بحوث فی الملل و النحل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بحوث فی
الملل و النحل تالیف فقیه محقق آیت‌الله سبحانی است که به
زبان عربی جهت بیان آراء
و عقائد فرق اسلامی تالیف شده است.
در تالیفات اسلامی، کتاب‌های زیادی در این زمینه نوشته شده است من جمله الفصل فی
الملل و النحل تالیف علی بن خرم مظاهری،
ملل و نحل شهرستانی، الفرق الاسلامیه کرمانی
و... ، الملة در
لغت به معنی طریقه
و النحلة به معنی
دعوی است
و در این
علم منظور از این دو کلمه علم به راه‌هایی است که
عقاید را بیان می‌کند خواه باطل باشند یا
حق لذا رابطه زیادی بین این علم
و علم کلام وجود دارد، درست است که مؤلفین
ملل و نحل زحمت‌های زیادی کشیده‌اند لکن به صورت
مطلق نمی‌توان به این کتب
اعتماد کرد
ضبط تاریخ امری مشکل است اما تبیین واقعی عقاید
و مذاهب امت‌ها امر مشکل‌تر است چرا که گردآورنده عقاید راسخ در ذهن اقوام
و تفکر دینی آنها، باید
شجاعت علمی
و ادبی داشته باشد تا بتواند عقاید را منعکس بسازد
و در مقابل
خداوند،
وجدان، تاریخ
و نسل‌های قبلی
و بعد جواب‌گو باشد.
مولف در جمع آوری عقاید، هرگونه
هوا و مصالح شخصی
و عواطف دینی و تعصبات باطل و هرگونه
تساهل در ضبط عقاید
و مذاهب را کنار گذاشته
و از کتب غیر قابل اعتماد استفاده نکرده، مخصوصا کتاب‌هایی که
دشمنان یک
قوم در مورد آنها نوشته‌اند.
ایشان هیچ مطلبی را در مورد مذهبی یا شخصی ننوشته‌اند مگر اینکه با دقت کافی مصادر آن را پیدا کرده
و به کتبی مراجعه کرده‌اند که توسط بزرگان
و علمای آنها نگاشته‌اند، مؤلف با عنایت خاصی عقاید امت‌ها را تحلیل
و نقد می‌کنند لذا این کتاب علاوه بر بیان عقاید، اثری کلامی در بیان زندگی
و حالات بزرگان فرق است.
ایشان پس از بیان
علت تفرق
امت اسلام بعد
رسول اکرم صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم به هفتاد
و سه
فرقه و علت شروع
اختلاف در
عصر رسالت، ده فرقه از امم اسلامی را به ترتیب زیر، ذکر می‌کنند:
۱.
اهل حدیث و حنابله که امروزه
سلفیه نامیده می‌شوند ۲.
اشاعره ۳.
مرجئه،
جهمیه،
کرامیه و ظاهریه ۴.
قدریه ۵.
ماتریدیه ۶.
معتزله ۷.
وهابیه ۸.
خوارج ۹.
زیدیه و اسماعیلیه که تحت این عنوان از
باطنیه هم بحث می‌شود ۱۰.
شیعه امامیه اثنی عشریه
ایشان در معرفی فرقه‌ها، زندگی‌نامه، نسب، اسلوب فکری مؤسس مذهب، تاریخچه مناظرات کلام بزرگان، عقائد خاص را بازگو کرده سپس به صورت جزئی آنها را نقد
و تحلیل می‌کنند مثلا در فرقه اشعری، بحث استدلالی بر وجود صانع،
صفات ذاتیه،
اعاده معدوم،
صفات قدیمه،
افعال عباد،
رؤیت خداوند متعال،
کلام خدا و... ذکر
و بررسی شده است
و در ادامه تفاوت این فرقه با فرقه‌های دیگر
و زندگی نامه بزرگان
و آثارشان
و جماعت اشاعره
و طبقاتشان را متذکر می‌شوند.
جلد آخر خلاصه هشت جلد قبل است که مصنف جهت
ایجاز و سهل الوصول بودن برای نسل حاضر فقط
اصول عقائد را متذکر شده
و متعرض فروعات نشده‌اند.
مروری اجمالی بر برخی از عقائد شیعه که در جلد ششم به آن پرداخته شده است:
۱-
وجوب نصب
امام بر
خداوند۲-
عصمت امام۳- امام منتظر عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف
۴-
تقیه۵-
بداء۶-
رجعت۷-
متعه نکاح۸-
متعه حج۹- مسح پاها در
وضو۱۰-
سجده بر زمین۱۱-
عدالت صحابه۱۲- جهانی بودن
و خاتمیت رسالت نبی اکرم صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم .
