان قرار دارند.
این طایفه در حال سیر و حرکت به سوی حق، بسر می‌برند و به پیر راه و راهبر نیازمندند.
این طایفه از طریق سیر و سلوک به سوی حق، به مقصد دست یافته و به سر منزل مقصود واصل گشته‌اند. و شاهد مقصود را در آغوش کشیده‌اند.
این طایفه پس از وصول به مقصود، از دیار یار به سوی خلق، بار سفر بسته تا دیگران را نیز در این سفر سیر الی الله رهبری کنند.
قابل ذکر است که در میان طوایف فوق، غیر از طایفه اول (محجوبان) سه طایفه دیگر اهل سیر و سرّ و پروازند که پس از قدم نهادن به (مقام فنا) به مرحله خاصی از ارتقای معنوی یعنی حالت حقانی، نایل می‌آیند. البته در صورتی که در این سفر و سلوک، گرفتار
حجابها (حجاب ظلمانی، حجاب نورانی - عقلانی و حجاب روحی) نشوند.
به طور کلی سفر و پرواز معنوی چهار گونه است.
که در پرتو پرداختن به
عبادات رعایت دستورها، انجام
ریاضتها، مهاجرات از طبیعت و پرواز به دیار پروردگار متعال، صورت می‌پذیرد.
این رجوع به عالم ملکوت را فنا می‌گویند پس (فنا) عبارت از نفی و نابودی نیست بلکه مرحله خاصی از راهیابی است.
که در پرتو
عبادت حاصل می‌شود.
و گفتیم که حالت ویژه حقانی در این مرحله برای سالک، حاصل می‌گردد به شرط آنکه حجابهای سه گانه را کنار بزند و دچار آنها نشود در این سفر به هادی و راهبر نیازمند است.
و به گفته حافظ:
قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن
ظلمات است بترس از خطر گمراهی
این سفر پس از انجام سفر اول صورت می‌پذیرد سالک از حالت حقانی خود اوج می‌گیرد و به مقام (فنای فنا) نایل می‌گردد مقامی که از آن به عنوان مقام (اخفی) و (فنا در افعال و صفات حق) تعبیر می‌شود.
سفر فوق را (مرحله صحو) نیز می‌نامند سالک، در این مرحله بین عوالم
جبروت و
ملکوت، در طیران است و دارای بهره‌ای از مقام
نبوت است (نه نبوت تشریعی) تا دیگران را آماده اوج و پرواز کند.
البته پس از مرحله (صحو) نوبت به مرحله (محو) می‌رسد که برای انسانهای کامل در این
دنیا و
آخرت، پیش می‌آید.
در این سفر، سالک، موانع سیر را شناسایی و به راه وصول به حق را به دیگران می‌آموزد؛ زیرا دارای نبوت تشریعی است که دستیابی به این مرحله در
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) خاتمه یافت پس از وی، کسی بدین مرحله نمی تواند گام نهد.
نکته قابل ذکر آنکه، امام - سلام الله علیه - در برخی از رهنمودها از مراحل سیرو سلوک به عنوان (سجده) یاد می‌کند. مثلا می‌نویسد:
(کلام در سفر از خلق به حق و از کثرت به وحدت و از ناسوت به مافوق جبروت است تا حد فنای مطلق که در (سجده اول) حاصل می‌شود و فنا از فنا که پس از صحو، در (سجده دوم) حاصل می‌گردد.
عامل
اصلی عروج و تداوم معراج (هماهنگی
شریعت،
طریقت و
حقیقت) عبارت است از عواملی چون:
راز موفقیت سالک الی الله، یک چیز بیش نیست و آن عبارت است از (
عبادت) سالک با (قدم)
عبادت می‌تواند از بیت طبیعت، به سوی عالم ملکوت عروج و مهاجرت کند.
عبادت برای همه
عباد یک ضرورت است؛زیرا همانگونه که بدن به
آب، هوا و غذا نیازمند است، روح نیز به غذا احتیاج دارد و غذای
روح، عبارت است از (
عبادت) و همانگونه که اثر غذا در بدن عبارت است از ادامه حیات و تأمین نشاط، اثر غذای روح (
عبادت) نیز عبارت است از اوج و معراج.
