• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حجةالوداع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حجة الوداع تنها حج‌گزاری عمومی مسلمانان به همراه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سال دهم هجری بود که طی آن، رسول خدا بسیاری از احکام و تعلیمات اسلام، از جمله احکام حج و ولایت امام علی (علیه‌السّلام) را برای جمع بی‌شماری که آن حضرت را همراهی می‌کردند، تشریح فرمود. حجة الاسلام، حجة البلاغ، حجة الکمال و حجة التمام نام‌های دیگر آن است. این سفر در ۲۵ ذی‌قعده سال دهم هجری آغاز و در کمتر از یک ماه به پایان رسید.
شمار حاجیان را از ۷۰ هزار تا ۱۲۰ هزار نفر گفته‌اند. در این سفر، همسران پیامبر و دختر او حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) حاضر بوده و امام علی (علیه‌السّلام) که به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در یمن بود، هنگام عمل سعی، به جمع حاجیان ملحق شد. پیامبر از مسیری که به طریق انبیاء معروف شده و با مسیر امروزی متفاوت است راه مدینه تا مکه را پیمودند. بعدها در توقف‌گاه‌های ایشان در این مسیر مسجدی به نام آن ساخته شد.
از جمله خطبه‌های مهم ایشان در این مراسم خطبه روز عرفه، خطبه ایشان در منا و خطبه مفصل ایشان در کنار خانه کعبه را می‌توان نام برد. ماجرای غدیرخم و معرفی خلافت امام علی (علیه‌السلام) بعد از ایشان از مهم‌ترین اتفاقات حجة الوداع بوده و به موجب آن آیه اکمال دین نازل گردیده است.

فهرست مندرجات

۱ - نام‌گذاری
۲ - اهمیت
۳ - اعلان همگانی
۴ - حکمت تاخیر حج پیامبر
۵ - تعداد حاجیان
۶ - احرام و تلبیه
۷ - مسیر حج پیامبر
۸ - مساجد
۹ - طواف و استلام
۱۰ - نماز طواف و نوشیدن از زمزم
۱۱ - سعی صفا و مروه
۱۲ - ملحق شدن امام علی
۱۳ - رفادت و اطعام حاجیان
۱۴ - وقوف در عرفات
۱۵ - وقوف در مشعر
۱۶ - رمی جمرات
۱۷ - قربانی
۱۸ - حلق و تقصیر
۱۹ - مدیریت اتراق حاجیان
۲۰ - خطبه عید قربان
۲۱ - اتمام اعمال
۲۲ - آغاز بازگشت به مدینه
۲۳ - واقعه غدیر خم
۲۴ - فهرست منابع
۲۵ - پانویس
۲۶ - منبع

حجة الوداع، تنها حج‌گزاری عمومی مسلمانان به همراه حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در سال دهم هجری بود که طی آن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیاری از احکام و تعلیمات اسلام از جمله احکام حج و ولایت امام علی (علیه‌السّلام) را برای جمع پرشماری که او را همراهی می‌کردند، بیان کرد.
حجة الاسلام
[۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۹، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۲] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۳] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص۱۰۹، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.    
، حجة البلاغ، حجة الکمال و حجة التمام نام‌های دیگر آن است.
[۴] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۱۸۶، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج۳، ص۱۸۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۶] فاسی‌، ابومدین، مستعذب الاخبار باطیب الاخبار، ص۳۰۹، دارالکتب العلمیه، بیروت‌، ۱۴۲۴ ق‌.    
[۷] حمیری کلاعی، ابوالربیع، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله و الثلاثة الخلفاء، ج۲، ص۳۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۰.    
از آن جهت حجة الوداع نامیده شد که در آن، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با یاران و حاضران وداع کرد
[۸] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۹] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۱۰] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۱۰۹.    
و با اشاره، آن را آخرین حج خود خواند.
[۱۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۲۷۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۲] واعظ خرگوشی، ابوسعید، شرف النبی (شرف المصطفی)، ج۳، ص۱۰۰، به کوشش محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش.    
[۱۳] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۲۱۵.    
حجة الاسلام از آن روی خوانده شد که تنها حجی است که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در دوره حاکمیت اسلام، انجام داد
[۱۴] زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، ج۴، ص۱۴۲، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.    
و به عنوان نمونه اعلای این عبادت، در ادبیات دینی، شناخته شد. نام حجة البلاغ نیز، به تناسب نازل شدن آیه ۶۷ سوره مائده، در این سفر است. در این آیه خداوند متعال فرمان ابلاغ و رساندن پیامی مهم را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌دهد؛ پیامی که نرساندن آن، به معنای نفی فرستادگی و تباهی همه زحمات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دوره رسالت است: «وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ». تناسب نام اکمال و اتمام نیز می‌تواند آیه سه از سوره مائده باشد که در بازگشت از این سفر نازل شد و کمال دین و تمام نعمت الهی را اعلام کرد.
[۱۵] زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، ج۴، ص۱۴۲، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.    
[۱۶] امینی‌، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب‌، ج۱، ص۱۱، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه‌، قم‌، ۱۴۱۶ق.    
[۱۷] رشید رضا، محمد، سیدنا محمد، ج۲، ص۳۲.
اهل سنت، دلیل نام‌گذاری به حجة البلاغ را تبلیغ احکام دین به صورت قولی و عملی در این حج دانسته‌اند.
[۱۸] رک:حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۱۹] زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، ج۴، ص۱۴۲، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.    


حجة الوداع را دارای اهمیت سیاسی و فرهنگی بسیار خوانده‌اند. از آن رو که حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جریان این حج، آداب و احکام حج در اسلام را ابلاغ کرده و به طرح بسیاری از قوانین مهم اسلام از جمله ولایت اهل بیت خود پرداخت. این رویداد، بازتاب زیادی در لایه‌های سنت نبوی پیدا کرد که در دانش‌هایی مانند حدیث، سیره، تاریخ و فقه امتداد یافت،
[۲۰] دانشنامه بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، حجة الوداع.
[۲۱] واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۸، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
آنقدر که «سال دهم» در تاریخ اسلام، به نام «حجة الوداع»، خوانده شد
[۲۲] رک:واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۵، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۲۳] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۴۴، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۴] ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۲، ص۳۱۸، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.    
و باب ویژه‌ای به همین نام، بر کتاب‌های سیره و تاریخ و حتی بر کتاب‌های حدیثی اختصاص یافت
[۲۵] رک:بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۵، ص۱۷۵، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
[۲۶] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۲، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
[۲۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۱، ص۳۷۸، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
و بسیاری از آداب و مناسک حج با استناد به همین رویداد در فقه تدوین شد.

برپایه روایتی از امام باقر (علیه‌السّلام)، تا سال دهم هجری همه احکام و آموزش‌های دین به جز حج و ولایت نازل شده بود. در این سال، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ماموریت یافت تا برای تکمیل تعالیم دین خود و رساندن این دو واجب الهی اعلام کند هر کسی که توانایی پیمودن راه را دارد، برای فرا گرفتن حج و تعالیم دین در حج آن سال شرکت کند و جارچیان به همه اهل مدینه و آبادی‌های پیرامون آن و قبایل عرب بادیه‌نشین اطلاع‌رسانی کردند.
[۲۸] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۱، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۲۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سال‌های قبل در مدینه بدون اینکه به حج برود، در روز عید قربان، قربانی می‌کرد.
[۳۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۳۱] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    


در جاهلیت براساس سنت نسیء، برای امکان جنگ در ماه‌های حرام، از جمله ماه‌های حج، با عوض کردن نام ماه حرام با ماه‌های دیگر، در ماه حرام جنگ کرده و در ماه‌هایی که در حقیقت ماه حج نبود، حج به جا می‌آوردند. با نامگذاری‌های جدید و مرور زمان، ترتیب ماه‌ها به حال طبیعی خود برمی‌گشت و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درنگ کرد تا نام‌گذاری ماه‌های جاهلیت مطابق ترتیب واقعی ماه‌ها شود و در سال دهم در ذی‌قعده واقعی، برای حج خارج شد و در خطبه عرفه به این مطلب اشاره کرد.
[۳۲] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۱۷۹، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۳۳] صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج‌۱، ص۴۸۷.    
[۳۴] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۵، ص۵۴.    


