اصطلاح‌شناسی در کتب فقهی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شیخ انصاری (۱۲۸۱هـ.ق.) در كتاب
خیارات مى نويسد: مسألة: المشهور اختصاص هذا الخيار بالمشترى. حكى عن الشيخين والصدوقين والاسكافى وابن حمزة والشاميّين الخمسة والحلييّن الستّة ومعظم المتأخرين.))
بين فقيهان مشهور است كه
خیار حیوان، ويژه
مشتری است. اين
فتوا از
شیخ طوسی و
مفید و دو
صدوق:
پدر و
پسر و
ابن جنید اسکافی و
ابن حمزة و شاميهاى پنجگانه و حلّيهاى ششگانه و نيز بيش تر پسينيان (متأخرين) نقل شده است.
شرح اين فراز از سخن شيخ، مى طلبد تا به گونه اى دقيق، واژگانى كه وى به كار گرفته، روشن شود. چنين عبارتها و فرازهايى در كتابهاى فقهى بسيار مى توان ديد و در ديگر كتابها، بمانند كتابهاى رجالى و… به گونه اى ديگر. به رمز نوشتن در نزد ارباب فن، معمول بوده است. از اين روى بايسته است بر طالب علمان كه آنچه به رمز در نوشته هاى
محدثان،
فقیهان و اهل رجال آمده بدانند، تا به مراد آنان پى برند و در شرح سخن آنان در نمانند.
ما در اين نوشتار در پى شناسايى و
کالبد شکافی رمزهاى به كار برده شده و اصطلاح شناسى در آثار فقهى فقيهان بزرگ هستيم.
پيش از آن كه وارد اصل بحث شويم، مقدمه اى درباره تاريخ
رمزگویی در آثار بزرگان
فقه و
حدیث و… مى نگاريم، به اميد آن كه مفيد افتد.
۱. محدثان در سلسله
اسناد روایات، براى اين كه سخن به درازا نكشد و ملال آور نباشد و از حجم اثر كاسته شود، به رمز مى نوشته و مراد خود را مى نمايانده اند. از جمله:
الف.
علامه محیی الدین ابو زکریا یحیی بن شرف (۶۳۱ ـ ۶۷۶) در مقدمة
المنهاج مى نويسد: حدّثناـ ثنا وأخبرنا ـ أنا.
ب. محدثان
شیعی نيز سند را گزيده كرده و با آوردن نام صاحب اثر، سلسله راويان بين خود و صاحب اثر را در كتاب
مشیخه آورده اند. اين كار را
تعلیق گويند و اين گونه حديثها را
معلّق.
شهید ثانی (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.) مى نويسد:
(اگر طريق محدث به صاحب كتاب در مشيخه ذكر شده باشد, آن روايت
مسنده خواهد بود.)
محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۸هـ.ق.) در كافى، تمام سند را ذكر كرده و شايد يكى از برجستگيها و امتيازهاى كتاب كافى كه سبب شده بر ديگر كتابهاى حديثى پيش بيفتد و آن را
اضبط كتابهاى حديث بنامند، همين نكته باشد.
مرسله های کلینی نسبت به
مسندهای او، بسيار اندك است. ولى
طوسی و
صدوق در سه كتاب خود
تهذیب الاحکام و
الاستبصار و
من لایحضره الفقیه، از گونه تعليق استفاده برده اند.
ج. رمزگويى در نام كتابها.
جلال الدین سیوطی (۹۱۱هـ.ق.) در
جامع الصغیر و
جامع الاحادیث، نام كتابها را با رمز بيان كرده است.
مستشرقان نيز در
تدوین معجم احادیث نبوی از اين روش بهره گرفته و
محمد فؤاد عبدالباقی و نويسندگان
مسند الجامع از آنان پيروى كرده اند.
از عالمان شيعى، علاّمه
محمد باقر مجلسی (۱۱۱۱هـ.ق.) در
بحارالانوار از اين روش استفاده كرده است.
د. علماى رجالى دوره پسين (متأخر) نيز به رمز، مراد خود را بيان كرده اند.
تقی الدین ابن داود حلی (زنده در ۷۰۷هـ.ق.) در كتاب رجالى خود، از روش رمز بهره برده است.