در عرفان امام راحل - سلام الله علیه - طریقت و حقیقت جز از راه شریعت حاصل نخواهد شد؛ زیرا ظاهر، طریق باطن است
و در واقع
عبادتی که در ظاهر انجام می‌پذیرد معمار باطن است (یعنی) باطن را برای عروج مهیا می‌سازد و انفکاک و جدایی میان
عبادت و تاثیر آن در نفس محال است و اگر
عبادتی صورت پذیرفت ولی تاثیر معنوی و عرفانی آن مشاهده نگشت، بدون تردید آن
عبادت با توجه به همه
ضوابط و شرایط لازم آن انجام نیافته است.
(الطریقه والحقیقه لا تحصلان الا من طریق الشریعه فان الظاهر طریق الباطن بل یفهم منه (ولو انهم اقاموا التوراه والانجیل) ان الظاهر غیر منفک عن الباطن فمن رای ان الباطن لم یحصل له مع الاعمال الظاهره و اتباع التکالیف الالهیه فلیعلم انه لم یقم علی الظاهر علی)ما(هو علیه)
توجه بدین حقیقت ضروری است که هیچ طایفه و دسته‌ای از دستجات فوق، حتی لحظه‌ای از
عبادت، بی نیاز نخواهد بود.
بر همین اساس است که برترین افتخار پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) آن و
اصل راجع کامل،
عبودیت وانجام
عبادت است الهی است.
به طور کلی اساس تکامل معنوی و ارتقای باطنی،
عبودیت و پیمودن مدارج
کمال است. بنابراین، هر گاه لحظه‌ای این عمل در کار نباشد سقوط آن واصل، حتمی است (فان مقام
العبد الکامل هو التذلل بین یدی سیده).
پس سخن برخی از تصوف پیشگان که می‌گویند: (
عبادت ظاهری طریق است و هر گاه به مقصد رسیدی و واصل شدی و دیگر بدان ضرورتی نیست). بدون دلیل است
و لاطائلاتی بیش نمی باشد....
آری، جز از راه
عبادت ظاهری نمی‌توان در هیچ مقامی پایدار ماند. چنانکه بدون آن نمی‌توان به هیچ مقامی دست یافت. حتی مقام
رسالت حضرت
خاتم الانبیاء نیز منوط به
عبادت ظاهری و
عبودیت است.
عبادت؛ سرمایه
اصلی سالک در باب راهیابی هاست، ولی از این نکته نباید غافل بود که هر
عابدی به مقصود نمی رسد و همه
عابدان یکسان نیستند؛چرا که
عبادت آنان یکسان نیست؛ زیرا
عبادت دارای شروطی است. از جمله عبارتند از:
حضور قلب در
نماز همان است که نمازگزار به قلب خود بفهماند که در پیشگاه پروردگار بزرگ به
عبادت ایستاده است (حضور قلب اجمالی) و نیز در همه لحظات به اسرار و معانی فرازهای نماز و کلمات آن توجه کند. (حضور قلب تفصیلی)
عبادت بدون حضور قلب،
عبادت نیست بلکه لهو و بازی است این
عبادت عملی است که در
نفس آدمی اثری ایجاد نمی‌کند و حالت نهی از
فحشا و
منکر محقق نمی‌شود.
(ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر)
معیار
اصلی عبادیت عبادتها،
اخلاص است؛ یعنی اگر
عبادت، همراه با اخلاص انجام گرفت،
عبادت به شمار می‌آید و گرنه
عبادتی صورت نگرفته است.
اخلاص یعنی عمل را فقط برای
خدا انجام دادن
و شخص بااخلاص ظاهر خود را از معاصی و باطن خود را از
عجب،
کبر،
فخر،
ریا،... تصفیه می‌کند.
عبادت در
ریاضت در پرتو اخلاص است که هم عمل را ابدی و اخروی
می‌سازد و هم سالک را به
معراج می‌برد حتی سیر و سلوک اخلاقی و ریاضتها اگر فقط به منظور دستیابی به تسلط قوای نفسانی و پیدایش ملکات باطنی..... (باشد)، ولی اگر در چارچوب مجوزها و دستورهای
شرع مطهر صورت گیرد، مایه راهیابی و
هدایت است پس حتی ملکات فاضله و ملکات نفسانی اگر در پرتو اخلاص پدید نیایند، مایه نجات و سعادت
انسان نخواهند بود و آن اخلاص نیز اخلاص الهی نیست، در صورتی الهی است که عاری از هر گونه هواهای نفسانی باشد.