بر پایه برخی روایات، بیش از ۷۰ هزار نفر از اهل مدینه و عرب‌های بادیه‌نشین و اطراف آن برای رفتن به سفر حج گرد آمدند؛
[۳۵] فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۸۹، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
[۳۶] طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۵۶، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.    
به گونه‌ای که صدای تلبیه میان مدینه و مکه پیوسته شنیده می‌شد
[۳۷] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۱، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
[۳۸] فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۸۹، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
و هنگام تلبیه حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سراسر بیابان تا چشم کار می‌کرد حج‌گزار دیده می‌شد.
[۳۹] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت - لبنان.    
[۴۰] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۲۲، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
[۴۱] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
با توجه به توسعه اسلام در تمام شبه جزيره عربستان، وجود نومسلماناني که نسبت به پيامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دينش کنجکاو و علاقه‌مند بودند و اهميت حج در فرهنگ مردم شبه جزيره، جمعيت بسياري جمع شدند.
[۴۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۴۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    

در منابع دیگر، شمار حاجیان در این سفر، بین ۹۰ تا ۱۲۰ هزار نفر ذکر شده است.
[۴۴] سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، ص۳۷، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۸ق.    
[۴۵] دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس‌، ج۲، ص۱۴۹، بیروت، دار صادر‌، بی‌تا.    
که اين تعداد، با توجه به جمعيتي که براي شبه جزيره در آن روزگار تخمين زده مي‌شود و با توجه به تعداد سي هزار نفر مرد جنگي که علي‌رغم شرايط دشوار خشکسالي و بيم از روبه‌رو شدن با امپراتوری روم در غزوه تبوک به سال نهم هجرت شرکت کردند
[۴۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۴۷] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۴۸] ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۲، ص۲۵۴، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.    
[۴۹] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۵۱۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
دور از ذهن نيست؛ چراکه بر خلاف شرایط دشوار جنگ، در حجة الوداع زنان و کودکان و سالخوردگان نیز حضور داشتند.
بر پایه گزارش‌ها، حتی بیماران نیز دوست داشتند با کاروان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه شوند و از آن حضرت چاره می‌خواستند.
[۵۰] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۶۷، دارالفکر - بیروت – لبنان.
[۵۱] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱۰، ص۲۹۲، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
زنان حامله‌ای چون اسماء بنت عمیس، که محمد بن ابوبکر را در ذوالحلیفه به دنیا آورد،
[۵۲] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۲۲، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۵۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۴۴، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۵۴] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۷، ص۳۱۸.    
در این کاروان بود. حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این سفر، همه همسران خود و دختر خود حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را
[۵۵] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۵، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
[۵۶] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۴۰، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی.    
سوار بر هودج به همراه برد.
[۵۷] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص۱۵۷، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.    
[۵۸] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز شنبه ۲۵ ذی‌قعده، که نزدیک به اسفند‌ماه سال دهم شمسی می‌شد، از مدینه به قصد حج خارج شد.
[۵۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۹، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۶۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به هنگام ظهر به منطقه ذوالحلیفه، در هشت کیلومتری غرب شهر مدینه‌
[۶۱] شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۱۰۳، بیروت، ۱۴۱۱ق.    
[۶۲] نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج‌۱، ص۱۷۳، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ ش.
رسید و غسل احرام انجام داد و نماز ظهر را در مسجد شجره خواند.
[۶۳] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۶۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۶۵] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۲، ص۱۰۲، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
وی به مردم فرمان داد موهای زائد بدن خود را زدوده، برای احرام غسل کرده و لباس‌های دوخته را از تن بدر کنند.
[۶۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
پس از آن، او به نشاندار کردن شتران قربانی خود، که ۶۳ شتر بود پرداخت. مامور نگهداری از شتران پیامبر در حجة الوداع، ناجیة بن جندب خزاعی اسلمی بود
[۶۷] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۶۸] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۳۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۶۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۷۰] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵۸، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
که به کمک چند تن از مردان قبیله‌ خود، این وظیفه را انجام می‌داد. او در سفرهای دیگر نیز این وظیفه را به عهده داشت.
[۷۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۷۳۲، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۷۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۵۷۲، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۷۳] سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج‌۳، ص۳۰۵، محقق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت.    
[۷۴] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۴، ص۱۸۹.    

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حالی که با دو تکه پارچه صُحاری احرام بسته بود،
[۷۵] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج‌۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۷۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۳۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
در بیابان بیداء نزدیک به دو کیلومتری منطقه شجره، با گفتن جملات تلبیه مُحرم شد.
[۷۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۷۸] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۹۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۷۹] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
در برخی از روایات، شب ماندن وی در منطقه ذوالحلیفه آمده است؛
[۸۰] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۳۸، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
[۸۱] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۵۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
ولی تاریخ‌نگارانی مانند واقدی (م. ۲۰۶ یا ۲۰۷ق)، خبر بیتوته نکردن در ذوالحلیفه را تایید کرده‌اند.
[۸۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۹۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این حالت، سوار بر ناقه قصوای خود بود
[۸۳] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۸۴] تمیمی، ابوحاتم، السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، ج‌۱، ص۳۹۳.    
[۸۵] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۷۷.    
و سایه‌بانی نداشت
[۸۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
سوار بر جهاز مندرس و ارزان شتر، قصد خود را خدا و نه خودنمایی و نه شنیدن دیگران دانست.
[۸۷] ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۳، ص۵۴، دارالکتاب العربی بیروت، الطبعة الرابعة، ۱۴۰۵.    
[۸۸] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۶۵، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    

بر پایه منابع شیعه
[۸۹] عده‌ای از علما، الاصول الستة عشر، ص۱۴۸، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۳ق.    
[۹۰] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۱، ص۴۰۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
و اهل سنت
[۹۱] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۱۶۲، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
[۹۲] نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۱۵۹، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
[۹۳] ترمذی سلمی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، ج۳، ص۱۷۸، محقق احمد محمد شاکر و آخرون، دار احیاء التراث العربی بیروت.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و همراهان وی با صدای بلند اینگونه تلبیه می‌گفتند: «لَبَّیک اللَّهُمَّ لَبَّیک لَبَّیک لَا شَرِیک لَک لَبَّیک اِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَک وَ الْمُلْک لَا شَرِیک لَک (لَبَّیک)» آنان به فرمان خدا، آنقدر این‌گونه تلبیه را تکرار کردند که پیش از رسیدن به منزلگاه روحاء، در ۸۲ کیلومتری مدینه
[۹۴] منعم حمیری، محمد بن عبدالله، الروض المعطار فی خبر الاقطار، ص۲۷۷، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.    
صدای آنها گرفت.
[۹۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۳۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۹۶] ق.س: صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنّف، ج۴، ص۴۶۴.


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در حالی که جز برای نماز و استراحت بین راه توقف نمی‌کرد، فاصله میان مدینه و مکه را از راهی پیمود که با مسیر امروزی و حتی مسیری که در زمان سمهودی (سده دهم) استفاده می‌شده، متفاوت بود. این راه را، راه حج انبیاء خوانده‌اند.
[۹۷] مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ، ج‌۱، ص۶۲۷، دار هجرة النبی المختار، دارالغرب الاسلامی - بیروت، ۲۰۰۲ م.
[۹۸] نهروانی، محمد بن احمد، تاریخ المدینة، ص۱۵۲،
[۹۹] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
روایاتی که از حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره حج پیامبران الهی در این مسیر آمده، می‌تواند دلیل این نامگذاری باشد. مسیر حج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان مدینه و مکه، از نزدیکی مسجد غزاله عبور کرده و از «حی» و گردنه «هرشاء» و سپس جحفه می‌گذشت، در حالی که مسیر قرن دهم در سمت راست این جاده بود، که از رابغ و از خیف و صفراء می‌گذشت و بدون گذر از جحفه در نزدیکی قدید به این راه می‌رسید.
[۱۰۰] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
[۱۰۱] شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۱۷۰، بیروت، ۱۴۱۱ق.    


بعدها، در هرکدام از توقفگاه‌هایِ حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان مدینه و مکه، مسجدی به نام آن منزل، ساخته شد
[۱۰۲] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۱۰۳] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
و نماز خواندن در این مساجد از آداب حج شد. نام‌های این مساجد چنین است:
[۱۰۴] ابن‌ضیاء، محمد بن احمد، تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف، ج‌۱، ص۳۱۱.    

• مسجد شجره در ذوالحلیفه: حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این مسجد نماز عصر خوانده
[۱۰۵] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
و غسل احرام کرد.
• مسجد شرف در روحاء: در این مکان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پسرجوانی را که گرفتار حمله‌های صرع‌گونه و تشنج بود شفا داد.
[۱۰۶] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۷۴.
[۱۰۷] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج‌۱۰، ص۲۹.    
[۱۰۸] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۵، ص۶، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.

• مسجد عِرْقُ‌الظُّبْیة: به گفته پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام گذر از این منزلگاه، ۷۰ پیامبر پیش از او در آنجا نماز گزاردند و حضرت موسی (علیه‌السّلام) به همراه ۷۰ هزار نفر از بنی‌اسرائیل، از آن مکان گذشته و حضرت عیسی (علیه‌السّلام) پیش از قیامت برای انجام حج یا عمره از آن خواهد گذشت.
[۱۰۹] ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۲، ص۱۰، دارالکتاب العربی بیروت، الطبعة الرابعة، ۱۴۰۵.    

• مسجد المنصرف (الغزاله)
• مسجد الرُوَیثه: در این منزلگاه، زنی به همراه کودکی نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و درباره حج کودکان سؤال کرد؛ وی آن را صحیح و مایه ثواب برای مادرش دانست.
[۱۱۰] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۶، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۱۱۱] طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۶-۱۴۷، به کوشش سیدحسن‌موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    

• مسجد گردنه‌ رکوبه
• مسجد الاثایه
• مسجد العَرْج
• مسجد المُنبَجِس
• مسجد لُحَی‌جمل: بر پایه روایتی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در اینجا سر خود را حجامت کرد.
[۱۱۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج‌۱، ص۳۷۰، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
[۱۱۳] شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۲۳۷، بیروت، ۱۴۱۱ق.    

• مسجد مُدلِجَةتَعهِن
• مسجد الرماده
• مسجد الاَبواء
• مسجد گردنه هَرشاء
• مسجد الجُحفه
• مسجد طرف قَدید
• مسجد حره در نزدیکی گردنه خلیص
• مسجد خلیص
• مسجد بطن مرالظهران
• مسجد سَرَف
• مسجد التَنعیم
• مسجد ذی طُوی
• مسجد الصَفراء
• مسجد ذات آل
• مسجد ذفران
• مسجد البرود
• مسجد مبروک.
[۱۱۴] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹-۱۸۳، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
[۱۱۵] فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، المغانم المطابه فی معالم طاب، ص۲۶۲.
[۱۱۶] شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۲۶۸، بیروت، ۱۴۱۱ق.    
[۱۱۷] مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ، ج‌۱، ص۶۳۱، دار هجرة النبی المختار، دارالغرب الاسلامی - بیروت، ۲۰۰۲ م.


