جمعه در قرآن و حدیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمعه، هفتمین روز هفته دارای جنبه عبادی، فقهی و
اجتماعی - دینی مهم در
فرهنگ اسلامی، هم‌چنین نام
نمازی با احکام خاص می‌باشد.
واژه جمعه، از ریشه ج م ع، به معنای گردآوردن و پیوستن است که در عربی به سه شکل خوانده می‌شود:
جُمُعَه،
جُمْعَه و
جُمَعَه.
بیشتر
قاریان ، در تنها
آیه‌ای که نام این روز را در بر دارد،
آن را به شکل
جُمُعَه خوانده‌اند.
معادلِ فارسیِ آن «
آدینه » است
و
عرب جاهلی به آن «
یوم العَروبة » می‌گفتند.
در باره
وجه تسمیه روز جمعه گفته‌اند که یکی از
اجداد پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم،
کعب بن لُؤَیّ ، یا به قولی دیگر
قُصَیّ بن کِلاب ، مردم را در این روز گرد می‌آورد و برای آنان
موعظه می‌کرد
از این‌رو، برخی
تغییر نام این
روز را از
یوم العروبة به
جمعه، به کعب نسبت داده‌اند.
برخی دیگر این نام‌گذاری را به
انصار مدینه منسوب دانسته‌اند، زیرا بر پایه برخی
احادیث ،
اسعد بن زُراره پیش از
هجرت پیامبر اکرم به
مدینه ، مردم را در این روز گرد آورد و با آنان
نماز گزارد و از آن پس نام
جمعه برای این روز برگزیده شد.
در احادیث وجوه دیگری هم برای نام‌گذاری این روز ذکر شده است، از جمله گردآوردن گلِ
آدم در این روز، به پایان رسیدن
آفرینش آسمان‌ها و زمین در این روز، گرد آمدن مردم در این روز برای نماز،
جمع شدن تمام
مخلوقات در این روز و گرفتن میثاق از آن‌ها بر
ربوبیت خداوند متعال و
نبوت پیامبر اکرم صلی اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و
ولایت حضرت علی علیه‌السلام.
بنا بر احادیث، برخی وقایع مهم و تاریخی در این روز رخ داده است یا خواهد داد، از جمله:
خلقت حضرت آدم و
حوا علیهماالسلام،
هبوط حضرت آدم به
زمین ، پذیرفته شدن
توبه آدم و
وفات او، خاموش شدن
آتش نمرود بر
حضرت ابراهیم ، فرستاده شدن
قربانی برای حضرت ابراهیم، برداشته شدن
بلا از
حضرت ایوب ،
ولادت پیامبر اکرم و برخی
معصومان علیهم‌السلام (از جمله حضرت علی و
حضرت فاطمه و
حضرت مهدی علیهم‌السلام)، واقعه
غدیر خم ،
ازدواج حضرت علی و حضرت زهرا،
شهادت برخی بزرگان،
ظهور امام زمان ، نابودی لشکر
سفیانی ، کشته شدن
دجال ، و برپا شدن
قیامت.
در باره ویژگی‌ها،
آداب و
احکام روز
جمعه آثار بسیاری به استقلال
تألیف شده، هم‌چنین در برخی کتاب‌ها ضمناً به این موضوع نیز پرداخته شده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
الخصال شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)،
جمال الاُسبوع اثر
سید بن طاووس (متوفی ۶۶۴)،
خصائص یوم‌الجمعة از
شهید ثانی (متوفی ۹۶۵)،
نور اللمْعَة فی خصائص الجمعة از
سیوطی (متوفی ۹۱۱)، کتاب
العروس فی خصائص یوم‌الجمعة و فضائله از
جعفر بن احمد قمی (متوفی ۳۸۱)،
ابواب‌الجنات فی آداب الجمعات از
محمدتقی احمدآبادی (متوفی ۱۳۴۸)،
زینة الاعیاد فی اعمال الجمعة از
احمد شُکر (متوفی بعد از ۱۲۸۶)،
الاسرار المُوَدَّعَة فی اعمال یوم‌الجمعة نوشته
مصطفی بن ابراهیم (متوفی ۱۳۳۶)،
التُحفة الکریمة فی الجمعة العظیمة از
خلیل مَرتا (متوفی ۱۳۳۵).