انسان مخلص با دارا بودن ملکات فاضله، همواره خود را در محضر خدا می‌بیند
تفاوت میان
عبادت عامه و
عبادت خاصه را در همین نکته می‌توان خلاصه کرد که
عبادت جهت
طمع به
بهشت یا
دوزخ صورت نمی گیرد بلکه به خاطر خدا و بدون هیچ گونه چشم‌داشتی انجام می‌گیرد واین گونه
عبادت را (
عباده الاحرار) یا (
عباده الکرام (
عبادت آزادگان،
عبادت کریمان)) می‌گویند.(قال امیر المؤ منین (علیه السلام) ما
عبدتک خوفا من نارک ولا طمعا جنتک بل وجدتک اهلا
للعباده فعبدتک. قال الحسین: ان قوما عبدالله رغبه فتلک
عباده التجار و ان قوما عبدالله ورهبه فتلک
عباده العبید و ان قوما
عبد و الله شکرا فتلک
عباده الاحرار و هی افضل
العباده.)
اطمینان نفسانی و طمأنینه و وقار باطن.
عاشقانه و با شوق باطنی همراه باشد.
توجه و تفهیم به معانی، حقایق و اسرار و لااقل توجه بدین حقیقت که در سایه ذکر (نماز) فرمانبرداری از خدا صورت می‌گیرد
بر این اساس، شخص ذاکر و
عابد همواره باید در
استعاذه به سر ببرد
از نظر امام راحل - سلام الله علیه - دو چیز در این سیر معنوی (نماز) مهم است: یکی
طهارت که سر آن (تخلیه) و سَر سِرّ آن (تجرید) می‌باشد و دیگری که رکن اعظم است و در نماز حاصل می‌شود، سر آن (تجلیه) و سر سِرّ آن (تفرید) است.
یکی از مسائل معروف باب عرفان (ریاضت) است.
واژه ریاضت از ماده روض و از حیث معنا تحمل زحمت و پرداختن به عملی جهت ایجاد ورزیدگی روحی یا جسمی است بدین جهت به
ورزش و حرکتهای مربوط بدان نیز (ریاضت) گویند.
همچنین دگرگونی و تبدیل حالت روحی مذموم در راستای دستیابی به حالت روحی ممدوح و اعراض و خودداری از اعمال شهوانی، مداومت و ملازمت به نماز و
روزه و
خلوت و
تفکر و
شب‌زنده‌داری و
تهجد و نیز
تهذیب اخلاق را (ریاضت) می‌خوانند.
ریاضت همواره در تعقیب هدفی خاص صورت می‌گیرد و از دیدگاه امام راحل - سلام الله علیه - پشتوانه
اصلی ریاضت یعنی (نیت) صیغه بطلان و یا مشروعیت را متوجه آن می‌سازد؛زیرا ریاضت اگر با انگیزه
حب نفس و جلوه‌های مختلف آن صورت گیرد، نامشروع و ریاضت باطل است و اگر به منظور تقرب و جلب
رضای پروردگار متعال انجام پذیرد، شرعی و صحیح خواهد بود.
ریاضت از حیث کیفیت عمل، اگر مطابق با دستورهای شرع مطهر باشد، ریاضت صحیح می‌باشد و اگر چگونگی عمل، رفتار کردار، حرکات و سکنات مربوط در چارچوب مجوزات شرع مطهر نباشد، آن ریاضت غیر اسلامی و مبتدع (
بدعت) خواهد بود.
قابل ذکر است که ریاضت به نوبه خود بر دو گونه است:
۱) ریاضت جسمی
۲) ریاضت روحی.
البته ریاضت، به ریاضت علمی و عملی نیز تقسیم شده است.
از تحمل مشکلات از جمله،
امساک و خودداری از غذاهای لذیذ و گوارا، پرداختن به روزه‌های مستحبی یا واجب، پرداختن به روزهای مستحبی یا واجب، پرداختن به نمازهای مختلف، انجام
حج،
عمره و... تحمل کار و تلاش طاقت فرسایی که صبغه
عبودیت دارند، مثل دستگیری از
خلق.