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، پس از هشت روز، در سوم ذی‌حجه به نزدیکی مکه رسید و پیش از گردنه‌های ورودی مکه توقف کرده و شب را در آنجا گذراند. صبحگاهان پس از انجام غسل و به هنگام بالا آمدن آفتاب، در چهارم ذی‌حجه، از بالای مکه و از گردنه مدنیان سوار بر ناقه قصباء وارد مکه شد و به سوی مسجدالحرام پیش رفت تا به باب بنی‌شیبه رسید.
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، با دیدن کعبه تکبیر گفته و پس از ستایش خداوند و صلوات بر حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و استلام حجرالاسود، سواره در هفت دور، کعبه را طواف کرد و مردم نیز به همراه او طواف کردند. بر پایه روایتی، دلیل سواره طواف کردن او، نمایاندن خود به جمعیتِ بسیاری بود که برای آموختن حج به او نگاه می‌کردند.
[۱۱۸] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج‌۱، ص۲۴۶، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.    
[۱۱۹] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۲۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
او در همان حالت سواره، با چوبدستی خود استلام حجرالاسود می‌کرد و چوبدستی را که به حجرالاسود خورده بود می‌بوسید.
[۱۲۰] نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۲، ص۴۷، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
[۱۲۱] صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۴۰۲، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
[۱۲۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۲۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    

بر پایه برخی از روایات، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سه دور را به صورت دویدن، در حالی که یکی از شانه‌هایش را از احرام بیرون گذاشته بود پیمود؛
[۱۲۳] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۱۲۴] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۵۷.    
در مقابل، برخی، این روایات را مربوط به عمرة القضا در سال هشتم هجری دانسته و شواهدی برای تقویت این احتمال آورده‌اند.
[۱۲۵] رک:واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۱۰۶، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از کامل کردن طواف، به کنار مقام ابراهیم (علیه‌السّلام) (مقام ابراهیم (علیه‌السّلام)، بر پایه روایاتی، در آن زمان در مکان اصلی‌اش قرار داشته و بر پایه نقلی، به محاذات مکان کنونی و چسبیده به کعبه بود.)
[۱۲۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۲۳، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۲۷] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ج۲، ص۴۱۲، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
[۱۲۸] صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۲۴۴، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
رفت و نماز طواف را ادا کرد.
[۱۲۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۳۰] ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۱۸۲، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
[۱۳۱] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
وی پس از نماز طواف، نزد چاه زمزم رفت و از آب آن نوشید و به نوشیدن آن سفارش کرد.
[۱۳۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۳۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۳۳] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ج۲، ص۴۱۲، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
او در دعایی، از خداوند به برکت آب زمزم، علم سودمند، روزی گسترده و درمان هر بیماری طلبید.
[۱۳۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۳۵] رک:حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۶۴۶.    
آنگاه به نزد حجرالاسود رفت و دوباره آن را استلام کرد و استلام حجر را وداع با کعبه دانست.
[۱۳۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۳۷] صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۴، ص۴۱۳.


پس از استلام حجر، با اشاره به آیه «اِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ؛
[۱۳۸] بقره/سوره۲، آیه۱۵۸.    
بی تردید صفا و مروه از نشانه‌های خداست.» به سمت کوه صفا رفت و به‌اندازه خواندن یک سوره بقره بر آن کوه دعا کرد.
[۱۳۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
سپس سواره بر شتر، سعی بین صفا و مروه را انجام داد.
[۱۴۰] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۱۴۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۹۹، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۱۴۲] اصل عاصم بن حمید حناط، ص۳۲.

پس از انجام این سعی، جبرئیل نازل شد و فرمان خروج از احرام را برای همه کسانی که بدون همراه داشتن قربانی برای حج مُحرم شده بودند، آورد. این دستور موجب شد تا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چون به همراه خود قربانی داشت نیت حج قِران کند. حاجیانی که قربانی با خود نداشتند، با «تمتّع» دانستنِ عملی که تا آن موقع انجام داده بودند، به «حج تمتّع» مُحرم شدند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چون قربانی داشت از احرام خارج نشد.
[۱۴۳] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ج۲، ص۴۱۴، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
[۱۴۴] واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۶۵، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از تعجب و مقاومت برخی از صحابه فرمود: «اگر از قبل می‌دانستم چه پیش خواهد آمد مانند شما عمل می‌کردم (و قربانی نمی‌آوردم) تا مانند شما اکنون از احرام خارج شوم؛ ولی من قربانی به همراه دارم و کسی که قربانی دارد نباید از احرام خارج شود مگر وقتی که قربانی به قربانگاه برسد.»
[۱۴۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۴۶] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۷۹، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
انکار برخی از اصحاب درباره این مسئله، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را خشمگین کرد.
[۱۴۷] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۷۹، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۱۴۸] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۹۳، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    


امام علی (علیه‌السّلام) در ماه رمضان همین سال، برای دعوت مردم یمن به اسلام و جمع‌آوری خراج نجران، به آن منطقه رفته بود.
[۱۴۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج‌۳، ص۱۳۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۱۵۰] ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج‌۲، ص۳۰۱، دارصادر، بیروت.    
[۱۵۱] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۷، ص۲۲۴.    
او پس از نامه حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که او را از یمن به حج فرا می‌خواند،
[۱۵۲] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۱، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
خود را به مکه رساند. او در فاصله‌ای که جبرئیل بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد و دستور خروج از احرام برای کسانی که قربانی به همراه نداشتند را داد، به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ملحق شد. امام علی (علیه‌السّلام) که به همراه خود قربانی آورده بود و بر پایه روایاتی دیگر، چون پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) امام علی (علیه‌السّلام) را در قربانی خود شریک کرده بود.
[۱۵۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۵۴] صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۲۳۷، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
[۱۵۵] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۸۳، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
و نیت حج خود را همان حج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار داده بود، مانند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در احرام باقی ماند.
[۱۵۶] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۱۵۷] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۰۰، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
[۱۵۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۵۹] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۳، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
بسیاری از افراد تحت امر امام علی (علیه‌السّلام) که به مکه رسیده بودند، از سخت‌گیری او درباره استفاده از بیت المال بدگویی کردند، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمان داد تا در میان مردم اعلام کنند یا خود ضمن یک سخنرانی فرمود. که دست از سرزنش علی بردارند؛ زیرا او در اطاعت فرمان خدا سختگیر است و در دینش مسامحه نمی‌کند.
[۱۶۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج۳، ص۱۴۹، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۱۶۱] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۳، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این سفر چنان‌که رسم قریش بود، رفادت و اطعام حاجیان را به عهده گرفت
[۱۶۲] ابن‌فهد مکی، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار‌ ام القری، ج‌۱، ص۵۷۶، احیاء التراث الاسلامی، مکه مکرمه، چاپ سوم، ۱۴۰۳ ه. ق.
و کعبه را با پارچه‌های یمنی پوشاند.
[۱۶۳] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۴۰، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی.    
[۱۶۴] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۲، ص۱۱۰، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
او فرمان دادند به مکیان و مجاوران حرم اعلام شود که از بیستم ذی‌قعده تا روز بازگشت حاجیان در موسم حج، طواف و استلام حجرالاسود و مقام ابراهیم (علیه‌السّلام) و صف اول نماز جماعت را به حاجیان واگذارند.
[۱۶۵] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، جامع الاحادیث، ج۱، ص۱۲۲.    
[۱۶۶] هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۵، ص۵۲، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.    
[۱۶۷] واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۱۵۴، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روزهای یکشنبه تا چهارشنبه را در حالت احرام در مکه در خیمه‌ای گذراند که در ناحیه ابطح زده بودند و از سکونت در خانه‌های اهل مکه خودداری کرد.
[۱۶۸] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۱۶۹] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۲، ص۱۱۰، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
[۱۷۰] .
[۱۷۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
او بعد از ظهر چهارشنبه که روز هفتم ذی‌حجه بود برای مردم خطبه خواند
[۱۷۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۱۷۳] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج‌۱، ص۳۷۰، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
و مناسک حج را به آنان آموخت.
[۱۷۴] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۶۳۲.    
[۱۷۵] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۶۹.    
[۱۷۶] ابن‌فهد مکی، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار‌ ام القری، ج‌۱، ص۵۷۶، احیاء التراث الاسلامی، مکه مکرمه، چاپ سوم، ۱۴۰۳ ه. ق.


