تفسیر احسن الحدیث (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر احسن الحدیث اثر
سید علی اکبر قرشی، تفسیر کل قرآن به زبان فارسی نگاشته شده و کتابی است ساده و روان با جهت گیری هدایتی و تربیتی، متناسب با سطح و فهم توده ی مردم، که جلوه
تفسیر قرآن به قرآن و استفاده از روایات را در خود دارد.
آغاز نگارش آن هشتم
ذو القعده ۱۳۹۶ ه. ق و ۱۳۵۶ شمسی و بعد از ۹ سال و چند ماه به سال ۱۳۶۵ ه. ش پایان یافت.
نسبت به نامگذاری تفسیر، مصنف می‌فرماید: ابتدا نامش را «تفسیر ممتاز» گذاشتم ولی در ذهنم بود که این نام، مناسب نمی‌باشد، جلد اول با همین نام چاپ شد، خیلی فکر کردم که چه نامی برای آن انتخاب نمایم، بعد از مدتی به نظرم آمد که خداوند به قرآن «احسن الحدیث» فرموده است. الله انزل احسن الحدیث کتابا متشابها»
به همین جهت این نام را انتخاب نمودم.
این تفسیر همانند بسیاری از تفاسیر، مقدمه‌ای در بعضی مسائل
علوم قرآنی دارد که در حقیقت جزو مبادی تفسیر و آشنایی کلی با قرآن می‌باشد. مانند: توضیح کلمه «قرآن»، سوره‌ها و آیات قرآن، مطالب قرآن، سوره‌ها و
آیه‌های مکی و
مدنی، تقسیم سوره‌ها به سالهای قبل از
هجرت و بعد از آن، اولین و آخرین سوره،
ترکیب و ترتیب سوره‌های قرآن،
نزول دفعی و
تدریجی قرآن،
عاصم و قرائت او، اهتمام
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به خواندن و آموختن قرآن، حکایت قرآن، قرآن و
انقلاب اسلامی و توضیح سبک تفسیری در تفسیر احسن الحدیث.
نویسنده در ذیل عنوان مطالب قرآن می‌فرماید: لذا آیات قرآن، حدود دو هزار و صد
آیه در زمینه خدا شناسی و
استدلال بوجود حق تعالی از راههای طبیعت و عقل است، همچنین در میان صفات عالیه خداوند از قبیل
علم،
قدرت،
حکمت، حیات
رحمت،
اراده، تدبیر جهان و امثال آن می‌باشد.
حدود هزار و پانصد
آیه در شرح حال
پیامبران و مبارزه طرفداران حق با طرفداران باطل و جبهه گیری اهل
توحید و طاغوتها در برابر یکدیگر و پیکار قولی و عملی این دو جناح است که به پیروزی حق و اهل حق ختم می‌شود. حدود پانصد
آیه در زمینه
احکام و بقیه آیات در زمینه موعظه‌ها، تشویق به اعمال و
صفات نیک، بیداری انسانها، حالات روحی بشر و مانند آن است، بنابراین می‌توان مطالب قرآن را در چهار کلمه خلاصه کرد: الله،
معاد،
دنیا و
آخرت.
ایشان می‌فرماید: بعد از نوشتن
قاموس قرآن و کتابهای دیگر در فکرم بود که اثری ماندگار از خود بر جای گذارم، خداوند لطف فرمود، به فکرم رسید، تفسیر بنویسم و این تفسیر هم فارسی باشد، نظرم این بود که ما در مملکت تفسیر فارسی کم داریم. آن وقت، هنوز تفسیر فارسی کاملی ارائه نشده بود، چند جلد از تفسیر نمونه آمده بود، منتهی نظرم آن بود که باید حداقل، دوازده
تفسیر فارسی داشته باشیم. این مساله باعث شد که من این تفسیر را نوشتم.
روش این تفسیر در ترتیب مباحث آن است که در آغاز آیاتی را که مطالب آن با یکدیگر مرتبط است، بر می‌گزیند، سپس
ترجمه فارسی آن را ارائه می‌دهند، آنگاه وارد سه بحث جداگانه خواهد شد. کلمه‌ها، شرح‌ها، نکته‌ها.
کلمه‌ها: در این بخش کلمات آیات از افعال و اسماء، ترجمه می‌شود، در این بخش احیانا
وجه تسمیه (مانند وجه تسمیه ابلیس برای شیطان،
اختلاف معنا (مانند معنای بناء و سفک در
آیه ۲۰ و ۳۰ سوره
بقره)،
مفرد کلمات، نوع کلمه مانند
مشتق یا
جامد بودن (مانند کلمه ملائکه)،
معنای شرعی (مانند معنای شرعی کلمه سجده)
و وزن آنها بیان می‌گردد. نیز گاهی لفظ عربی را در ترجمه می‌آورد (مانند: الانهار: النهر: مجری الماء الفائض).
در معانی کلمات و توضیح آنها در مواردی به قبل ارجاع می‌دهد (مانند امسکوهن) در این بخش مطالب را از قاموس قرآن خود،
مفردات راغب،
تفسیر مجمع البیان،
اقرب الموارد،
برهان قاطع (در معنای سلوی)،
قاموس اللغه،
صحاح و برای شاهد آوردن، به
نهج البلاغه هم استناد می‌نماید، مانند: یحبطه،
آیه و اخدود.