از چشاندن
درد و
الم ریاضت به روح، اندیشیدن در عواقب و سرانجام معاصی، توجه به کیفر و عذاب دردناک
عصیان و
خطا، توجه به گرفتاریهای دردناک عصیان و خطا، توجه به گرفتاریهای گوناگون عالم
قبر و
قیامت.
امام راحل - سلام الله علیه - همانند برخی از صاحب نظران در باب تعریف ریاضت، بدین مساءله عنایت دارد که: الریاضه و هی ازاله الشماس عن النفس بقطع ماءلوفاتها و مخالفه مرادتها و اعظم ارکانها دوام الملازمه علی ذکر لااله الاالله
یعنی، (ریاضت عبارت است از بین بردن حالت طغیان و سرکشی نفس از راه مبارزه با آنچه که مورد الفت و خواهش آن است و مهمترین راه موفقیت (عظیم ترین) رکن آن، ملازمت و تداوم به
ذکر الهی است (لا اله الا الله) است).
امام در ذیل تعریف می‌نویسد: (و الحاصل هذا الذکر فی هذا المقام لیس ذکر للذاکرین بل وسیله الی ازابه الحجاب).
این ذکر (لا اله الا الله) وسیله‌ای جهت رفع نمودن حجاب باطنی است نه وسیله دستیابی به ارتقا و علو باطنی. (در این رابطه به اذکار دیگری نیز باید روی آورد.)
اشارتی رفت که اگر ریاضت با نیت صادقانه و اخلاص الهی همراه باشد واز چار چوب مجوزهای شرعی تجاوز نکند، یکی از راههای اساسی (
خودسازی) است؛ زیرا از راه ریاضت می‌توان به نتایج درخشان و شگرفی در این باره دست یافت، از جمله:
۱. پالایش نفس از
رذایل اخلاقی و ایجاد تحول و دگرگونی در نفس.
۲. تصفیه باطن از
عقاید باطل.
۳. تخلیص نیت از
ریا.
۴. ایجاد
حضور قلب در عبادت.
۵. دستیابی به باورهای صحیح از جمله: (لا موثر فی الوجود الا الله)
و این از معانی (لا اله الا الله) است که از راه ریاضت می‌توان بدان دست یافت.
۶. بیرون کردن حب نفس، حب دنیا و حتی
محبت این و آن، از دل
و دست یابی به محبت الهی که‌ام الطهارت است.
۷. ایجاد ملکات فاضله
که انسان از راه ارتباطات قلبی می‌تواند مظهر اسماء و آیت کبرای الهی شود. وجود او ربانی گشته و در مملکت وجود او فقط جمال و جلال الهی فرمانروایی می‌کند.
۸. رهایی از حجاب علم و حصول انقطاع الی الله؛
زیرا که کثرت اشتغال به علوم برهانیه، سبب ظلمت و کدورت قلب است.
۹. اجتناب از همه گونه
محرمات و ترک همه گونه
شبه‌ها.
۱۰. رفع حجابها.
۱۱. تقویت اراده باطن در جهت هدایت دیگران
(طه ما انزلنا علیک القران لتشقی)
قابل ذکر است که اگر در حال ریاضت،
مرگ پیش آمد، ظرف، مشمول
عفو و
رحمت و
غفران الهی خواهد گشت.
همچنین اگر کسی در پرتو ریاضت به ملکات اخلاقی دست‌یابد، در حالی که با نیت خالص و تقرب به درگاه خداوند متعال نباشد بلکه با صبغه‌ای از شهرت طلبی، ریاضت خواهی و
جاه و
مقام جویی همراه باشد، آن اخلاق و ملکات را (اخلاق الهی) نمی‌توان نامید.
بر این اساس، ریاضت پیشگانی که به خیال خام خود، در مکاشفات خود
شیعه و
رافضی را به صورت
خنزیر مشاهده کرده (چنانچه در برخی از کتب آمده است !!!) آنان در سیمای آینه باطن به دور از زنگار و کدورتهای باطنی رافضی (شیعه)، در واقع، خود را مشاهده کرده‌اند و خود را خنزیر یافته‌اند.
(این است سر انجام و عاقبت ریاضتهای غیر الهی و ملکات شیطانی).