هم‌چنین
منابع حدیثی و
فقهی شیعه و
اهل سنت باب یا باب‌هایی را به
روز جمعه اختصاص داده‌اند.
روز
جمعه در
احادیث با این عناوین آمده است: سید ایام، افضل ایام،
روز عید، روز اَزْهر،
روز شاهد، روز عتیق (رهایی از
آتش دوزخ)، روز خدا، روز حجّت، (امام زمان عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشريف) روز مولود (به سبب ولادت پیامبر اکرم) و روز
عبادت.
ویژگی‌های متعددی در احادیث برای روز
جمعه ذکر شده است، از جمله آن‌که اگر کسی در روز
جمعه فوت کند، از
عذاب قبر در
امان می‌ماند،
در این روز
عذاب از اهل
برزخ برداشته و درهای
جهنم گشوده می‌شود،
خیر و
کرامت برای
بهشتیان فزونی می‌یابد،
ارواح مؤمنان بازماندگانشان را
زیارت می‌کنند،
فرشتگان با پیامبر اکرم و
اهل بیت علیهم‌السلام
تجدید عهد می‌کنند
و ثواب کارهای نیک دو برابر می‌شود.
در منابع فقهی و حدیثی، اعمال و آداب گوناگونی برای روز
جمعه ذکر شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها اقامه
نماز جمعه است.
از دیگر آداب این روز به جا آوردن
غسل جمعه است.
بیشتر
فقهای شیعه و
اهل سنّت ، با استناد به احادیث بسیاری که در
استحباب و فضیلتِ غسل
جمعه وارد شده است، آن را از
مستحبات مورد تأکید به شمار آورده‌اند (برای نظر اهل سنّت به این منابع رجوع کنید
؛ برای نظر
فقهای امامی به این منابع رجوع کنید
).
معدودی از
فقهای متقدم شیعه و برخی از
ظاهریان نیز
حکم به
وجوب غسل
جمعه داده‌اند.
بنا بر احادیث، حکمت
تشریع غسل
جمعه رعایت پاکیزگی، به‌ویژه از سوی نمازگزاران، بوده است.
به نظر معدودی از نویسندگان اهل سنّت، امروزه با توجه به پاکیزگی و نظافت متعارف،
حکمت تشریع غسل
جمعه منتفی شده است و استعمال
بوی خوش می‌تواند جانشین آن باشد.
بیشتر فقهای شیعه و اهل سنّت استحباب یا وجوب غسل
جمعه را
مطلق دانسته‌اند
اما، برخی فقهای اهل سنّت آن را برای اشخاص خاصی
مستحب شمرده‌اند، از جمله شرکت کنندگان در نماز
جمعه یا کسانی که نماز
جمعه بر آنان
واجب است.
بنا بر نظری دیگر، غسل
جمعه هم برای شرکت کنندگان در نماز
جمعه و هم برای کسانی که اهلیت شرکت کردن در آن را دارند، حتی اگر در نماز شرکت نکنند، مستحب است.
به‌نظر بیشتر فقهای شیعه و اهل سنّت، ابتدای زمان غسل
جمعه طلوع فجر است.
معدودی از فقهای اهل سنّت
طلوع خورشید و برخی دیگر
زوال (
ظهر شرعی ) را ابتدای آن ذکر کرده‌اند و برخی، از جمله اوزاعی، انجام دادن آن را قبل از طلوع فجر نیز روا دانسته‌اند.
(برای تفصیل این حکم و لوازم فقهی آن به این منابع رجوع کنید
).
پایان وقت غسل
جمعه، به نظر مشهور فقهای شیعه و اهل سنّت، زمان زوال (ظهر شرعی) است.
برخی از فقهای شیعه احتمال استحباب غسل
جمعه تا
غروب آفتاب را مطرح کرده‌اند.
برخی از فقهای اهل سنّت بهترین زمان غسل
جمعه را پیش از رفتن به نماز
جمعه دانسته‌اند.
قضای غسل
جمعه، به نظر مشهور
فقها ، تا انتهای روز
شنبه و به قولی دیگر تا شب شنبه و بنا بر حدیثی در تمام
هفته است.
