خانه در کویت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نخستین گزارشها از سکنا در
کویت به ۱۰۸۱ بازمی‌گردد. بسیاری از
خانه‌های سنّتی کویت از میان رفته‌اند و جز شمار اندکی خانه‌های اعیانی از سده سیزدهم و چهاردهم برجا نمانده است
.
پی (الساس) در خانه سنّتی کویتی، با توجه به زمین زیربنا و سختی آن، در عمق تقریبآ یک متر قرار داشت. نمای بیرونی خانه دیوارهایی از
گل یا آجر پخته به ضخامت حدود یک تا یک‌ونیم متر بود که به‌طور یک دست گچ‌کاری می‌شد.
ساخت‌مایه اصلی خانه‌های قدیمی کویت گل، گچ، سنگ و چوب بود. به‌ویژه، گل که ارزان اما کم‌دوام بود و در ساخت خشت (لِبْن)، در قالبهای چوبی یک یا دو خانه‌ای، و آجر (طُوب، طُوبة) به کار می‌رفت.
سنگ که عمدتآ سنگ مرجانی بود، با ملاط گل در ساخت دیوارهای بیرونیِ خانه‌های ثروتمندان استفاده می‌شد. گچ‌اندودِ روکار نیز تولید داخلی بود
.سیمان تا پیش از ۱۳۳۰ش که در ساخت
بیمارستان امریکاییها به کار رفت، در کویت شناخته‌شده نبود و از آن پس، به صورت محدود در ساخت حوضِخانه به کار می‌رفت. سیمان را احتمالا به دلیل شباهت آن به ساروج از نظر استحکام صاروج/ ساروج می‌نامیدند و از روسیه به کویت وارد می‌کردند.
چوب عمدتآ محصولی وارداتی به ویژه از افریقا بود و برای ساخت درها و پنجره‌ها استفاده می‌شد.
فضای داخلی خانه
عمدتاً از یک حیاط اصلی مرکزی/ الحَوْشُ الرئیسی، تعدادی اتاق در اطراف آن و یک ایوان/ لیوان، تشکیل می‌گردید. گاه در خانه‌های بزرگ‌تر تعداد حیاطها بیشتر بود و از حیاط یا حیاط پشتی برای نگاهداری
چهارپایان و کارهای روزمره خانه استفاده‌می‌شد.
درِ خانه از چوب و در انواع و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شد که گاه با گل‌میخهای گنبدی شکلِ (المُقَبّبة) فلزی تزیین می‌گردید. مفاصلِ در نیز فلزی بودند که البتات نامیده می‌شدند.
کف حیاط معمولا از
خاک بود اما برخی ثروتمندان حیاط را با آجرهای زردرنگی مفروش می‌کردند که از
بصره وارد می‌شد.
ایوان از مهمترین فضاهای حیاط اصلی و ساخت آن دشوار و مستلزم دقت بود، زیرا باید الوارهای بلند چوبی (صور) را بالا می‌بردند که تقریباً ده تا پانزده متر و گاه بیشتر، برحسب وسعت ایوان، طول داشت. این الوارها که ستونهای ایوان بودند، از چوب سنگینی تهیه می‌شدند که معمولا در ساخت بدنه کشتی نیز از آن استفاده می‌کردند.
ایوان که محل گردهمایی و سرگرمی مردان خانواده و
مهمانانشان بود، گاه نزدیک ورودی اصلی خانه ساخته می‌شد و پنجره‌های روبه خیابان داشت که با طارمیها و نرده‌ها و کرکره‌های چوبی حفاظت می‌گردید،
در حالی که پنجره‌های اتاقها همانند درِ آنها روبه حیاط (حوش) باز می‌شد. دیوار اتاق معمولا ضخیم بود و از داخل، طاقچه‌هایی (رَف) به عمق حدود ۲۵ سانتیمتر در آن درمی‌آوردند.
==سقف خانه ها===
برای ساختن سقف اتاقها، نخست تیرهایی چوبی (چَنْدل) به طول حدود سه متر را به موازات یکدیگر با فاصله ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر روی دیوارها قرار می‌دادند. چوبهای چندل از مشرق افریقا وارد می‌شد. روی چندلها را با شاخه‌های بامبو که آنها را نیز از مشرق افریقا می‌آوردند، به شکل مربع یا لوزیهایی به ضلع ده سانتیمتر می‌پوشاندند تا هم زیبا و چشم‌نواز باشد و هم چوبهای چندل را برای تحمل بار تقویت کند. آنگاه روی چندلها و بامبوها را با بوریا یا منسوجات حصیری می‌پوشاندند و سپس بام را گل‌اندود می‌کردند.
اطراف بام را دیوارهای می‌کشیدند که وِشام نام داشت. وشام ضمن حفظ حریم بام، محل قرار گرفتن میزابها یا مجاری چوبی به طول پنجاه تا شصت و عرض ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر بود و آب باران را از بام به کوچه یا حیاط منتقل می‌کرد.