در میان صفات عالی و ملکات و خصلتهایی که انسان در پرتو ریاضت، به آنها دست می‌یازد، برخی از آنها در زندگی روزانه نمایان ترند؛یعنی اثر وجودی آنها مشهودتر است، از جمله: (
رضا) ،
تفویض،
خوف،
رجا،
ثقه و...)
هنگامی که انسان به حالت (ثقه) یعنی اطمینان نفسانی دست یافت که همه چیز از خداست (لا حول و لاقوه الا الله) و خدا او را همواره زیر نظر داشته و همه امور آشکار و پنهان وی را مقرر می‌دارد، در این صورت در هنگام اقدام به کارهای زندگی، از اینکه به مصلحت او هست یا خیر، به خدا (توکل) می‌کند این حالت را
توکل گویند.
آنگاه که انسان حتی به خواست و مصلحت، خویش نیندیشیده و فقط جلب رضای او و تحقق اراده او را خواستار است، این حالت را (رضا) گویند.
اگر انسان به حالتی دست یافت که در امور زندگی خود، اراده خود و همه چیز را از خدا و در خدمت تحقق اراده او بداند این حالت را (تفویض) نامند.
اگر انسان با توجه به بسط رحمت الهی..... و شکر نعمتهای او حالت ویژه‌ای در او ایجاد شد که از پیدایش غرور و کوتاهی و یاءس از رحمت حضرت حق، پیشگیری می‌کند، آن حالت خاص را (
خوف و رجا) گویند.
یکی از برترین اذکار که سالک را به اوج معراج نایل می‌سازد،
قرائت قرآن است.
قرآن کتابی است جامع است که در نورانی ترین شب (
لیله القدر) نازل شد
و حاوی همه گونه معارف از معرفه الذات تا معرفه الافعال است.
و از مقاصد مهم آن تطهیر باطن انسان از پلیدیها و تحصیل سعادت است.
و هر طایفه‌ای به قدر استعداد خود ازاین کتاب استفاده می‌کند
قرائت آن
ثواب و پاداش الهی را در بر دارد، چنانکه قاری با دید
تعلیم و
تربیت در آن به تعمق بپردازد به هدایت، حجاب خود بینی و نور طریق سلوک انسانیت دست می‌یابد
به شرط آنکه از حجاب خودبینی و کدورتهای معاصی، خود را به دور دارد. و در آیات آن به تفکر بنشیند و سپس به تطبیق خود با محتوای آن بپردازد.
وظیفه سالک الی الله آن است که خود را به قرآن عرضه بدارد
و به کوتاه سخن، انسان با ریاضتهای قلبی می‌تواند مظهر اسمای الهی شود
آری قرآن منبع همه گونه معرفتها
و منشاء عرفان است.
(
اخلاق) جمع (
خلق) است و (خلق) عبارت است از: (حالتی که در نفس پدید می‌آید و انگیزه حرکت عملی انسان شود و آدمی در پرتو آن بدون تروی و به کارگیری فکر و اندیشه، به عمل مناسب با آن دست می‌یابد).
قابل ذکر است که (خلق) در انسان بر دو گونه است:
الف) طبیعی.
ب) اکتسابی.
(طبیعی) به مزاج و
اصل فطرت آدمی مربوط می‌شود، ولی (اکتسابی) از راه تفکر،
تدبر، معاشرت و
عادت ایجاد می‌شود هر دو قابل زوال و دگرگونی می‌باشند نه آنکه ذاتی و لایتغیر باشند.
امام راحل - سلام الله علیه - برای اخلاق و علوم مربوط بدان، اهمیت فراوانی قایل بود و تأکید داشت تا در مراکز علمی، علوم معنوی از قبیل علم اخلاق، تهذیب نفس و سیر سلوک الی الله تدریس شود.
و می‌فرمود: علاوه بر برهان و تجربه، دعوت
انبیاء و شرایع حقه به سوی اخلاق کریمه... اهتمام داشتند.