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز هشتم ذی‌حجه یوم الترویه به هنگام ظهر به مردم فرمان داد تا غسل کرده و برای لبیک گویند. آنها به همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از مکه به سوی منا خارج شده و نمازهای ظهر و عصر آن روز تا نماز صبح روز بعد (روز عرفه) را در منا به جا آوردند.
[۱۷۷] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۱۷۸] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۷۷، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۱۷۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۱۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
پس از بالا آمدن خورشید در روز نهم ذی‌حجه، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مسلمانان از منا به سمت عرفات به راه افتادند و برخلاف سنت جاهلیت قریش که در مزدلفه توقف می‌کردند، از مزدلفه گذشته و به عرفات رسیدند و در کنار مسجد نمره در عرفات، برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خیمه زدند.
پیامبر پیش از ظهر روز عرفه، وسط وادی عرفات، برای مردم سخنرانی کردند و برای رساندن صدای خود به جمعیت، از ربیعة بن امیه کمک گرفتند که سخنان آن حضرت را برای حاضرانی که دورتر بودند، تکرار کند.
[۱۸۰] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۵، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۱۸۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج۳، ص۱۵۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۱۸۲] سهیلی‌ اندلسی، عبدالرحمن بن خطیب، الروض الانف، ج‌۷، ص۵۰۷، دار احیاء التراث العربی، بیروت - لبنان.    
در این خطبه که نزد برخی به خطبه حجة الوداع معروف است،
[۱۸۳] احادیث اسماعیل بن جعفر، ج۱، ص۴۲۳.
موضوعاتی چون خلافت دوازده نفر پیشوا از قریش،
[۱۸۴] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۳۴، ص۴۲۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
ضرورت توجه امت به کتاب خدا و اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، سفارش به تقوا و تلاش برای رضای خدا، اشاره به نزدیکی وفات خود، تاکید بر حرمت مال و جان و ناموس مسلمانان بر یکدیگر، تاکید بر امانت‌داری، یادآوری حرمت ربا و باطل اعلام کردن رباها و خون‌فداها و عناوین عهد جاهلیت، مگر پرده‌داری و آبرسانی به حجاج، سفارش به مساوات و برادری، سفارش به حفظ حقوق زنان و خوش‌رفتاری با آنان، تاکید بر بطلان ارزش‌های جاهلیت و این‌که ملاک برتری تقواست، یادآوری مسئله دیه و ارث و حرمت انتساب زاده زنا به زناکار بیان شده است.
[۱۸۵] ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص۳۰، قم، ۱۴۰۴ق.    
[۱۸۶] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۷۱.    

بر پایه روایاتی، در عرفات فرمان خداوند درباره نزدیک شدن درگذشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دستور معرفی رسمی امام علی (علیه‌السّلام) به عنوان جانشین حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید؛ ولی او که از واکنش تند و بازگشت به جاهلیتِ قریشیان نگران بود، از خداوند ایمنی از این خطرات را خواست و منتظر تایید خداوند شد.
[۱۸۷] فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۹۰، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
[۱۸۸] طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۵۷، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.    
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نماز ظهر و عصر را با هم به جا آورد و تا غروب آفتاب، رو به قبله و ایستاده مناجات کرد.
[۱۸۹] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۱۹۰] ابومحمد دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن دارمی، ج۱، ص۱۱۶۷، تحقیق فواز احمد زمرلی، خالد السبع العلمی، دارالکتاب العربی، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۰۷.    
او به هنگام غروب، خطاب به مردم از منت خدا بر آنها و آمرزش افراد نیکوکار و پذیرش شفاعت آنها در حق بدکاران خبر داد.
[۱۹۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۹۲] صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۴۸، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش.    
[۱۹۳] هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۵، ص۱۸۸، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.    
از او مواعظ، دعاها
[۱۹۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۶۴، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۱۹۵] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۹۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
[۱۹۶] صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۴، ص۴۷۳.
و پاسخ به سؤالات حاجیان نیز، در عرفه یاد شده است.
[۱۹۷] واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۱۸۳، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.


در جاهلیت، حاجیان پیش از غروب از عرفات به سمت مشعر می‌رفتند؛ ولی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از غروب آفتاب به سمت مشعر به راه افتاد، در حالی که با توجه به شلوغی جمعیت، بسیار آرام حرکت می‌کرد و مردم را به حرکت آرام و مراقبت از ضعیفان و پیادگان سفارش می‌کرد.
[۱۹۸] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۶۴، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
[۱۹۹] نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۲۵۸، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
[۲۰۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۶۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۰۱] رک:قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۲۰۲] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۱، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    

وقتی اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وقت نماز را یادآوری کردند، وی محل نماز را در مزدلفه دانست.
[۲۰۳] نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۲۶۰، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
[۲۰۴] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۱، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
او پس از نماز و استراحت در مزدلفه تا هنگام طلوع فجر با خدا مناجات کرد. وی پس از نماز صبح
[۲۰۵] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۲، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
و پیش از روشن شدن هوا، بالای قُزَح یا مشعرالحرام رفته و رو به قبله تا طلوع خورشید به ذکر خدا پرداخت
[۲۰۶] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۲۲، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
[۲۰۷] ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
و با بشارت آمرزش گناهان و استجابت دعای نیکان امت در مشعر، فرمان کوچ به سمت منا را داد.
[۲۰۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    

در وادی محسر، پس از خارج شدن از مشعر که در آغازِ مسیر منا است، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با شتاب و دواندن شتر به مقدار ۱۰۰ ذرع (۵۰ متر) گذشت،
[۲۰۹] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۳۱، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۲۱۰] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۲، ص۵۰، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
چرا که این دره محل فرود عذاب الهی بر لشکر ابرهه است.
[۲۱۱] أبرهة کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۷۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۱۲] صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۴۶۸، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، پس از ورود به منا تا آخر آن را، از بزرگترین راه طی کرد. این راه، که از وسط منا می‌گذشت، از کنار کوه ضَب در نزدیکی مسجد خیف می‌گذشت و به آخر منا که گردنه جمره و به سمت مکه بود، می‌رسید.
[۲۱۳] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۲، ص۱۸۶، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
[۲۱۴] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، ص۲۸۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.    
[۲۱۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
او در وسط دره، پشت به مکه، سوار بر ناقه و هنگام بالا آمدن خورشید، جمره کبری را رمی کرد. وی با هرکدام از هفت سنگی که به جمره زد، تکبیر گفت و سفارش کرد مردم برای رعایت حال دیگران، سنگ‌های کوچکی را برای رمی جمع کنند.
[۲۱۶] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۲، ص۱۷۳، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
[۲۱۷] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱، ص۲۱۰، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
[۲۱۸] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۷، ص۱۴۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در منا مسلمانان را به فراگیری احکام و مناسک از خود فرا می‌خواند و به این نکته اشاره می‌کرد که شاید این سفر آخرین سفر حج او باشد.
[۲۱۹] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۸، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۲۰] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۰۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
[۲۲۱] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۲۲، ص۳۱۲، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، پس از رمی جمره عقبه به سمت قربانگاه منا که در نزدیکی جمره وسطی بود رفت و با همکاری امام علی (علیه‌السّلام)
[۲۲۲] تمیمی، ابوحاتم، السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، ج‌۱، ص۳۹۷.    
[۲۲۳] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۸، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
[۲۲۴] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۸۹.
۶۳ شتر را از جانب خود و با دست خود
[۲۲۵] ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۴۲۷، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
[۲۲۶] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۳۹۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
[۲۲۷] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۴، ص۳۸۱، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
قربانی کرد. در مجموع، قربانی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امام علی (علیه‌السّلام) ۱۰۰ شتر شد.
[۲۲۸] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۲۲۹] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۰۰، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
[۲۳۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۳۱] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۳، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای هرکدام از همسران خود یک گاو و برای همه، یک شتر قربانی کرد.
[۲۳۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۹۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۳۳] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۴۳، ص۳۲، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
[۲۳۴] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۰، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
بر پایه برخی روایات، برای همه همسران یک گاو قربانی کرد.
[۲۳۵] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۸۸، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
[۲۳۶] ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۵۳، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
[۲۳۷] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۴، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
[۲۳۸] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۱۸۹.    
دلیل این تعداد قربانی به صراحت بیان نشده، اما ممکن است موارد زیر از جمله دلایل آن باشد: تقرب به درگاه خدا و تلاش برای سیر کردن و اطعام تعداد بیشتری از حجاج که بسیاری نیز قربانی همراه نداشتند و تشویق به قربانی کردن در راه خدا و اشاره به این مطلب که ساده‌زیستی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زندگی شخصی‌اش تنها از سر نداری و فقر نبوده است.
[۲۳۹] قاری، ملاعلی، شرح الشفاء للقاضی عیاض، ج۱، ص۲۹۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
[۲۴۰] لحجی، عبدالله بن سعید، منتهی السوول علی وسائل الوصول الی شمائل الرسول، ج۲، ص۵۹۰، دارالمنهاج - جده، چاپ سوم، ۱۴۲۶.

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، با توجه به بسیاریِ جمعیت، همه نقاط سرزمین منا را قتلگاه دانست و از مردم خواست هرکسی در خیمه‌گاه خودش قربانی کند و به قربانگاه اصلی منا نیاید.
[۲۴۱] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۲۴۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۲۴۳] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۷۴، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۲۴۴] .
او از همه قربانی‌هایش، تکه‌ای گوشت را در ظرفی قرار داده و دستور داد آن را برای استفاده او آبگوشت کنند
[۲۴۵] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۲۴۶] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۴۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
و پس از پختن، از این گوشت خورده و از آبش نوشید گویا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، این کار را با توجه به دستور قرآن که به خوردن و صدقه دادن گوشت قربانی فرمان داده، انجام داده است، و به امام علی (علیه‌السّلام) فرمان داد گوشت قربانی‌ها و هرچه را که از قربانی‌ها باقی مانده حتی دهنه، افسار و پالان را به نیازمندان بدهد
[۲۴۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۴۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۵۰] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵۷، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۲۵۱] ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۲، ص۳۴۸، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.    
و مزد کار قصابان را برخلاف معمول، از محل دیگری غیر از گوشت‌های قربانی تامین کند.
[۲۵۲] ابن‌شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۲، ص۱۳۰، قم، چاپ اول، ۱۳۷ق.    
[۲۵۳] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۸۸.    
[۲۵۴] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج‌۸، ص۴۷۶.    