بام خانه‌های سنّتی کویتی جزئی از فضای فعال خانه محسوب می‌شد که در
تابستان گرم محل خواب و استراحت و حتی
حمام کردن و شستن لباس و خشک کردن انواع میوه بود.
در اغلب خانه‌های قدیمی کویت سازه بادگیر، که آن را باجدیر می‌خوانند، ساخته می‌شد.
افزون بر این، دو نوع چاه یکی برای ذخیره آب آشامیدنی به نام جَلیب
و دیگری، با دهنه فراخ برای فضولات به نام بالوعه وجود داشت.
عمق جلیب معمولا بین سه تا هشت متر بود، چنان‌که در مناطق شرقی کویت حدود دوونیم و در منطقه القبلة و ناحیه مرتفع فَریج سعود حدود هفت تا هشت متر بود.
گاهی آب برای پخت‌وپز و شستشو از بصره با تانکر حمل و در مخازن بزرگی در بالای پشت بام ذخیره می‌شد
با توسعه سریع و شتابان کویت در پی کشف و استخراج
نفت و سرازیرشدن درآمد حاصلِ از آن، بسیاری از جنبه‌های سنّتی این جامعه از جمله معماری سنّتی آن متروک شد و به‌ویژه خانه‌های قدیمی از میان رفتند. با این حال، در پی مداخله هنرمندان
معمار در دهه ۱۳۴۰ش، نهضتی برای حفظ بافت قدیمی شهر کویت به‌ویژه
بازار (سوق) و خانه‌های قدیمی در امتداد اسکله و رو به دریا پدید آمد.
به دنبال آن، برخی خانه‌های قدیمی اعیانی بازسازی و گاه تبدیل به موزه شدند، از جمله بیت‌النصف (ساخته شده در سالهای ۱۲۴۳ـ۱۲۵۳) و بیت‌البدر (ساخته شده در ح: ۱۲۵۳ـ۱۲۶۳). بیت‌البدر خانه‌ای وسیع است با پنج حیاط که به ترتیب برای پذیرایی از مردان، به عنوان حیاط خصوصی، حیاط آشپزخانه، برای کسب و کار، و برای نگاهداری از چهارپایان استفاده می‌گردیدند. کف حیاط اصلی با آجرهای آهکیِ مربع شکل و کاشیهای وارداتی از
عراق پوشیده شده‌است. این حیاط ایوانی قوسی‌شکل دارد و در بیرون خانه، متصل به دیوار و روبه‌روی
دریا ، سکویی در امتداد طول خانه تعبیه شده‌است. در ۱۳۱۶ش، بخش جدیدی به سبک سنّتی به این خانه اضافه شد و در ۱۳۵۵ش به موزه تبدیل گردید.
نمونه چشمگیر خانه‌های سنّتی خانه محمدالحَمَد است که در دهه ۱۳۴۰ش ساخته شد و با وجود پیشینه نه‌چندان طولانی، به سبب داشتن نقشه و عناصر قدیمی، در زمره خانه‌های سنّتی محسوب می‌شود. تزیینات داخلی این خانه از جمله شامل نقوش هندسی رنگارنگ با چوب و شیشه، به موازات کتیبه‌های
قرآنی بر دیوارهاست که صنعتگران و هنرمندان سوری اجرا کرده‌اند.
خانه عبداللطیف الحَمَد، از اواخر این دهه، نیز خانه‌ای اعیانی و سنّتی است که در آن حیاط مرکزی و به‌ویژه ایوان با طاقهای نعل اسبی حفظ شده و تأثیر معماری خانه‌های شمال افریقا به خصوص مراکش در آن محسوس است. اتاق پذیرایی و اصلی (دیوانیه) این خانه با اشیای نفیس
عمدتاً ساخته
دمشق، و مخدّه‌های دستباف و سوزن‌دوزیِ شمال عراق آراسته شده‌است و دیوارها نیز با طرحهای گیاهی و هندسی به صورت کنده‌کاری در چوب که با
صدف پرشده (صدف‌کاری) و هریک اثری هنری محسوب می‌شود، تزیین یافته‌است.
از دیگر خانه‌های سنّتی، خانه بهبهانی معروف به خانه سَدو (گلیم دستباف بادیه‌نشینان) است که اکنون به موزه گلیمهای دستباف بادیه‌نشینان
شهرت یافته‌است. این خانه رو به دریا، با دو ورودی است. نفوذ و تأثیر معماری هندی در این بنا مشهود است، به‌ویژه در قوس در ورودیِ سمتِ چپِ حیاط مرکزی. ایوان با طاقگانهایی گوشه‌دار و نَه قوسی و ستونهایی که سرستونهای آن با نقش‌مایه‌های گیاهی تزیین شده از دیگر ویژگیهای این خانه است.
رشد سریع شهرنشینی و تحول در معماری معاصر کویت، از جمله خانه‌سازی، در سی ساله اخیر فراتر تصور بوده و در تاریخ شهرنشینی مشابه نداشته‌است.