البته درجه اهمیت اخلاق را از این بیان می‌توان به دست آورد که پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) هدف
اصلی بعثت خود را (کمال مکارم اخلاق) دانسته‌اند. (بعثتُ لاتمم مکارم اخلاق)
و نیز ره توشه سفر آخرت (اخلاق کریمه) است
بر این اساس، شیخ انصاری که از حیث مراتب علمی بی همتا بود، همواره در کنار
استاد اخلاق خود، زانوی ادب بر زمین نهاده و به شاگردی می‌پرداخت.
انسان بر اساس حکمت پروردگار حکیم، دارای سه قوه و نیروی (وهمیه، غضبیه و شهویه) است که این سه قوه در بقا و زندگی شخصی و اخروی و حفظ نوع انسان، نقش اساسی بر عهده دارند؛ زیرا این سه قوه، سرچشمه ملکوتی باطنی انسان‌اند.
سیمای باطن انسان که صورت ملکوتی نیز خوانده می‌شود در آغاز، صورت انسانی است ولی اگر صفات رذیله یعنی ملکات غیر انسانی بر آن غلبه کند (صورت باطنی انسان) دگرگون گشته و به سیمای جدیدی مبدل می‌گردد؛ مثلا اگر (قوه
غضب) بر آدمی غالب آید و
عقل و
اراده وی تابع آن شود، سبعیت و درندگی در وی تقویت گشته و قهرا چهره درونی او همان سیمای حیوان درنده است.
و همچنین اگر (قوه وهمیه) بر انسان غالب شود، سیمای باطنی و صورت ملکوتی وی سیمای شیطانی می‌شود که جز
خدعه،
نیرنگ، فریبکاری،
تقلب،
نمامی و
غیبت از این و آن و... از او برنخیزد و البته گاهی سیمای دوگانه و مزدوجی از (درندگی و شیطنت) در آدمی پدیدار می‌شود که در آن صورت سیمای باطنی آدمی، به هیچ حیوانی شباهت ندارد، به سیمای عجیب و غریب تبدیل می‌گردد.
نیز اگر (قوه شهوت) بر آدمی غلبه کند، ملکوت و باطن آدمی نیز سیمایی جز حیوانیت و شهوت پرستی ندارد.
قابل ذکر است که سیمای باطن آدمی را سیمای (برزخی) نیز می‌گویند و هنگامی که آدمی از دنیا رخت بر می‌بندند، هر ملکوت و سیمای باطنی که بر وی غالب بود، همان ملکوت و چهره باطنی در عالم
برزخ خود نمایی می‌کند و افرادی که در
دنیا دیدگان (باطن بین) دارند گاهی سیمای باطن دیگران را مشاهده می‌کنند.
خلاصه، این سه قوه اگر در سیطره عقل و
ایمان و در تدبیر وحی و عقل سلیم آدمی درآیند، از عوامل خوشبختی و
سعادت انسان خواهند بود و گرنه سبب
شقاوت و بدبختی بشرند.
در این جا دو نکته هم چنین قابل ذکر است که:
اولاً: از هر یک سه قوه فوق، در صورت
اعتدال و برکناری از
افراط یا
تفریط، ملکات و صفات فاضله‌ای چون (
حکمت،
شجاعت،
عفت و
عدالت) در نفس بشر پدید می‌آیند که تمام شعب گوناگون اخلاق نیک و شایستگی‌های اخلاقی به این (چهار صفت) باز می‌گردند و لیکن هر یک از این سه قوه در صورت گرایش به افراط یا تفریط، منشاء صفات رذایله‌اند که همه خصلتهای ناروا و صفات ناپسند و اخلاق ناستوده را باعث می‌گردند.
ثانیاً: راز
رسالت در همین حقیقت نهفته است که انسان را به فضایل آشنا کنند. و از روی آوردن به رذایل باز دارند.
اولین شرط درمان بیماری اخلاقی، کشف و شناسایی آن است. و بر هر کسی لازم است تا ملکات ناپسند و صفات رذیله در نفس خود را شناسایی کند.
دومین شرط درمان آن است که منشاء
اصلی آن صفات ناپسند را نیز بشناسد.