وی با توجه به ازدحام جمعیت و نیاز غذایی به گوشت قربانی، فرمان داد تا سه روز کسی نمی‌تواند با ذخیره کردن گوشت‌های قربانی‌اش، کسانی را که به گوشت نیاز دارند از گوشت قربانی محروم کند.
[۲۵۵] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۱۰۳، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
[۲۵۶] ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۴۳۵، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
[۲۵۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    

به گمان، بیشتر حاجیانی که در منا بودند، نتوانستند قربانی چندانی داشته باشند، چرا که قربانی، فقط بر کسانی که از راه دور به حج می‌آمدند و توانایی مالی داشتند واجب بود و شماری‌ اندک از آنها قربانی با خود آورده بودند و با ازدحام جمعیت در حج آن سال، قربانی به‌اندازه همه متقاضیانِ خرید آن، در مکه و منا نبود.
[۲۵۸] واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۲۴۶، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.

قرآن، برای کسانی که به قربانی دست نیافته‌اند، وظیفه روزه گرفتن مقرر کرده بود؛ از این رو، بسیاری از حاجیان در ایام تشریق، در منا قصد روزه گرفتن داشتند. ولی پیامبر دستور داد تا چند نفر در منا اعلام کنند که این روزها، وقت خوردن و آشامیدن و یاد خداست نه روزه‌داری
[۲۵۹] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۲، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۶۰] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۳۰، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۲۶۱] صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۵۰۸، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
و این خود تایید‌کننده شمار زیاد کسانی است که از قربانی کردن ناتوان بودند و می‌خواستند به جای قربانی روزه بگیرند.

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از قربانی، موهای بلند خود را که برای جلوگیری از آلودگی با صمغ و... آغشته بود
[۲۶۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۲۶۳] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۵۱، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
[۲۶۴] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۵۰، دارالفکر - بیروت – لبنان.
تراشید. او همچنین موهای صورت و ناخن‌های خود را‌ اندکی کوتاه کرده و فرمود تا دفن شود.
[۲۶۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۲۶۶] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۸۹.
[۲۶۷] رک:کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۲، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    

مسلمانان برای تبرک گرفتن از موهای حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیرامون وی جمع شده بودند. ابوطلحه انصاری و خالد بن ولید از جمله کسانی بودند که از موی او برای تبرک گرفتند. سپس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمان داد تا موهای تراشیده را میان مسلمانان مشتاق تقسیم کنند و اینگونه مقداری از موهای سر وی نزد همسرانش به یادگار ماند.

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خیمه زدن و اتراق حاجیان را مدیریت کرد و برای هر گروهی مکانی را اختصاص داد. محل خیمه‌های پیامبر و بنی‌هاشم، مکان سنتی این قبیله از قدیم در منا بود که بر پایه روایاتی، در کنار جمره دوم قرار داشت.
[۲۶۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
منزلگاه همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در نزدیکی مسجد خیف قرار داشت.
[۲۶۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۱۸۱، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
انصار را پشت خانه‌های همسران پیامبر در سمت چپ قبله و دارالاماره قرار داد، که «شعب الانصار» نامیده شد. مهاجرین را در شکاف دره‌ای جا داد که سمت راست قبله بود و بعدها «شعب المهاجرین» نام گرفت.
[۲۷۰] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج‌۴، ص۲۳۰، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.    
[۲۷۱] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۲۶، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
[۲۷۲] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۱۸۸.    


حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سوار بر ناقه قصباء، در روز عید قربان خطبه‌ای که از نظر محتوا بسیار شبیه به خطبه روز عرفه است بیان کرد. گفته شده این خطبه در مسجد خیف در منا بیان شده است.
[۲۷۳] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۲۴، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
[۲۷۴] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۰۸، دارالفکر - بیروت – لبنان.
[۲۷۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۰۳، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    

افزون بر مطالبي که ضمن گزارش خطبه عرفه بيان شد، ايشان ضمن اقرار گرفتن از مردم و تکيه بر باور سنتي آنان، درباره حرمت مال و جان و ناموس مردم در ماه‌های حرام و در حرم امن الهي و در روز عيد قربان، اين حرمت را ابدي و تا روز قیامت اعلام کرد.
[۲۷۶] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۷۶، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
[۲۷۷] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۷۸] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۹۵.    
هشدار نسبت به ارتداد و کفر دوباره مسلمانان و درگيري‌ها و اختلافات داخلي آنان با يکديگر، تأکيد بر بندگي خداوند و نمازهاي پنج‌گانه و روزه ماه رمضان و حج خانه خدا و پرداخت زکات و اطاعت از ولی امر و امامان پس از پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، از ديگر فراز‌هاي اين سخنراني بود.
[۲۷۹] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۳۴، ص۴۲۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
[۲۸۰] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
ايشان ضمن بيان اين‌که چه بسا شنوندگاني که پس از اين، سخنان آن حضرت را بشنوند و بهتر از حاضران بتوانند آن را درک کنند، براي کساني که سخنان ايشان را به غايبان برسانند، ‌دعا کرد.
[۲۸۱] بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۶، ص۲۳۶، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
[۲۸۲] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۲۷، ص۳۰۰، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
[۲۸۳] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۱۵، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
به نقلي ايشان در حال تلاش براي رساندن صداي خود به ديگران، بر پالان شترش ايستاده بود.
[۲۸۴] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۵، ص۲۵۱، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
[۲۸۵] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
آن حضرت روز عيد را روز ثَج (قرباني در راه خدا که اگر با نيت صادقانه انجام شود اولين قطره خونش، کفاره تمام گناهان گذشته حاجي است) و عَج (دعا و زاري به درگاه خداوند) ناميد و بشارت داد که هيچ‌کس از اين مکان خارج نمي‌شود، مگر اين‌که مورد رحمت الهی قرار گيرد مگر کسي که مبتلا به گناهان بزرگ است و تکرار آن‌ها را در نيت دارد.
[۲۸۶] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۲، ص۱۸۱، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
[۲۸۷] راوندی، فضل الله بن علی، النوادر، ص۱۹۸، قم، بی‌تا.    

بر پایه روایتی فرمان ابلاغ رسمی جانشینی امام علی (علیه‌السّلام) در مسجد خیف نیز دوباره به حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گوشزد شد؛ ولی او با توجه به ملاحظات سابق، منتظر تایید خداوند ماند.
[۲۸۸] فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۹۰، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
[۲۸۹] طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۵۷، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.    


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، روز عید قربان و پیش از ظهر برای اتمام اعمال حج به مکه رفت و نماز ظهر را در مسجدالحرام خواند
[۲۹۰] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
[۲۹۱] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۲۲، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
[۲۹۲] ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۱۸۲، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
و بر پایه برخی گزارش‌ها، صبح و پیش از وقت نماز و بر پایه برخی دیگر، شب همراه همسران خود به مکه رفت
[۲۹۳] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۹۴] بيهقي، احمد بن حسين، السنن الكبرى، ج۵، ص۱۴۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت.
و از آب زمزم نوشید.
[۲۹۵] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۲۹۶] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۸، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
او بر خلاف سال فتح مکه، وارد کعبه نشد و در داخل آن نماز نگزارد.
[۲۹۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۲۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۲۹۸] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۲۹۹] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۲۷۳، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    

بر پایه برخی گزارش‌ها، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از اتمام مناسک، در حالی که حلقه‌های در کعبه را گرفته بود، خطبه‌ای طولانی درباره نشانه‌های قیامت و هشدار از راه یافتن تباهی‌ها و انحراف در دین و امت اسلامی ایراد کرد
[۳۰۰] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۲، ص۳۰۳، به کوشش سیدطیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.    
[۳۰۱] شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، ص۱۴۰، قم، بی‌نا، بی‌تا.    
[۳۰۲] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۷، ص۴۷۴.    
و پس از انجام زیارت کعبه و طواف وداع به منا بازگشت. آن حضرت در منا، نمازهای یومیه را به صورت شکسته به جا آورد
[۳۰۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۱۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۳۰۴] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
و هر روز از خیمه‌گاه خود پیاده برای رمی جمره‌های سه‌گانه می‌رفت و پیاده باز می‌گشت.
[۳۰۵] ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۸، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
[۳۰۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۸۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۳۰۷] طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۲۹۸، به کوشش سیدحسن‌موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از اتمام مناسک حج و اعمال منا در روز سیزدهم ذی‌حجه پس از رمی جمرات در هنگام چاشت به سوی مکه حرکت کرد، بدون اینکه دوباره به مسجدالحرام وارد شده و طواف کند و فقط برای ساعاتی، به جهت عمره عایشه، در ابطح توقف کرد. عایشه به دلیل عذر شرعی عادت ماهیانه نتوانسته بود، پیش از حج، عمره به جا آورد و حج خود را به صورت اِفراد تمام کرد، به همین دلیل از آن حضرت خواست تا اجازه عمره مفرده به او بدهد تا او هم مانند دیگر همسران پیامبر که در این سفر با انجام حج تمتّع، یک حج و یک عمره انجام دادند، افزون بر حج خود، عمره‌ای نیز انجام داده باشد، حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز با تقاضای او موافقت کرد و او را به همراه برادرش عبدالرحمن بن ابوبکر برای انجام عمره‌ای مفرده به تنعیم فرستاد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از بازگشت عایشه و پس از اینکه نماز ظهر و عصر را در مکه خواند، در عصر همان روز،
[۳۰۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۲۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
[۳۰۹] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۵، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
از مسیر ذی طوی، به سمت مدینه حرکت کرد.
[۳۱۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
به گزارشی دیگر، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روز چهاردهم ذی‌حجه
[۳۱۱] بيهقي، احمد بن حسين، السنن الكبرى، ج۵، ص۱۶۱، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت.
[۳۱۲] ابن‌خزیمه سلمی، محمد بن اسحاق، صحیح ابن‌خزیمه، ج۴، ص۳۲۱، المکتب الاسلامی، بیروت - لبنان.
[۳۱۳] فارسی، علی بن بلبان، صحیح ابن‌حبان بترتیب ابن‌بلبان، ج۹، ص۲۲۶، به کوشش شعیب الارنووط، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.    
و به گزارشی، پس از سه روز اقامت در مکه به سوی مدینه حرکت کرد و در پاسخ به کسی که درباره توقف در مکه سؤال کرده بود، مکه را در این ایام، غیر مناسب برای ماندن و درنگ کردن دانست.
[۳۱۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۴، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    

