قاموس قرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قاموس قرآن تألیف سید علی اکبر قرشی که درباره
تک واژه‌های قرآنی بحث می کند.
کتاب قاموس قرآن جزء تالیفاتی است که در صدد بیان
مفردات قرآن می‌باشد.
مفردات قرآن، علمی است که درباره تک واژه‌های قرآنی از نظر ریشه و اشتقاق لغوی، دلالت بر معنای مطلوب، شیوه نگارش، نحوه تلفظ و نوع کاربرد آن در
قرآن بحث می‌کند، و یکی از مهمترین شاخه‌های آن غریب قرآن است. شاید نخستین کسی که اصطلاح «
علم مفردات » را به عنوان شاخه‌ای از علوم لفظی قرآن به کار برد و تالیف و تصنیف ارزشمندی در این زمینه ارائه کرد،
راغب اصفهانی (م ۵۳۰ ق) باشد.
قاموس به طور عام به معناشناسی قرآن می‌پردازد، و این گونه معناشناسی در
علم تفسیر حائز اهمیت است. به تعبیر دیگر فرهنگ نامه لغات قرآن می‌باشد.
قاموس راهنمای کلمات قرآنی است که بر اساس
حروف الفبایی تنظیم شده، در آن رجوع به اصل و ریشه لغوی کلمات قرآنی، لازم است، از «اب» شروع و به «یوم» (یومئذ) ختم می‌گردد. در این معجم علاوه بر شماره
سوره و
آیه ، حروف مکمل هر کلمه و دفعات تکرار آن نیز ذکر شده است.
کلمات قرآنی زیر ماده یا ریشه هر کلمه وارد شده است، و بخشی از آیه قرآنی که در بردارنده آن کلمه است، در زیر کلمه درج گردیده است. در برابر هر یک از لغات قرآنی، معنای فارسی آن را آورده به ترجمه آیات نیز پرداخته است.
مؤلف در مقدمه مختصر خود بر کتاب می‌نویسد: «این کتاب تنها درباره لغات قرآن نیست بلکه گذشته از آن در نوبت خود یک کتاب تفسیر و اگر اغراق نباشد یک
دایرة المعارف قرآن است.
در هر ماده که تشخیص داده شده، آیاتی چند نقل و تفسیر شده است، نقل روایات،
شان نزول و اشاره به بعضی از قضایا و نقل اقوال بزرگان از آن جمله است. به احوال و قضایای
انبیاء از دیدگاه قرآن، نظر شده و نسبت به اقتضای حال در اکثر موارد به تفصیل سخن گفته شده است. ذیل بعضی از کلمات امثال: آدم، اجل، ارض، بحر، جن، عرش و... بطور مفصل بحث شده است.» مؤلف معتقد است کلمات قرآن با حذف مکررات و مشتقات حدود ۱۸۶۰ کلمه است، در این کتاب همه کلمات فوق یکی یکی بررسی شده است. ایشان در توضیح برخی کلمات به معنی لغوی اکتفا ننموده و برای بسیاری از کلمات، تفاسیر و توضیحات لغوی، ادبی، علمی، اجتماعی و تاریخی ذکر نموده است. این توضیحات تقریبا برای تمام اعلام قرآن آورده شده است، و به ترتیب به پاره‌ای از موضوعات قرآن پژوهی نیز پرداخته است.
شیوه نقد را در معانی لغوی، مباحث علمی و دیگر قسمت‌ها نیز، پیشی گرفته و با استدلال مطالب خود را مطرح می‌نماید، مانند ماده «اب» و «ابد» و یا بحث علمی ماده «بحر».در نهایت می‌توان گفت:
قاموس قرآن در تبیین و تفسیر واژگانی قرآن کریم به لحاظ گزیده گویی و بیان روان و استوار، اکنون از مراجع و منابع قرآن پژوهی در ایران تلقی شده است.
مؤلف، معانی قرآن را از روی کتابهای لغت معتبر و تفاسیر جمع آوری کرده است. از جمله آن منابع عبارتند از:
قاموس اللغة ،
مفردات راغب ،
اقرب الموارد ،
صحاح اللغه ،
مصباح ... و از تفاسیر،
المیزان ،
مجمع البیان ، صافی،
برهان ،
زمخشری ، بیضاوی،
جوامع الجامع ،
عیاشی و... هم در لغت و هم در روایات و مطالب دیگر استفاده نموده است، در برخی موارد نیز به کتب دیگر غیر از لغت و تفسیر ارجاع داده‌اند. مانند کتاب
تجسم عمل یا تبدل نیرو به ماده تالیف آقای محمد امین رضوی
ماده «بوء». ایشان سعی نموده منبع همه مطالب را در محل خود ذکر کنند ولی در همه جا این امر محقق نشده است.
در شماره آیات، کتاب «
المعجم المفهرس » تالیف محمد فؤاد عبد الباقی مورد نظر بوده و شماره خطبه‌های
نهج البلاغه ، از نهج البلاغه محمد عبده آورده است. در برخی موارد پس از نقل چند آیه فقط یک شماره ذکر شده که منظور فقط کلمه مورد بحث بوده است.