سومین شرط آن است که اراده و تفکر خود را بکار گیرد و از طریق، مشارطه،
مراقبه و
محاسبه به پیش رود
لذات هنگامی که تصمیم گرفته شد که به درمان خویش بپردازد پس از قدم اول و دوم، همت خود را به کار گیرد و همواره از پروردگار متعال
توفیق و طلب یاری نماید و مطئمن باشد که اگر این برنامه را ادامه دهد در پرتو تکرار آن، صفات ناپسند بکلی از سرزمین جان وی رخت بر می‌بندد و صفات پسندیده جانشین آنها می‌شود و مطمئن باشد که هر گونه ملکات و صفات نفسانی
... در نوجوانان و جوانان، سریعتر صورت می‌گیرد.
۱. توجه به سرانجام حیاتبخش خود سازی و وجود ملکات و فضایل اخلاقی.
۲. تو جه به عواقب شوم و سرنوشت ساز رذایل اخلاقی در دنیا
و آخرت.
۳. پاسخگوئی به ندای
فطرت؛ زیرا تنفر و بیزاری از اخلاق ناستوده از فطرت انسان نشاءت می‌گیرد
و هر کس به گونه‌ای فطری گرایش به طهارت باطن و
تقوا داشته و از اخلاق ناپسند متنفر است.
رهنمودی از حضرت امام - سلام الله علیه -:
(پسرم
! آنچه اول به تو
وصیت می‌کنم آن است که انکار مقامات اهل معرفت نکنی که این شیوه جهال است و از معاشرت با منکرین مقامات اولیا بپرهیزی که اینان قطاع طریق حق هستند.
فرزندم ! از خود خواهی و خود بینی به درآی که این ارث شیطان است که به واسطه خودبینی و خود خواهی از امر خدای تعالی به خضوع برای ولی و صفی او جل و علا، سر باز زد و بدانکه تمام گرفتاریها بنی آدم از این ارث شیطانی است که
اصل اصول است و شاید آیه شریفه (و قاتلو هم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین للله)
همه در بعض مراحل آن اشاره به
جهاد اکبر و مقاتله با ریشه
فتنه که
شیطان بزرگ و جنود آن است که در تمام اعماق قلوب انسانها شاخه و ریشه دارد، و هر کس برای رفع فتنه از درون خویش باید مجاهده نماید. و این
جهاد است که اگر به پیروزی رسید همه چیز و همه کسی اصلاح می‌شود).
خاطر نشان کردیم که اگر قوای نفسانی تحت تصرف و نفوذ
عقل و
شرع، عمل کند مملکت وجود انسان، مملکت رحمانی خواهد گشت و اگر تحت نفوذ و سلطه شیطان و نفس اماره عمل نماید، مملکت وجود انسان، مملکت شیطانی خواهد بود و تنها از راه جهاد اکبر است که می‌توان نجات یافت و موفقیت در مجاهدت نفسانی نیز به پیمودن مراحل و منازلی که شروط اساسی به حساب می‌آیند، بستگی دارد و آن شروط اساسی عبارتند از:
کسی که تصمیم دارد به جهاد اکبر بپردازیم، در قدم اول، لازم است تا به نعمتهای خداوند متعال خیره شود و بیندیشد که آیا در برابر این همه نعمتهای ظاهر و باطن (نعمت وجود عقل، اندیشه، انبیا،
کتب آسمانی و...) وظیفه او چیست ؟ مولای او چه انتظاری از او دارد و...
پس از مرحله اول، نوبت (عزم) است البته عزم در اینجا غیر از (اراده) است عزم بر ترک معاصی و انجام
واجبات و جبران مافات. این عزم، جوهر انسانیت و مایه امتیاز انسان است؛زیرا تفاوت درجات انسانها به عزم آنها بستگی دارد.
پس ازمرحله تفکر و عزم، نوبت (عمل) است عمل به امور ثلاثه؛ بدین معنا که سالک، در آغاز با خود شرط کند تا برخلاف دستورهای خدا رفتار نکند و خود را ملزم به رعایت آن نماید. و پس از آن به مراقبت از خود بپردازد و خود را از حیث پایبندی تام به شرط و یا کوتاهی در برابر آن زیر نظر بگیرد و سپس به محاسبه بنشیند. در محدوده وفای به شرط، خدا را شاکر باشد و..... گامها را استوارتر به پیش نهد و همواره از خدا طلب توفیق و یاری نماید و درجهت پیشرفت کار همواره در (تذکر) (
یاد خدا) و به یاد نعمتهای خدا شاکر نعمتها باشد. و خلاصه ره توشه موفقیت در این راه است.