عیادت حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از سعد بن‌ ابی‌وقاص که در مکه به بیماری شدیدی دچار شده بود، به گمان در همین ایام رخ داد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ضمن دلداری به سعد، به پرسش او در مورد وصیت کردن پاسخ داد و ناراحتی او را از قلبش دانست و ضمن دعا برای سلامتی‌اش، دستورالعملی برای درمان وی به حارث بن کلده طبیب داد تا سعد را با خرمای عجوه مدینه درمان کند. او مردی را مامور کرد تا اگر سعد از دنیا رفت او را در مکه دفن کند.
[۳۱۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۵، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۳۱۶] فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، ج‌۱، ص۳۶۸، مؤسسة الرساله، بیروت - لبنان.    
[۳۱۷] ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۸، ص۷۵.    


پس از گذشت سه روز از آغاز سفر‌ بازگشت، در حالی که هنوز حاجیان از کاروان حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای رفتن به شهرها و مکان‌های خود، چندان متفرق نشده بودند، آیه ۶۷ سوره مائده نازل شد. در این نزول، بر اعلام رسمی ولایت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) تاکید شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از تاخیر بیشتر در این زمینه برحذر داشت. این تهدید، با لحنی تند و هشدارآمیز بیان شد به گونه‌ای که این کار را مساوی با انجام ندادن رسالت الهی دانست و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از خطرهای احتمالی که پیش‌بینی می‌شد ایمن دانست.
[۳۱۸] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۵، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
[۳۱۹] ق س:طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج‌۱، ص۲۶۲، دارالکتب الاسلامیه، تهران.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فاصله سه چهار میلیِ جحفه در کنار آبگیری که «خم» نامیده می‌شد،
[۳۲۰] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۷۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
[۳۲۱] منعم حمیری، محمد بن عبدالله، الروض المعطار فی خبر الاقطار، ص۱۵۶، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.    
توقف کرد و فرمان داد تا با صدای «الصلاة جامعة» همه جمعیت را به سوی او فرابخوانند، سپس زیر درختانی که در آنجا بود نماز ظهر را خواند و در خطبه‌ای از نزدیک شدن درگذشت خود و به توجه امت به دو یادگار وی یعنی کتاب خدا و عترت او سخن گفت و در حالی که دست علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) را گرفته بود، خطاب به جمعیت فرمود: «ای مردم! آیا من نسبت به مؤمنان صاحب اختیار و سرپرستشان نیستم؟» همه پاسخ دادند: «بله‌ ای رسول خدا». آن‌گاه دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصـر من نصـره واخذل من خذله؛
[۳۲۲] ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۱، ص۴۵، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
[۳۲۳] ترمذی سلمی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، ج۵، ص۶۶۳، محقق احمد محمد شاکر و آخرون، دار احیاء التراث العربی بیروت.    
[۳۲۴] نسائی، احمد بن علی، فضائل الصحابه، ص۱۴، دار الکتب العلمیة، بیروت - لبنان.    
[۳۲۵] ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ص۴۲۹، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، تهران.
هرکه را من مولای اویم این علی مولای اوست. خدایا با دوست او دوست و با دشمنش، دشمن باش». عمر بن خطاب، بعد این ماجرا، امیر مؤمنان را خطاب قرار داد و گفت: «ای پسر ابوطالب، گوارایت باشد که مولا و سرپرست هر مرد و زن مؤمن شدی».
[۳۲۶] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۴، ص۲۸۱، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
[۳۲۷] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱۰، ص۳۳۱، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
[۳۲۸] ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
[۳۲۹] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۰۹و۱۱۰ و۱۱۶.
[۳۳۰] نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۴۵، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
[۳۳۱] صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۷، ص۴۹۵.
[۳۳۲] صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۷، ص۵۰۳.

بر پایه گزارشی، پس از خطابه و نماز ظهر، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور داد تا برای امام علی (علیه‌السّلام) خیمه‌ای روبروی خیمه او بر پا کردند و به همه مردان و زنان حاضر و همسران خود دستور داد تا گروه گروه به نزد امام علی (علیه‌السّلام) رفته و به او تبریک بگویند و به نام «امیرمؤمنان» بر او سلام کنند. بر پایه گزارشی دیگر، همه مردان با دست دادن، با امام علی (علیه‌السّلام) بیعت کردند.
[۳۳۳] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۶، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
[۳۳۴] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج‌۱، ص۲۶۲، دارالکتب الاسلامیه، تهران.    

هر چند تاریخ دقیق رسیدن حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مدینه مشخص نیست؛ ولی او پیش از پایان یافتن سال دهم هجری به مدینه رسید.
[۳۳۵] حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
[۳۳۶] واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۳۳۵، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
بر این پایه می‌توان گفت سفر او در رفت و برگشت، کمتر از یک ماه طول کشیده است.

(۱) ابن‌فهد مکی، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار‌ام القری، احیاء التراث الاسلامی، مکه مکرمه، چاپ سوم، ۱۴۰۳ ه. ق.
(۲) طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.
(۳) فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
(۴) ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
(۵) مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۶) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، به کوشش سیدحسن‌موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
(۷) عده‌ای از علما، الاصول الستة عشر، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۳ق.
(۸) حمیری کلاعی، ابوالربیع، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله و الثلاثة الخلفاء، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۰.
(۹) مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
(۱۰) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
(۱۱) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۱۲) ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه فی التاریخ.
(۱۳) طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۴) دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس‌، بیروت، دار صادر‌، بی‌تا.
(۱۵) یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۶) ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، ۱۴۰۴ق.
(۱۷) سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
(۱۸) انصاریان، حسین، ترجمه قرآن، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
(۱۹) قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، به کوشش سیدطیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
(۲۰) مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی.
(۲۱) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۲۲) صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش.
(۲۳) شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، قم، بی‌نا، بی‌تا.
(۲۴) بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
(۲۵) قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، دارالفکر - بیروت – لبنان.
(۲۶) ترمذی سلمی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، محقق احمد محمد شاکر و آخرون، دار احیاء التراث العربی بیروت.
(۲۷) حجة الوداع، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج‌۲۰، فرامرز حاج منوچهری.
(۲۸) حجة الوداع، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۲، حسین واثقی.
(۲۹) ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، دارالکتاب العربی بیروت، الطبعة الرابعة، ۱۴۰۵.
(۳۰) مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
(۳۱) بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.
(۳۲) منعم حمیری، محمد بن عبدالله، الروض المعطار فی خبر الاقطار، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.
(۳۳) فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.
(۳۴) ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
(۳۵) فاسی‌، ابومدین، مستعذب الاخبار باطیب الاخبار، دارالکتب العلمیه، بیروت‌، ۱۴۲۴ ق‌.
(۳۶) مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار، دارالغرب الاسلامی - بیروت، ۲۰۰۲ م.
(۳۷) ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.
(۳۸) ابومحمد دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن دارمی، تحقیق فواز احمد زمرلی، خالد السبع العلمی، دارالکتاب العربی، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۰۷.
(۳۹) نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
(۴۰) تمیمی‌، ابوحاتم، السیرة النبویة و اخبار الخلفاء، الکتب الثقافیة، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
(۴۱) حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
(۴۲) زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
(۴۳) قاری، ملاعلی، شرح الشفاء للقاضی عیاض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۴۴) واعظ خرگوشی، ابوسعید، شرف النبی (شرف المصطفی)، به کوشش محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش.
(۴۵) فارسی، علی بن بلبان، صحیح ابن‌حبان بترتیب ابن‌بلبان، به کوشش شعیب الارنووط، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.
(۴۶) ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
(۴۷) صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۴۸) ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.
(۴۹) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
(۵۰) هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
(۵۱) نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ ش.
(۵۲) ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
(۵۳) شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، بیروت، ۱۴۱۱ق.
(۵۴) طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۵۵) واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
(۵۶) طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۹۲ق.
(۵۷) ابن‌شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، قم، چاپ اول، ۱۳۷ق.
(۵۸) لحجی، عبدالله بن سعید، منتهی السوول علی وسائل الوصول الی شمائل الرسول، دارالمنهاج - جده، چاپ سوم، ۱۴۲۶.
(۵۹) نووی، یحیی بن شرف، شرح صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
(۶۰) ابوعبدالله اصبحی، مالک بن انس، موطا، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء التراث العربی، مصر.
(۶۱) راوندی، فضل‌الله بن علی، النوادر، قم، بی‌تا.
(۶۲) سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۶۳) امینی‌، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب‌، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه‌، قم‌، ۱۴۱۶ق.
(۶۴) واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.

۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۹، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۲. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۳. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص۱۰۹، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.    
۴. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۱۸۶، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج۳، ص۱۸۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶. ↑ فاسی‌، ابومدین، مستعذب الاخبار باطیب الاخبار، ص۳۰۹، دارالکتب العلمیه، بیروت‌، ۱۴۲۴ ق‌.    
۷. ↑ حمیری کلاعی، ابوالربیع، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله و الثلاثة الخلفاء، ج۲، ص۳۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۰.    
۸. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۹. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۱۰. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۱۰۹.    
۱۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۲۷۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۲. ↑ واعظ خرگوشی، ابوسعید، شرف النبی (شرف المصطفی)، ج۳، ص۱۰۰، به کوشش محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش.    
۱۳. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۲۱۵.    
۱۴. ↑ زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، ج۴، ص۱۴۲، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.    
۱۵. ↑ زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، ج۴، ص۱۴۲، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.    
۱۶. ↑ امینی‌، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب‌، ج۱، ص۱۱، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه‌، قم‌، ۱۴۱۶ق.    
۱۷. ↑ رشید رضا، محمد، سیدنا محمد، ج۲، ص۳۲.
۱۸. ↑ رک:حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۱۹. ↑ زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، ج۴، ص۱۴۲، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.    
۲۰. ↑ دانشنامه بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، حجة الوداع.
۲۱. ↑ واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۸، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
۲۲. ↑ رک:واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۵، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۲۳. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۴۴، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۴. ↑ ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۲، ص۳۱۸، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.    
۲۵. ↑ رک:بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۵، ص۱۷۵، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
۲۶. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۲، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
۲۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۱، ص۳۷۸، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۲۸. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۱، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۲۹. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۳۰. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۳۱. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۳۲. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۱۷۹، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۳۳. ↑ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج‌۱، ص۴۸۷.    
۳۴. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۵، ص۵۴.    
۳۵. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۸۹، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
۳۶. ↑ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۵۶، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.    
۳۷. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۱، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۳۸. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۸۹، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
۳۹. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت - لبنان.    
۴۰. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۲۲، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۴۱. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۴۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۴۳. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۴۴. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، ص۳۷، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۸ق.    
۴۵. ↑ دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس‌، ج۲، ص۱۴۹، بیروت، دار صادر‌، بی‌تا.    
۴۶. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۴۷. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۴۸. ↑ ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۲، ص۲۵۴، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.    
۴۹. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۵۱۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۵۰. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۶۷، دارالفکر - بیروت – لبنان.
۵۱. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱۰، ص۲۹۲، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
۵۲. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۲۲، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۵۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۴۴، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۵۴. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۷، ص۳۱۸.    
۵۵. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۵، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
۵۶. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۴۰، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی.    
۵۷. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص۱۵۷، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.    
۵۸. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۵۹. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۸۹، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۶۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۶۱. ↑ شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۱۰۳، بیروت، ۱۴۱۱ق.    
۶۲. ↑ نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج‌۱، ص۱۷۳، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ ش.
۶۳. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۶۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۶۵. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۲، ص۱۰۲، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۶۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۶۷. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۲۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۶۸. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۳۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۶۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۷۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵۸، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۷۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۷۳۲، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۷۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۵۷۲، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۷۳. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج‌۳، ص۳۰۵، محقق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت.    
۷۴. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۴، ص۱۸۹.    
۷۵. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج‌۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۷۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۳۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۷۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۷۸. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۹۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۷۹. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۸۰. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۳۸، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
۸۱. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۵۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۸۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۹۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۸۳. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۸۴. ↑ تمیمی، ابوحاتم، السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، ج‌۱، ص۳۹۳.    
۸۵. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۷۷.    
۸۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۸۷. ↑ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۳، ص۵۴، دارالکتاب العربی بیروت، الطبعة الرابعة، ۱۴۰۵.    
۸۸. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۶۵، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۸۹. ↑ عده‌ای از علما، الاصول الستة عشر، ص۱۴۸، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۳ق.    
۹۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۱، ص۴۰۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۹۱. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۱۶۲، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
۹۲. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۱۵۹، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
۹۳. ↑ ترمذی سلمی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، ج۳، ص۱۷۸، محقق احمد محمد شاکر و آخرون، دار احیاء التراث العربی بیروت.    
۹۴. ↑ منعم حمیری، محمد بن عبدالله، الروض المعطار فی خبر الاقطار، ص۲۷۷، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.    
۹۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۳۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۹۶. ↑ ق.س: صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنّف، ج۴، ص۴۶۴.
۹۷. ↑ مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ، ج‌۱، ص۶۲۷، دار هجرة النبی المختار، دارالغرب الاسلامی - بیروت، ۲۰۰۲ م.
۹۸. ↑ نهروانی، محمد بن احمد، تاریخ المدینة، ص۱۵۲،
۹۹. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
۱۰۰. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
۱۰۱. ↑ شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۱۷۰، بیروت، ۱۴۱۱ق.    
۱۰۲. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۱۰۳. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
۱۰۴. ↑ ابن‌ضیاء، محمد بن احمد، تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف، ج‌۱، ص۳۱۱.    
۱۰۵. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۱۰۶. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۳۷۴.
۱۰۷. ↑ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج‌۱۰، ص۲۹.    
۱۰۸. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۵، ص۶، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۱۰۹. ↑ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۲، ص۱۰، دارالکتاب العربی بیروت، الطبعة الرابعة، ۱۴۰۵.    
۱۱۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۶، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۱۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۶-۱۴۷، به کوشش سیدحسن‌موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۱۱۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج‌۱، ص۳۷۰، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
۱۱۳. ↑ شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۲۳۷، بیروت، ۱۴۱۱ق.    
۱۱۴. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۵۹-۱۸۳، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
۱۱۵. ↑ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، المغانم المطابه فی معالم طاب، ص۲۶۲.
۱۱۶. ↑ شراب، محمد محمدحسن، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، ص۲۶۸، بیروت، ۱۴۱۱ق.    
۱۱۷. ↑ مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ، ج‌۱، ص۶۳۱، دار هجرة النبی المختار، دارالغرب الاسلامی - بیروت، ۲۰۰۲ م.
۱۱۸. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج‌۱، ص۲۴۶، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.    
۱۱۹. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۲۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۲۰. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۲، ص۴۷، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
۱۲۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۴۰۲، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
۱۲۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۲۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۲۳. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۱۲۴. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۵۷.    
۱۲۵. ↑ رک:واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۱۰۶، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
۱۲۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۲۳، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۲۷. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ج۲، ص۴۱۲، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۲۸. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۲۴۴، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
۱۲۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۵، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۳۰. ↑ ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۱۸۲، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
۱۳۱. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۳۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۳۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۳۳. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ج۲، ص۴۱۲، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۳۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۳۵. ↑ رک:حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۶۴۶.    
۱۳۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۳۷. ↑ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۴، ص۴۱۳.
۱۳۸. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۵۸.    
۱۳۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۴۰. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۱۴۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۹۹، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۴۲. ↑ اصل عاصم بن حمید حناط، ص۳۲.
۱۴۳. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ج۲، ص۴۱۴، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۴۴. ↑ واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۶۵، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
۱۴۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۴۶. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۷۹، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۴۷. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۷۹، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۴۸. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۹۳، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۱۴۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج‌۳، ص۱۳۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۵۰. ↑ ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج‌۲، ص۳۰۱، دارصادر، بیروت.    
۱۵۱. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۷، ص۲۲۴.    
۱۵۲. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۱، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۱۵۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۵۴. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۲۳۷، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
۱۵۵. ↑ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۸۳، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
۱۵۶. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۵۷. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۰۰، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
۱۵۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۵۹. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۳، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۱۶۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج۳، ص۱۴۹، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۶۱. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۳، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۱۶۲. ↑ ابن‌فهد مکی، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار‌ ام القری، ج‌۱، ص۵۷۶، احیاء التراث الاسلامی، مکه مکرمه، چاپ سوم، ۱۴۰۳ ه. ق.
۱۶۳. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۴۰، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی.    
۱۶۴. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۲، ص۱۱۰، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۶۵. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، جامع الاحادیث، ج۱، ص۱۲۲.    
۱۶۶. ↑ هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۵، ص۵۲، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.    
۱۶۷. ↑ واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۱۵۴، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
۱۶۸. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۱۶۹. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج‌۲، ص۱۱۰، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۷۰. ↑ .
۱۷۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۷۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۰، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۷۳. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج‌۱، ص۳۷۰، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.    
۱۷۴. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۶۳۲.    
۱۷۵. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۶۹.    
۱۷۶. ↑ ابن‌فهد مکی، عمر بن محمد، اتحاف الوری باخبار‌ ام القری، ج‌۱، ص۵۷۶، احیاء التراث الاسلامی، مکه مکرمه، چاپ سوم، ۱۴۰۳ ه. ق.