نویسنده با بیان تاریخچه مختصری از فرق مختلف تشیع، تاریخ ایجاد آنها را متصل به
زمان نبی اکرم صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم نمی‌داند. منشا این فرق با
مذهب تشیع هیچ‌گونه اتصالی ندارد؛ چرا که مذهب حقه از مصادر
تشریع حقیقی اسلام یعنی
کتاب خدا و سنت نبوی و خطب
امام علی و کلمات ائمه اطهار علیهم السلام که صادره از نبی اکرم صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم است، اخذ شده است. وی در ادامه عنصر مقوم تشیع را
اعتقاد به نص
پیامبر صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم بر
وصایت علی علیه‌السّلام
و مرجعیت ائمه پس از کتاب الهی دانسته
و باقی اصول را مختص به شیعه نمی‌داند.
از منابع غنی مکتب تشیع، نامه‌ها
و یا تاییدهایی است که در آنها اسلام واقعی از
زبان ائمه اطهار علیهم‌السّلام معرفی شده است. یکی از این ذخائر نامه
امام رضا علیه‌السّلام به
مامون است که در آن در پاسخ به درخواست او به اختصار اسلام ناب را تشریح نموده است. عرضه
اعتقادات عبدالعظیم حسنی بر
امام هادی علیه‌السّلام نیز از دیگر منابع است.
مشایخ بزرگ شیعه نیز نوشته‌های مشهوری در بیان اعتقادات
و معارف شیعه دارند که تعدادی از آنها در این مجال آمده است. از آن جمله است:
رساله شیخ صدوق، رساله جمل العلم
و العمل سید مرتضی،
رساله عقائد جعفریه شیخ طوسی و چند رساله دیگر.
اولین مساله‌ای که درباره آن بحث شده است اتفاقی بودن اعتقاد وجوب نصب امام است که بجز فرقه‌ای از خوارج باقی فرق اسلامی برآن متفقند. اختلاف در کسی است که این امر بر او
واجب است. تبیین معنای
وجوب نصب بر
خداوند در ادامه این فصل آمده است. برخلاف این مساله
عصمت امام مورد اتفاق فرق اسلامی نبوده که در ادامه به آن پرداخته شده است.
در مساله
امام منتظر پس از تبیین بحث، به کتاب‌های مفیدی در این زمینه ارجاع می‌دهد. بررسی
روایات شیعه و سنی درباره
سید حسنی نیز از مباحث این عنوان است.
تقیه از مباحثی است که به شیوه روشمند مفهوم، غایت،
دلائل قرآنی و روایی و حدود آنرا به تفصیل بیان کرده
و با استناد به
منابع اهل سنت آنرا از اصول اسلامی می‌شمارد. پس از این به دو مبحث مهم
بداء و رجعت پرداخته
و دیدگاه امامیه را در این موارد بیان می‌کند.
متعه نکاح و حج از مسائلی اسلامی است که علمای اهل سنت
حکم به
تحریم آن می‌دهند. نویسنده در اثبات شرعیت آنها به
آیات قرآن کریم و تفاسیر آنها اشاره کرده
و دیدگاه تعدادی از
صحابه را در
انکار تحریم متعه نکاح می‌آورد.
دیدگاه فقهی امامیه در قضیه
سجده در
عبادات آن است که در صورت امکان باید بر
زمین سجده نمود
و در مرحله بعد
جواز سجده بر گیاه نیز صادر شده است. نکته جالب این که مسئله با استفاده از منابع اهل سنت بررسی شده است. در آخر این بحث نیز
فلسفه سجده بر تربت ائمه اطهار علیهم‌السّلام بیان
و چند کتاب معرفی شده است.
عدالت صحابه بخش دیگری است که از مهمترین مطالب آن است که صحابه از لحاظ درجه
و رتبه ایمانی از شدت
و ضعف برخوردار بوده
و در یک مقام نبوده‌اند. درجات ده‌گانه‌ای از
آیات قرآن کریم استخراج شده است که در پاسخ به شبهات این موضوع قابل استفاده است.
نصوص متعددی بر
خاتمیت رسول مکرم اسلام صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم وجود دارد که در یکی از مسائل ذکر شده است. سؤالات
و شبهات مهمی حول
خاتمیت مطرح است که به آنها پاسخ داده شده است.
اثر حاضر پیش از این توسط انتشارات جامعه مدرسین به چاپ رسیده است در سال ۱۴۲۷ ه توسط موسسه
امام صادق علیه‌السّلام قم در نه جلد چاپ شده در آخر کتاب فهرست موضوعات
و مصادر براساس حروف الفبا، ذکر نویسنده
و مرکز نشر آن آمده است، مطالب ایشان ماخوذ از صد
و نه منبع می‌باشد. در تعلیقه به آدرس آیات
روایات و مصادری که از آنها مطلبی نقل شده اشاره شده است.
آیت الله شیخ جعفر سبحانی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