برخی آداب و کارهای مستحب دیگر از دیدگاه
علمای شیعه و اهل سنّت در روز
جمعه عبارت‌اند از: استفاده کردن از
عطر و چیزهای خوشبو کننده،
مسواک زدن، کوتاه کردن
مو و
ناخن و
شارب ، پوشیدن بهترین
لباس ، فراهم کردن مایحتاج اهل
خانه ،
زیارت اهل قبور به‌ویژه
قبر پدر و
مادر ، شرکت در
تشییع جنازه ،
عیادت بیماران و
صدقه دادن (برای نظر
علمای اهل سنت به این منابع مراجعه کنید؛
برای نظر علمای شیعه به این منابع مراجعه کنید
).
انجام دادن برخی کارها نیز در روز
جمعه مکروه شمرده شده است، از جمله
حجامت کردن،
سفر کردن پیش از
ادای نماز
جمعه،
روزه گرفتن بدون دلیل موجه، اشتغال به کسب و کار و نیازهای دنیوی،
صید و
ذبح حیوانات و
شعر خواندن.
روز جمعه ، در
احادیث ، روز عبادت خوانده شده
و به این دلیل برترین روز هفته دانسته شده است.
به موجب احادیث، پیامبر اکرم و
اصحاب ایشان و نیز
ائمه علیهم‌السلام از روز
پنج‌شنبه خود را برای به‌جا آوردن عبادات
جمعه آماده می‌کردند.
از مهم‌ترین کارهای عبادی روز
جمعه این‌هاست: به‌جا آوردن نمازهای مستحب، مانند نمازهای
نافله روز
جمعه،
نمازهای هدیه به پیامبر اکرم و حضرت فاطمه،
نماز اعرابی و
نماز جعفر طیار؛
خواندن دعاهای اختصاصی روز
جمعه؛
خواندن زیارت‌های خاص این روز، مانند زیارت
امام حسین و
امام زمان ؛
صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم؛
(برای صلوات خاص روز
جمعه )
تلاوت قرآن به‌ویژه برخی سوره‌هایی که به خواندن آن‌ها سفارش شده است؛
دعا کردن و طلب مغفرت از
خداوند ؛
(برای
ادعیه خاص
امام سجاد در روز
جمعه به
صحیفه سجادیه مراجعه کنید
) فراگیری
دین؛
انتظار فرج ولی‌عصر و دعا کردن برای
ظهور او.
بنا بر احادیث، در وقت خاصی از این روز دعا
مستجاب می‌شود
(در باره این
زمان به این منابع رجوع کنید
).
گفتنی است برای برخی از روزهای
جمعه، از جمله
جمعه‌های ماه‌های
رجب و
رمضان، شرافت و آداب خاصی ذکر شده است.
در احادیث، شب
جمعه هم‌رتبه روز
جمعه دانسته شده است و آن را شب فرود آمدن
ملائکه به زمین، عرضه شدن کارهای افراد به پیامبر اکرم یا به
ارواح نزدیکانِ تازه درگذشته انسان
و
شب سرور ائمه معرفی نموده است.
برای
شب جمعه اعمال و آدابی مطرح کرده‌اند، از جمله
توبه ، عبادت، دعا و به‌جا آوردن
نماز مستحب؛
تلاوت قرآن و به‌ویژه تلاوت چند
سوره معیّن؛
صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم
و خواندن ادعیه از جمله
دعای کمیل.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۳) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهراحمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
(۴) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.
(۵) ابن بابویه، کتاب‌الخصال، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
(۶) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۷) ابن بابویه، الهدایة فی الاصول و الفروع، قم ۱۴۱۸.
(۸) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم‌التفسیر، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۹) ابن حجر عسقلانی، فتح‌الباری بشرح صحیح البخاری، مصر ۱۳۴۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۰) ابن حزم، المحلّی، چاپ احمد محمدشاکر، بیروت: دارالجیل، بی تا.
(۱۱) ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر،) بی تا (.
(۱۲) ابن خُزیمه، صحیح ابن خُزیمه، چاپ محمد مصطفی اعظیمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۳) ابن طاووس، جمال‌الاسبوع بکمال العمل المشروع، چاپ جواد قیومی اصفهانی،) بی جا (: مؤسسه الا´فاق، ۱۳۷۱ ش.