هر از چندی نیز وزن کلمات را ذکر می‌نماید، منتهی وزن فارسی (مانند: اکل بر وزن شتر، کبر بر وزن جگر.
در معنای کلمه گاهی آن را به شکل مرکب معنا می‌نماید مانند شئتما
ابتدای هر سوره، کلیاتی راجع به آن از قبیل
مکی،
مدنی بودن، تعداد آیات، چندمین سوره در
نزول، قبل یا بعد بودن آن نسبت به سوره دیگر،
فضائل سوره، غرض سوره و علت نامگذاری سوره مطرح می‌شود. گاهی نیز به اختلاف نظر در آیات سوره‌ها اشاره‌ای دارد (مانند ج۱۲ ص۳۶۸ سوره ارایت). به
شان نزول سوره‌ها در این قسمت اشاره می‌نماید.
در این بخش از روایات تفسیر
مجمع البیان،
تفسیر عیاشی،
تفسیر برهان،
تفسیر ابن کثیر،
تفسیر بیضاوی،
تفسیر المیزان و تفسیر
الکشاف استفاده کرده‌اند.
شرح‌ها: در این فراز، شروع به تفسیر تک تک آیات می‌نماید و قبل از آن
شان نزول آیه را (در صورت موجود بودن) بیان می‌کند، گاهی توضیح مختصری راجع به موضوع آیات ذکر می‌نماید (مانند بحث تحویل
قبله)، سپس خلاصه‌ای از مطالب آیات را در قالب خلاصه آیات بیان و سرانجام به تفسیر تک، تک آیات می‌پردازد.
در این میان، گاه، لفظ یا معنایی از
آیه را با کمک آیات دیگر توضیح می‌دهد (مانند شرح «کذلک» با استفاده از آیات دیگر،،
در توضیح روایات نیز بعضا نظری به تفسیری بودن روایت یا بیان
مصداق نمودن آن دارد، ارتباط دسته آیات را در این بخش بیان می‌نماید.
در نقل اقوال تفسیری، گاه یکی را ترجیح می‌دهد.
مواردی نیز در پاورقی بخش شرح‌ها، به مطالب قاموس قرآن خود، ارجاع می‌دهد (مانند ج۱ ص۴۷۹ بحث کرسی و بحث اهل
اعراف.
و نیز در این پاورقی‌ها موارد اقتباس از تفاسیر دیگر را ذکر می‌نماید
در تفسیر «لا تاخذه سنة و لا نوم»)
نکته‌ها: نویسنده می‌فرماید: مطالبی که اگر در بخش شرح‌ها می‌آوردیم باعث طولانی شدن آن می‌شد و نیز مطالبی که به عنوان برداشت‌های امروزین از آیات است، در این قسمت آورده‌ایم.
البته بخش نکته‌ها، همه دسته آیات را دربر نمی‌گیرد و مواردی را شامل نمی‌شود (مانند
آیه ۲۱۳ سوره
بقره و
ذیل آیات ۱۱۲ تا ۱۱۷ سوره انعام
و...) .
مطالبی در این بخش مطرح شده که بیشتر حالت موضوعی دارد، مانند
عالم برزخ (ذیل
آیه ۱۳۰- ۱۳۴ سوره
بقره)،
زندگی مکتبی (ذیل
آیه ۶۸ سوره انعام،
تجسم عمل (در سوره زلزال)، قصه آدم
در این بخش، مطلب دکتر رشاد مصری به نقل از مجله مکتب اسلام شماره چهارم سال ۱۴
، آورده شده است.
ویژگی مهم این تفسیر، بیان ساده و روان آن است که استفاده آن را برای عموم فارسی زبانان سهل و آسان می‌گرداند، و قشر جوان دبیرستانی و دانشجو به راحتی می‌توانند از آن بهره گیرند.
ویژگی دیگر آن پرهیز از ذکر اقوال و نظرات گوناگون است که سبب فهم سریع و راحت تر مطالب می‌گردد و خواننده را دچار حیران و سرگردانی نخواهد کرد.
در این اثر، از تفاسیر و منابع شیعه و اهل سنت استفاده وافری شده است از جمله ۱-
نهج البلاغه ۲-
تفسیر المیزان ۳- تفسیر
مجمع البیان ۴- ۵- تفسیر
البرهان ۶-
تفسیر عیاشی ۷-
تفسیر صافی ۸- تفسیر
جوامع الجامع ۹- تفسیر
آلاء الرحمن ۱۰-
اصول کافی ۱۱-
بحار الانوار ۱۲-
من لا یحضره الفقیه ۱۳-
وسائل الشیعه ۱۴-
سفینة البحار ۱۵- تفسیر
الکشاف ۱۶-
تفسیر بیضاوی ۱۷- تفسیر نیشابوری ۱۸- تفسیر
المنار و...
نسخه مورد استفاده این تفسیر در ۱۲ جلد توسط مرکز چاپ و نشر بنیاد بعثت در تهران، ایران به چاپ رسیده، که چاپ سوم آن در سال ۱۳۷۷ به تیراژ ۲۰۰۰ دوره در چاپخانه اطلس، انجام گرفته است.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
۱- مقدمه و تفسیر احسن الحدیث
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی چاپ اول پاییز ۱۳۷۷ انتشارات دوستان
۳- فصلنامه بینات شماره ۵: سال دوم بهار ۱۳۷۴، در مصاحبه با مفسر محترم
قاموس قرآن سید علی اکبر قرشی
نرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