بدون تردید انسان در پرتو این مراحل می‌تواند خویشتن را نجات دهد، زیرا اگر در معاصی غوطه ور بماند، چه بسا که به ملکات واخلاق ظلمانی مبتلا گردد،
ایمان او زایل و
کافر بشود.
و در این صورت وجود همه گونه حقایق از معاد، حساب، قبر، قیامت، دوزخ، بهشت و... را انکار می‌کند.
در خاتمه مروری داریم به یکی از رهنمودهای حکیمانه آن حضرت:
قرآن کریم در قصه
آدم که باید گفت یک رمزی است و بسیار آموزنده است، به ما دستوراتی داده که اگر بشر به آن عمل بکند همه مشکلات حل شود قبل از اینکه آدم را خلق بکند و
ملائکه می‌فرماید:
(می خواهیم در زمین خلیفه قرار دهیم) (... انی جاعل فی الارض خلیفه)
ملائکه جنبه تقدس خودشان را نظر می‌کنند و جنبه
فساد آدم خاکی را از این جهت می‌گویند: (آیا جمعیتی را خلق می‌کنی که در زمین فساد کند و خونریزی نماید، حال آنکه ماتو را تقدیس می‌کنیم)، (... اتجعل فیها من یفسد و یسفک الدماء و نحن نُسَبِّحُ بحمدک و نقدس لک...)
خدای تبارک و تعالی هم به آنها می‌فرماید:
(آنچه را من می‌دانم شما نمی دانید شما خودتان را می‌بینید، شما خودبین هستید و از آدم، کمالات را نمی‌دانید.)
بعد قصه تمام می‌شود به آدم (اسما) را که واقعش (اسماء الله) است و همه چیز اسماء الله است، تعلیم می‌نماید و می‌گوید: (از اینها مرا خبر دهید).
آنها می‌بیند که عاجزند، عقب نشینی می‌کنند. بعد از اینکه آدم را خلق می‌کند امر می‌فرماید که
سجده کنند ملائکه سجده می‌کنند، لکن
ابلیس سجده نمی‌کند.
قضیه خود بینی، ارث شیطان است. و..... بدانیم که ارث شیطان، خود بینی است. تمام فسادهایی که در عالم واقع می‌شود، چه فساد از افراد، چه فسادها از حکومت‌ها و چه در اجتماع، تمام فسادها زیر سر این میراث شیطانی است و تمام مفسده‌های که در عالم پیدا می‌شود از بیماری (خود بینی) است... دردها دوا نمی شود الا به اینکه این خصیصه شیطانی از بین ببرد باید ریاضت بکشد و خودش را بزرگ حساب نکند نگوید من عالمم، من مقدس هستم، چنانکه ملائکه می‌گفتند نگوید من ثروتمندم... من زاهدم... من موحدم. در هر یک از اینها و در این علم اعلایی که فلسفه یا عرفان است، اگر این خصیصه شیطانی باشد حجاب است (العلم حجاب الاکبر)
با علم نمی توان تهذیب نفس کرد و اگر کسی بخواهد خود را معالجه کند باید به این خصیصه توجه بکند و بسیار مشکل است معارضه با این خصیصه اگر بخواهد کسی تهذیب شود، با علم تهذیب نمی شود علم انسان را تهذیب نمی کند، علم انسان را به جهنم می‌فرستد. گاهی علم
توحید، انسان را به
جهنم می‌فرستد. با علم درست نمی شود
تزکیه می‌خواهد (یزکیهم) تزکیه مقدم است بر همه چیز...
همچنین آن حضرت خاطرنشان می‌کند:ای عزیر! بکوش تا صاحب
عزم و دارای
اراده شوی که خدای نخواسته اگر بی‌عزم از این دنیا هجرت کنی، انسان صوری بی‌مغزی هستی که در آن عالم به صورت انسان محشور نشوی زیرا که آن عالم، محل کشف باطن و ظهور سریره است و جرئت بر معاصی، کم کم انسان را بی‌عزم می‌کند و این، جوهر شریف انسان را از انسان می‌رباید. استاد معظم ما می‌فرمودند: بیشتر از هر چه گوش کردن به تغنّیات، سلب اراده و عزم از انسان می‌کند.
اندیشه قم.