او در
علم رجال شاگرد احمد بن طاووس حلی (۶۷۳هـ.ق.) و در علم فقه، شاگرد
نجم الدین جعفر بن الحسن حلّی هذلی (۶۷۵هـ.ق.) است.
ابن داود حلّی و علامه
حسن بن یوسف بن مطهر حلّی (۷۲۶هـ.ق.) هر دو در علم رجال، از
استاد احمد بن طاووس حلّی، اثر پذيرفته اند؛ از اين روى در گونه نگارش، بين رجال ابن داود و علاّمه حلّى در بسيارى از زمينه ها و جهتها، همانندى وجود دارد، همان گونه كه فرقهاى گوناگونى نيز پيداست؛ از آن جمله رمزگويى ابن داود است. او خود مدّعى است، نخستين كسى است كه در رجال، به رمز مراد خود را بيان كرده است. علماى رجالى پس از او، همچون
ابوعلی محمد بن اسماعیل حائری (۱۲۱۶هـ.ق.) در
منتهی المقال از او پيروى كرده اند.
مولى
عنایت اللّه قهپایی در
مجمع الرجال و
محقق اردبیلی در
جامع الرواة نيز اين روش را داشته اند.
شمارى نيز اين
سبک را نپسنديده اند، زيرا به ديد اينان، بسيار باعث اجمال و سوء برداشت مى شود. علاّمه
ملاّ احمد اردبیلی (۹۹۳هـ.ق.) در
مجمع الفایدة والبرهان بر اين باور است، كه اشاره به كتابها، اجمال و سردرگمى مى آورد.
۴. رمزگويى در كتابهاى فقهى: فقيهان در كتابهاى خود، در دو مورد از رمز استفاده كرده اند:
۱. اسامى كتابها.
۲. اسامى فقيهان.
مورد نخست، در كتابهاى دوره اى پس از ۱۰۰۰، مانند
مستند الشیعة، نگاشته
علاّمه نراقی بسيار وجود دارد.
اما در مورد دوم كه اسامى فقيهان باشد، در كتابهاى پسينيان، رايج شد و فقيهانى همچون علاّمه
حسن بن یوسف بن مطهر حلّی (۷۲۶هـ.ق.) در مقدمه
منتهی المطلب و
احمد بن فهد حلّی (۷۵۷ ـ ۸۴۱هـ.ق.) در مقدمه
مهذّب البارع، به شرح آن پرداخته اند.
فاضل مقداد سیوری (۸۲۶هـ.ق.) در مقدمه كتاب
تنقیح الرائع، پاره اى از اصطلاحات را شرح داده است.
اين اصطلاحات در نسلهاى بعد در كتابهاى فقيهان، راه يافت.
ملامحسن فیض کاشانی (۱۰۹۱هـ.ق.) در
مفاتیح الشرایع به گونه اى گسترده اصطلاحات خاص را به كار گرفت.
بدان گونه كه در ترتيب فقه نيز دگرگونى پديد آورد.
مفاتیح الشرائع، به مدّت ۲۰۰ سال، در كانون توجه فقيهان قرار گرفت و شرحها و حاشيه هاى فراوانى بر آن نگاشته شد. مهم ترين شرح آن
مصابیح الظلام، نوشته
علاّمه محمد باقر وحید بهبهانی (۱۲۰۵هـ.ق.) مشهور به اس
تاد کلّ است.
شيخان، شيخين:
۱. محمد بن محمد بن نعمان، معروف به
شیخ مفید (۱۴۱۳هـ.ق.) صاحب
مقنعه.
۲. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به
شیخ الطائفه (۴۶۰هـ.ق.) شارح مقنعه.
الصدوقان، الصدوقين:
۱.
علی بن بابویه القمی (۳۲۹هـ.ق.).
۲.
محمد بن علی بن بابویه القمی (۳۸۱هـ.ق.)
اين دو،
پدر و
پسر هستند. پسر
محدث است و پدر
فقیه و صاحب فتوا.
القديمان، القديمين:
از اين اصطلاح دو فقيه و
مجتهد اصولى اراده مى شود، كه در آغاز
عصر غیبت کبری مى زيسته اند:
۱. ابو على محمد بن احمد بن جنيد كاتب اسكافى (۳۸۱هـ.ق.) استاد شيخ مفيد و صاحب كتاب
الأحمدی فی الفقه المحمدی.