۱۷۷. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۷۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۷۷، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۷۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۱۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۸۰. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۵، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۱۸۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ج۳، ص۱۵۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۸۲. ↑ سهیلی‌ اندلسی، عبدالرحمن بن خطیب، الروض الانف، ج‌۷، ص۵۰۷، دار احیاء التراث العربی، بیروت - لبنان.    
۱۸۳. ↑ احادیث اسماعیل بن جعفر، ج۱، ص۴۲۳.
۱۸۴. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۳۴، ص۴۲۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۱۸۵. ↑ ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص۳۰، قم، ۱۴۰۴ق.    
۱۸۶. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۷۱.    
۱۸۷. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۹۰، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
۱۸۸. ↑ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۵۷، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.    
۱۸۹. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۱۹۰. ↑ ابومحمد دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن دارمی، ج۱، ص۱۱۶۷، تحقیق فواز احمد زمرلی، خالد السبع العلمی، دارالکتاب العربی، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۰۷.    
۱۹۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۹۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۴۸، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش.    
۱۹۳. ↑ هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۵، ص۱۸۸، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.    
۱۹۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۶۴، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۹۵. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۹۰، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۱۹۶. ↑ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۴، ص۴۷۳.
۱۹۷. ↑ واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۱۸۳، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
۱۹۸. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۶۴، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
۱۹۹. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۲۵۸، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
۲۰۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۶۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۰۱. ↑ رک:قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۲۰۲. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۱، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
۲۰۳. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۲۶۰، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.    
۲۰۴. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۱، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
۲۰۵. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۲، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
۲۰۶. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۲۲، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۲۰۷. ↑ ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
۲۰۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۰۹. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۳۱، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۲۱۰. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۲، ص۵۰، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۱۱. ↑ أبرهة کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۷۰، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۱۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۴۶۸، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
۲۱۳. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۲، ص۱۸۶، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۲۱۴. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، ص۲۸۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.    
۲۱۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۱۶. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۲، ص۱۷۳، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
۲۱۷. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱، ص۲۱۰، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۱۸. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۷، ص۱۴۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۱۹. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۸، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۲۰. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۰۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۲۲۱. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۲۲، ص۳۱۲، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۲۲. ↑ تمیمی، ابوحاتم، السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، ج‌۱، ص۳۹۷.    
۲۲۳. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۸، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
۲۲۴. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۸۹.
۲۲۵. ↑ ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۴۲۷، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
۲۲۶. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۳۹۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۲۲۷. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۴، ص۳۸۱، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
۲۲۸. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۲۲۹. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۰۰، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
۲۳۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۳۱. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۳، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۲۳۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۹۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۳۳. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۴۳، ص۳۲، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۳۴. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۰، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۲۳۵. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۸۸، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۲۳۶. ↑ ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۵۳، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
۲۳۷. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۱، ص۳۲۴، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
۲۳۸. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۱۸۹.    
۲۳۹. ↑ قاری، ملاعلی، شرح الشفاء للقاضی عیاض، ج۱، ص۲۹۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
۲۴۰. ↑ لحجی، عبدالله بن سعید، منتهی السوول علی وسائل الوصول الی شمائل الرسول، ج۲، ص۵۹۰، دارالمنهاج - جده، چاپ سوم، ۱۴۲۶.
۲۴۱. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۲۴۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۲۴۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۷۴، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۴۴. ↑ .
۲۴۵. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۲۴۶. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۵، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۴۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۴۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۴۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۷، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۵۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۵۷، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۵۱. ↑ ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۲، ص۳۴۸، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.    
۲۵۲. ↑ ابن‌شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ج۲، ص۱۳۰، قم، چاپ اول، ۱۳۷ق.    
۲۵۳. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۸۸.    
۲۵۴. ↑ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج‌۸، ص۴۷۶.    
۲۵۵. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۷، ص۱۰۳، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
۲۵۶. ↑ ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۴، ص۴۳۵، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
۲۵۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۵۸. ↑ واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۲۴۶، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.
۲۵۹. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۲، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۶۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۳۰، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۶۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، من‌لا‌یحضره‌الفقیه، ج۲، ص۵۰۸، تحقیق علی‌اکبر غفاری، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.    
۲۶۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۲۶۳. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۵۱، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
۲۶۴. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۵۰، دارالفکر - بیروت – لبنان.
۲۶۵. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۰۸، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۲۶۶. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۸۹.
۲۶۷. ↑ رک:کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۰۲، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۶۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۰۹، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۲۶۹. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۱۸۱، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
۲۷۰. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج‌۴، ص۲۳۰، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.    
۲۷۱. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۲۶، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت.    
۲۷۲. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۵، ص۱۸۸.    
۲۷۳. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۲۴، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
۲۷۴. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۰۸، دارالفکر - بیروت – لبنان.
۲۷۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۰۳، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۷۶. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۷۶، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.    
۲۷۷. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۷۸. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج‌۵، ص۱۹۵.    
۲۷۹. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۳۴، ص۴۲۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۸۰. ↑ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
۲۸۱. ↑ بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۶، ص۲۳۶، دار ابن‌کثیر، بیروت، الطبعة الثالثة.
۲۸۲. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۲۷، ص۳۰۰، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.    
۲۸۳. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۱۵، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۲۸۴. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۵، ص۲۵۱، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
۲۸۵. ↑ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
۲۸۶. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج‌۲، ص۱۸۱، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
۲۸۷. ↑ راوندی، فضل الله بن علی، النوادر، ص۱۹۸، قم، بی‌تا.    
۲۸۸. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، ج۱، ص۹۰، به کوشش سیدمحمدمهدی حسن خرسان، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.    
۲۸۹. ↑ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۵۷، به کوشش سیدمحمدباقر موسوی خرسان، مشهد، انتشارات المرتضی، ۱۴۰۳ق.    
۲۹۰. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۸۶، دارالفکر - بیروت – لبنان.    
۲۹۱. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۱۰۲۲، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۲۹۲. ↑ ابی‌داود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۱۸۲، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۰.    
۲۹۳. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۹۴. ↑ بيهقي، احمد بن حسين، السنن الكبرى، ج۵، ص۱۴۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت.
۲۹۵. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۲۹۶. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، ج۵، ص۴۳۸، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۰۵.    
۲۹۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۲۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۲۹۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۹۹. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج‌۱، ص۲۷۳، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.    
۳۰۰. ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۲، ص۳۰۳، به کوشش سیدطیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.    
۳۰۱. ↑ شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، ص۱۴۰، قم، بی‌نا، بی‌تا.    
۳۰۲. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۷، ص۴۷۴.    
۳۰۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۱۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۳۰۴. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۳۰۵. ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۸، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.    
۳۰۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۸۶، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۳۰۷. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۲۹۸، به کوشش سیدحسن‌موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۳۰۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۲۱، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۳۰۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۵، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۳۱۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۸، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۳۱۱. ↑ بيهقي، احمد بن حسين، السنن الكبرى، ج۵، ص۱۶۱، تحقیق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت.
۳۱۲. ↑ ابن‌خزیمه سلمی، محمد بن اسحاق، صحیح ابن‌خزیمه، ج۴، ص۳۲۱، المکتب الاسلامی، بیروت - لبنان.
۳۱۳. ↑ فارسی، علی بن بلبان، صحیح ابن‌حبان بترتیب ابن‌بلبان، ج۹، ص۲۲۶، به کوشش شعیب الارنووط، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.    
۳۱۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۴، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۳۱۵. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۵، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۳۱۶. ↑ فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، ج‌۱، ص۳۶۸، مؤسسة الرساله، بیروت - لبنان.    
۳۱۷. ↑ ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج‌۸، ص۷۵.    
۳۱۸. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۵، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۳۱۹. ↑ ق س:طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج‌۱، ص۲۶۲، دارالکتب الاسلامیه، تهران.    
۳۲۰. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۷۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.    
۳۲۱. ↑ منعم حمیری، محمد بن عبدالله، الروض المعطار فی خبر الاقطار، ص۱۵۶، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.    
۳۲۲. ↑ ربعی بن ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۱، ص۴۵، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.    
۳۲۳. ↑ ترمذی سلمی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، ج۵، ص۶۶۳، محقق احمد محمد شاکر و آخرون، دار احیاء التراث العربی بیروت.    
۳۲۴. ↑ نسائی، احمد بن علی، فضائل الصحابه، ص۱۴، دار الکتب العلمیة، بیروت - لبنان.    
۳۲۵. ↑ ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ص۴۲۹، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، تهران.
۳۲۶. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۴، ص۲۸۱، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
۳۲۷. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱۰، ص۳۳۱، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
۳۲۸. ↑ ابن‌حنبل شیبانی، احمد بن محمد، مسند ابن‌حنبل، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹، المحقق السیدابوالمعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
۳۲۹. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۰۹و۱۱۰ و۱۱۶.
۳۳۰. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۵، ص۴۵، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
۳۳۱. ↑ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۷، ص۴۹۵.
۳۳۲. ↑ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۷، ص۵۰۳.
۳۳۳. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۶، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۳۳۴. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج‌۱، ص۲۶۲، دارالکتب الاسلامیه، تهران.    
۳۳۵. ↑ حمیری، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، ج‌۲، ص۶۰۶، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۳۳۶. ↑ واثقی، حسین، حجةالوداع کما رواها اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، ص۳۳۵، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم، ۱۴۲۵ق‌.


• دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حجةالوداع»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۲۵.    
• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « حجة الوداع»، شماره۵۸۳۸.    


رده‌های این صفحه : تاریخ زندگانی پیامبر | حجه الوداع | ذی الحجه | رویدادهای تاریخ اسلام سال 10 (قمری) | سیره پیامبر
جعبه ابزار