با توجه به آغاز تالیف کتاب که در سال ۱۳۴۹ ش بوده و در سال ۱۳۵۴ ش خاتمه یافته، و نیز با نظر به اینکه محور اصلی آن، قاموس لغات قرآن بوده است، ضرورت می‌نماید در ترتیب مطالب و عنوان بندی آنها، اصلاحاتی صورت گیرد، به عنوان نمونه، در برخی کلمات ابتدا کلمه آورده شده، سپس معنای آن بیان شده و بعد از آن آیات را ذکر کرده‌اند، اما در برخی دیگر ابتدا بعد از ذکر کلمه،
آیه آورده شده و پس از ترجمه آیه، سراغ معنای کلمه رفته‌اند. لازم می‌نماید که روش نقل و بیان مطالب یکسان سازی گردد.و با توجه به تخصصی شدن تالیفات و اینکه مطالب لغوی،
شان نزول ،
تاریخی ، تفسیری و علمی در این کتاب کنار هم آورده شده، به نظر می‌رسد تفکیک آنها با عنوانهای مشخص و گویا، کمک شایانی به پژوهشگران خواهد نمود.
مؤلف محترم برای هر لغت، ریشه و ماده آن را ذکر کرده، آیات را بیان داشته و ترجمه می‌کند، اما در بقیه
مشتقات فقط برخی آیات آنها را آورده، معنا نموده و توضیح داده است و خود کلمات
مشتق شده از آن ماده را قبل از آیه، ثبت نکرده است. بدیهی است که ثبت مشتقات دیگر پژوهشگران را در دستیابی به آیات و معانی و توضیحات آن، یاری می‌نماید.درباره اینکه کلمه مورد بحث چند بار در قرآن آمده و مواردی که راجع به آنها بحثی انجام نمی‌گیرد، کدامند، روش ثابتی در پیش گرفته نشده است، به نظر می‌آید اشاره به تعداد استعمال کلمه در
قرآن و ذکر آدرس مواردی که بحثی از آنها نمی‌شود، پژوهشگر را از مراجعه به معجم‌های لغوی قرآنی دیگر بی نیاز می‌کند.قابل توجه اینکه موارد بالا نقش ظاهری در تنظیم تالیف دارند و اصلاح آنها در تجدید چاپ‌ها به اصل کتاب خللی وارد نمی‌آورد.
مؤلف در مصاحبه با مجله بینات انگیزه خود را چنین بیان می‌کند: من در نوشتن قاموس قرآن دو فکر اساسی داشتم: یکی این که احساس کردم بر طبق آیه شریفه ۱۲
سوره یس «انا نحن نحیی الموتی و نکتب ما قدموا و آثارهم و کل شی ء احصیناه فی امام مبین» اگر یک اثر بعد از خود بگذارم، بهتر خواهد بود. اثر مالی نداشتم، قهرا گفتم: باید یک اثر دینی داشته باشم. آن وقت فکر کردم، دیدم کتاب‌هایی که نوشته می‌شود، باید رواج هم داشته باشد. این‌ها بعد از مدتی، بازنشسته می‌شوند و در قفسه‌ها قرار می‌گیرند. گفتم: کتابی بنویسم که پیرامون یک کتاب جاویدان باشد، که این‌ها از برکت آن، همیشه بمانند. به نظرم آمد، همین قاموس قرآن را بنویسم.»
مؤلف محترم در جواب سؤالی که در مجله بینات از ایشان درباره امتیاز قاموس قرآن نسبت به واژه نامه‌های دیگر، شده است جواب داده‌اند: مساله این است که یک دفعه آن را با
مفردات راغب مقایسه بکنیم، مفردات راغب فقط به قسمت لغات پرداخته است و به قسمت‌های دیگر نپرداخته است و خیلی هم موجز است. در اینجا (قاموس قرآن) اولا دقت شده است که الفاظ و کلمات از لغت‌های معتبر ترجمه و نوشته شود، آن وقت تقریبا می‌شود گفت: خودش هم یک
تفسیر موضوعی مختصر است، یک
دائرة المعارف مختصر برای قرآن که انسان بتواند هر کلمه‌ای در آن را که احتیاج به مطالعه داشته باشد، پیدا کند. در آن جا (قاموس قرآن) نوعا اقوال مختلف هم نقل شده است. تقریبا امتیازش این هاست.»
قاموس قرآن از تاریخ اتمام تالیف (اردیبهشت ۱۳۵۴ ش) توسط دارالکتب الاسلامیة در
تهران ، چاپ و منتشر گردید و تا سال ۱۳۷۴ ش بیش از ده بار تجدید چاپ گردیده است.
قاموس با هفت جلد در ۳ مجلد قطور و قطع وزیری با مقدمه‌ای کوتاه از مؤلف ارائه شده است، هر صفحه آن به دو ستون مساوی تقسیم و مطالب در آن نوشته شده است. آیات قرآن با خطی متمایز از متن و نام
سوره و شماره آیات کاملا قابل تشخیص از متن اصلی است.
در انتهای جلد آخر مؤلف محترم اجمالی از شرح حال و آثار قلمی خویش را به همراه تشکر از ناشر به تحریر درآورده‌اند.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