او، فقه را براى نخستين بار وارد مرحله
اجتهاد كرد؛ بدان جهت كه به
قیاس استناد جست؛ از اين روى، مورد بى مهرى عالمان
شیعه قرار گرفت و فتاواى او در دوره اول فقه
طرد شد.
۲.
ابن أبی عقیل عمانی. او نيز از فقيهان صاحب نظر دوره آغازين غيبت كبرى است.
در آغاز دوره متأخران، فقيهان برجسته:
محقق حلّی (۶۷۵هـ.ق.) شاگردش
علاّمه حلّی (۷۲۶هـ.ق.)
شهید اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.) و
شهید ثانی (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.) ديگر بار به فتاواى اين دو مجتهد بزرگ توجه كردند؛ پس از آن كه فتاواى آنان نزديك به صد سال در
غربت بود.
محقق حلّى در سرآغاز كتاب معتبر مى نگارد:
(نظر به اين كه فقهاى ما، رضوان اللّه عليهم، زيادند، و
آثار بسيار دارند و نقل ديدگاههاى آنان ممكن نيست، من به سخن فقيهان نامور و برجسته، كه فضل و تحقيق آنان شهرت دارد، بسنده كردم و از نوشتارهاى آنان به كتابهايى توجه كردم كه اجتهاد آنان را نشان مى دهد. از قدماى زمان
ائمه فتاواى فقيهان محدث، چونان
حسن بن محبوب،
احمد بن أبی نصر بزنطی،
حسین بن سعید اهوازی،
فضل بن شاذان نیشابوری،
یونس بن عبدالرحمان و از فقيهان دوره پسين آنان محمد بن بابويه قمى، شيخ صدوق (۳۸۱هـ.ق.)،
محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۸هـ.ق.) را نقل كرده ام و از اصحاب فتوا و اجتهاد و نظر، به آراى: على بن بابويه قمى (۳۲۹هـ.ق.) و
ابن جنید اسکافی (۳۸۱هـ.ق.)
ابن ابی عقیل عمانی، شيخ مفيد (۴۱۳ـ ۳۳۶هـ.ق.)
سید مرتضی علم الهدی (۳۵۵ ـ ۴۳۶ هـ.ق.)، شيخ طوسى (۳۸۵ ـ ۴۶۰هـ.ق.) توجه كردم و به نقل فتواهاى آنها پرداختم.)
اين سرآغاز توجه دوباره به فتاواى مجتهدين گذشته يعنى ابن جنيد اسكافى و ابن ابى عقيل عمانى بود و فتاوى آنان را از
مهجوری به درآورد.
المتقدمين، المتقدمون:
مراد از اين واژه فقهاى بزرگ شيعى هستند كه از آغاز عصر غيبت كبرى تا عصر محقق حلّى مى زيسته اند؛ يعنى از دوره پدر شيخ صدوق على بن بابويه قمى (۳۲۹هـ.ق.) و محمد بن يعقوب كلينى (۳۲۸هـ.ق.) تا زمانى كه
فقاهت به دست محقق حلّى (۶۷۵هـ.ق.) افتاد، دوره متقدمين و يا
قدما گفته مى شود. بنابراين، شخصيتهاى فقهى حديثى ذيل، از قدما به شمار مى آيند.
۱. على بن بابويه قمى (۳۲۹هـ.ق.)
۲. محمد بن يعقوب كلينى بغدادى (۳۲۸هـ.ق.)
۳. محمد بن على بن بابويه معروف به شيخ صدوق (۳۸۱هـ.ق.)
۴. احمد بن محمد بن جنيد اسكافى (۳۸۱هـ.ق.)
۵. ابن ابى عقيل عمانى.
۶.
محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد (۴۱۳ ـ ۳۳۶هـ.ق.)
۷. سيد مرتضى معروف به علم الهدى (۳۵۵ ـ ۴۳۶هـ.ق.)
۸.
سید رضی (۳۹۵ ـ ۴۶۰هـ.ق.) گردآورنده
نهج البلاغه.