(۱۴) ابن عبدالبرّ، فتح‌المالک، بتبویب التمهید لابن عبدالبرّ علی موطّأ الامام مالک، ترتیب و تحقیق مصطفی صمیده، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۱۵) ابن فارس.
(۱۶) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷) ابن ماجه، سنن ابن ماجه، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۸) ابن منظور، لسان العرب.
(۱۹) ابن نجیم، البحرالرائق شرح کنزالدقائق، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
(۲۰) محمدتقی اصفهانی، ابواب‌الجنّات فی آداب
الجمعات: آئین
جمعه، قم ۱۳۶۳ ش.
(۲۱) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۲۲) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۳) احمد بن محمد برقی، کتاب‌المحاسن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم) ۱۳۳۱ ش (.
(۲۴) منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف‌القناع عن متن‌الاقناع، چاپ هلال مصیلحی مصطفی هلال، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۲۵) احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، بیروت: دارالفکر،) بی تا (.
(۲۶) حاجی خلیفه.
(۲۷) حرّعاملی، وسائل الشیعة.
(۲۸) روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بن یانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیله، نجف۱۳۹۰، چاپ افست قم) بی تا (.
(۲۹) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن‌الدارمی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۰) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر،) بیروت (: دار احیاء الکتب‌العربیة،) بی تا (.
(۳۱) دهخدا، لغت‌نامه دهخدا.
(۳۲) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، فتح‌العزیز شرح‌الوجیز،) بیروت (: دارالفکر،) بی تا (.
(۳۳) وهبه زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۳۴) یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۳۵) عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۳۶) عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، نوراللمعة فی
خصائص الجمعة، چاپ محمد سعید زغلول، بیروت ۱۴۰۵.
(۳۷) عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، الوسائل الی معرفة الاوائل، چاپ عبدالرحمان جوزو، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۳۸) محمد بن ادریس شافعی، الامّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت) بی تا (.
(۳۹) عبدالحمید شروانی، حاشیة العلامة الشیخ عبدالحمید الشروانی، در حواشی الشروانی و ابن قاسم العبادی علی تحفة المحتاج بشرح‌المنهاج، چاپ سنگی مصر ۱۳۱۵، چاپ افست) بیروت (: داراحیاء التراث‌العربی،) بی تا (.
(۴۰) زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهیدالثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۴۱) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری، منتهیالارب فی لغة العرب، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷ـ ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷.
(۴۲) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴۳) طبرسی، تفسیر
مجمع البیان.
(۴۴) فخرالدین بن محمد طریحی،
مجمع‌البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴۵) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی تا (.
(۴۶) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
(۴۷) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
(۴۸) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف فی الفقه، تهران ۱۳۷۷ـ۱۳۸۲.
(۴۹) حسن بن عبداللّه عسکری، الاوائل، چاپ عبدالرزاق غالب مهدی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۵۰) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ.
(۵۱) علی بن حسین (ع)، امام چهارم، الصحیفه السجادیه، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۱۱.
(۵۲) علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۹، قم ۱۴۱۴.
(۵۳) الفقه‌المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، والمشتهرب فقه‌الرضا، مشهد: مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۶.
(۵۴) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب قاموس‌المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۵۵) نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره) ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵ (، چاپ افست قم) بی تا (.
(۵۶) محمد بن احمد قرطبی،
الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۵۷) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.
(۵۸) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت) بی تا (.
(۵۹) کلینی، اصول کافی.
(۶۰) مالک بن انس، المُوَطّأ، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
(۶۱) مجلسی، بحارالانوار.
(۶۲) جعفر بن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
(۶۳) محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۶۴) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۶۵) ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، غنائم الایّام فی مسائل الحلال و الحرام، قم ۱۳۷۵ـ ۱۳۷۸ ش.
(۶۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۶۷) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج ۵، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
(۶۸) احمد بن علی نسائی، سنن‌النسائی، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۶۹) یحیی بن شرف نووی،
المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۷۰) علی بن ابوبکر هیثمی،
مجمع‌الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمعه در قرآن و حدیث»، شماره۴۸۶۴.