هم‌اکنون در این کشور، خانه‌های ویلایی با مساحتهای پانصد تا هزار مترمربع ساخته می‌شود که ساخت‌مایه بیشتر آنها بتن است. نمای خارجی نیز با آجر (که در داخل تولید می‌شود)، سیمان، ماسه‌سنگ یا سنگ آهک یا مرمر یا تراورتن، که از اردن،
لبنان ،
عربستان سعودی، یونان و ایتالیا وارد می‌شود پوشیده می‌گردد. چوب به سبب گرانی و کم‌دوامی در
آب و هوای کویت، به ندرت در فضاهای داخلی، درها، چهارچوب و کرکره‌های حفاظ پنجره‌ها به کار می‌رود و به‌جای آن، به‌ویژه در ساخت چهارچوبِ پنجره‌ها از آلومینیومِ تولید داخلی استفاده می‌کنند.
از تغییرات
عمده در خانه‌سازی جدید، منسوخ شدن حیاط مرکزی و ظاهر شدن بالکن به ویژه در دهه ۱۳۳۰ش است.
در ۱۳۳۱ش/ ۱۹۵۲، شرکتی انگلیسی برای توسعه شهری کویت نقشه‌ای کلان طراحی کرد که اجرای آن به تخریب بخش اعظم محلات قدیمی انجامید، اما این روند با شکل‌گیری نهضتی در دهه ۱۳۴۰ش، برای حفظ خانه‌های سنّتی، تا حدودی متوقف شد.
از نیمه دهه ۱۳۴۰ش تا اواسط دهه ۱۳۵۰ش، با وجود توسعه سریع و رشد اقتصادی، خانه‌سازی تحت تأثیر معماری مصر و لبنان قرار گرفت که در آن معماری جدید غربی با برخی عناصر محلی همراه بود.
در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ش، نهاد ملیِ مسئولِ تهیه مسکن در کویت که در گذشته در امحای
چادرنشینی می‌کوشید و ده‌هزار خانه مناسب برای بادیه‌نشینان تهیه کرده بود، برنامه‌ای را برای تهیه مسکنِ متقاضیان و غلبه بر کمبود و فقدان
مسکن در دستور کار قرار داد و درصدد ساخت ۴۰۰، ۳۶خانه برآمد. طبق این برنامه، ۹۵۲، ۷ خانه ویلایی و ۳۱۹، ۳ آپارتمان برای افرادی با درآمد متوسط و ۲۵۵، ۲۴ خانه ویلایی و ۸۷۴ آپارتمان برای اقشار کم‌درآمد (با تنوع در طراحی واحدها) در نظر گرفته شد.
در طرحهای جدید خانه‌سازی، ضمن توجه به عناصر مدرن، ملاحظات فرهنگی نیز از سوی دولت اعمال و کوشش می‌شود هیچ آپارتمانی به آپارتمان دیگر اشراف و دید نداشته باشد. در خانه‌های حیاط‌دار، حیاط با روش خاص ایجاد خمیدگی و پشته‌سازی، ضمن تأمین نور، از بیرون دید ندارد و تنها بخش گشوده آن رو به بیرون با صفحه‌ای جمع‌شدنی بسته می‌شود. مجتمعهای مسکونی به نحوی سازماندهی شده‌اند که نود تا صد خانواده در کنار هم‌زندگی می‌کنند و در استفاده از مرکز خریدی کوچک،
مدارس و
مساجد با یکدیگر مشترک‌اند. روی بامهای مجموعه‌های آپارتمانی باغهایی ایجاد شده‌است و در فضای داخلی مجتمع، اتومبیل امکان ورود ندارد و برای پیاده‌روی و بازی کودکان فضای مناسبی تدارک شده‌است .
(۱) محمد عبدالهادی جمال، الحرف و المهن و الانشطة التجاریة القدیمة فی‌الکویت، کویت ۲۰۰۳.
(۲) Jim Antoniou, "Urbanisation and construction in the Arabian Peninsula", in Development and urban metamorphosis, ed Ahmet Evin, vol ۲, Singapore: Concept Media/ The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۴.
(۳) Huda Bahar, "Contemporary Kuwaiti houses", Mimar: architecture in development, no۱۵ (۱۹۸۵).
(۴) idem, "Traditional Kuwaiti houses", ibid, no۱۳ (۱۹۸۴).
(۵) The Dictionary of art, ed Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸.
(۶) Osama Duaig, "Kuwait contemporary architecture", in Architecture re-introduced: new projects in societies in change, ed Jamal Abed, Geneva: The Aga Khan Award for Architecture, ۲۰۰۴.
(۷) Arthur Erickson, "Projects in Kuwait and Saudi Arabia", in Places of public gathering in Islam, ed Linda Safran, Philadelphia: The Aga Khan Award for Architecture, ۱۹۸۰
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در کویت»، شماره۶۸۷۷.