۹. ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به شيخ الطائفه (۳۸۵ ـ ۴۶۰هـ.ق.).
و نيز پيروان شيخ طوسى، كه پس از او، از
مکتب فقهی او پيروى كرده اند، همچون:
۱۰. ابوعلى
فرزند شيخ طوسى ملقب به
مفید ثانی، صاحب
أمالی.
۱۱.
قاضی عبدالعزیز حلبی معروف
ابن برّاج (۴۰۰ ـ ۴۸۱هـ.ق.) وى شاگرد سيد مرتضى و شيخ طوسى بوده و شيخ طوسى وى را به
بلاد شام، كه
وطنش بود فرستاده و مدت ۲۰ سال در
طرابلس شام به
قضاوت در بين مردم پرداخته است.
او، نويسنده
مهذّب و
جواهر الفقه است.
۱۲.
حمزه بن عبدالعزیز دیلمی، معروف به
سلار دیلمی در حدود ۴۴۸ تا ۴۶۳هـ.ق. در گذشته و از شاگردان بنام شيخ مفيد و سيد مرتضى بوده است. سلار
معرب سالار است. كتاب او در فقه به نام
مراسم است. سلار در
طبقه شيخ طوسى است، نه از شاگردان او، با اين حال، او را از پيروان شيخ طوسى قلمداد مى كنند و فقيهان، وى و
عبدالعزیز بن برّاج و
ابوالصلاح حلبی را از پيروان شيخ طوسى مى دانند. محقق حلّى در مقدمه معتبر از آن سه بزرگوار با عنوان: (الأتباع الثلاثة) ياد مى كند.
وى نخستين كسى است كه به
حرام بودنِ
نماز جمعه فتوا داده است.
۱۳.
سید ابوالمکارم ابن زهره حلبی (۵۸۵هـ.ق.) در حديث با يك واسطه از ابوعلى، پسر شيخ طوسى روايت مى كند و در فقه با چند واسطه از شيخ طوسى. كتاب معروف او در فقه و كلام و اصول با نام:
غنیة النزوع معروف است. به تازگى اين كتاب در سه جلد به چاپ رسيده است.
میرزا حسین نوری (۱۳۲۰هـ.ق.) در خاتمه
مستدرک الوسایل مى نگارد:
(
ابن زهره، كتاب نهايه شيخ طوسى را نزد
ابوعلی حسن بن حسین، معروف به
ابن الصاحب حلبی خوانده است، و او، كتاب نهاية را نزد
ابوعبداللّه زینوآبادی در
نجف، و او آن را نزد شيخ
رشیدالدین علی بن زیرک قمی و
سید ابوهاشم حسینی و آن دو بزرگوار از شاگردان شيخ
عبدالجبار رازی بوده و النهايه را بر او خوانده اند.)
بر اين اساس،
ابوالمکارم سید بن زهره، با چهار واسطه، شاگرد شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) بوده است. او در كتاب غنيه، بسيار ادعاى
اجماع بر مسائل مى كند و در زمينه نقل اجماع در رديف
انتصار سيد مرتضى و
خلاف شيخ طوسى و
تذکرة الفقهاء علاّمه حلّى است، ولى شيخ انصارى (۱۲۸۱هـ.ق.) در بحث
خیارات در مقام نقد اجماع او مى نويسد:
(بيش تر اجماعهاى ابن زهره از اجماعهاى سيد مرتضى در انتصار است.)
او، در مقدمه غنية بحثى در علم اصول آورده است.
۱۴.
ابن حمزه طوسی معروف به عمادالدين ابوجعفر محمد بن على طوسى.
سال فوت او، روشن نيست. زواياى
زندگی او را نيز هاله اى از ابهامها فرا گرفته است. كتاب معروف او در فقه،
الوسیلة الی نیل الفضیلة نام دارد. كتاب فتوايى و خالى از استدلال است و هفت ـ هشت بار واژه (الاحوط) در آن به كار رفته است. فتاواى او مورد توجه فقهاست.
۱۵.
ابن شهر آشوب، معروف به محمد بن على بن شهر آشوب مازندرانى (۵۸۸هـ.ق.) صاحب كتاب
مناقب.
شهرت او، بيش تر، بويژه در چهارصد سال اخير، به حديث است؛ اما در
تفسیر و فقه نيز جايگاه والايى داشته و فتاواى او مورد توجه فقها بوده و
فاضل هندی در
کشف اللثام به فتواهاى او اشاره كرده است.
۱۶. علاءالدين أبوالحسن على بن أبى الفضل حسن بن أبى مجد حلبى. او صاحب كتاب اشارة
السبق الی معرفة الحق است، كه در بيش تر كتابهاى فقهى پسينيان از آن به الاشاره ياد مى شود.
شيخ
اسدالله تستری در مقدّمه
مقابیس الانوار مى نويسد:
(تاريخ تأليف نسخه الاشاره كه نزد من موجود است، سال ۷۰۸
هجری قمری است.)
به هر حال، وى از قدماى اصحاب است، ولى سال فوت او به طور دقيق معلوم نيست.
۱۷. امين الدين ابوعلى فضيل بن طبرسى (۵۴۸ هـ.ق.)
معروف به
طبرسی است. طبرسى
معرّب تفرشى و منسوب به
تفرش است، نه طبرسى منسوب به
طبرستان (
مازندران فعلى)؛ زيرا كلمه منسوب به طبرستان، يا طبرانى است، همان طور كه محدث برجسته
اهل سنت طبرانی (۲۶۰ ـ ۳۶۰هـ.ق.) صاحب
المعجم الکبیر و
المعجم الصغیر به اين اسم شهرت دارد و يا
طبری است، بدان گونه كه
ابوجعفر محمد بن جریر طبری محدّث و
مورّخ شهير عامى مذهب و پديدآورنده
جامع البیان و
تاریخ طبری، به اين
لقب شهرت دارد.
به هر حال، طبرسى مفسر برجسته شيعه كه در آغاز
قرن ششم مى زيسته، در دانش تفسير، در شيعه و
سنی دگرگونى ژرفى پديد آورد. با اين كه وى در تفسير شهرت دارد، ولى فقه او نيز قوى و از جايگاه والايى برخوردار است. نيمه اول قرن ششم، دوران طلايى تفسير است. حدود شش تفسير برجسته در بين شيعه و سنى، به
زبان فارسی و
عربی، با گرايش حديثى و
کلامی، از آثار به يادگار مانده از اين دوران است:
۱. تفسير
روح الجنان ابوالفتوح رازی كه آن را در
ری نگاشت.
۲. تفسير
کشف الاسرار ميبدى.
۳. تفسير
کشاف محمود بن عمر زمخشری (۵۲۸هـ.ق.)
۴. تفسير
مجمع البیان ابوالفضل حسن بن على طبرسى (۵۴۸هـ.ق.).
۵. تفسير
معالم التنزیل علامه بغوی.
به هر حال، طبرسى از مشاهير فقيهان و اصوليان است و آراى او در اصول و فقه شهرت به سزايى دارد. كتاب
المؤتلف من المختلف از آثار فقهى اوست كه خلاصه و فشرده كتاب خلاف شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) است. از آراى مشهور فقهى اصولى طبرسى مى توان به اين موارد اشاره كرد:
جايز بودن به كار بردن لفظ در بيش تر از يك معنى.
ـ حجت نبودن
مفهوم وصف و
شرط .
ـ حجت نبودن
خبر واحد.
ـ شرط نبودن اتحاد
فحل در حرام بودن
رضاع .
طبرسى، افزون بر مجمع البيان، دو تفسير ديگر با عنوان
جوامع الجامع و
الکاف الشاف از خود به يادگار گذاشته است.
۱۸.
محمد بن ادریس حلی عجلی (۵۹۸هـ.ق.) اهل
حلّه و
عرب و
جد مادری او شيخ طوسى است.
او، پس از يك صد سال فتاوى شيخ را نقد كرد. كتاب او در فقه،
سرائر نام دارد كه در سه جلد به چاپ رسيده است.
در سال ۵۹۸، در ۵۵ سالگى در گذشته است. وى شاگرد سيد ابوالمكارم ابن زهره است.
۱۹.
قطب الدین راوندی (۵۷۳هـ.ق.) او نخستين كسى است كه به شرح متون فقهى پرداخته است. از آغاز دوره غيبت كبرى، تا عصر ابى يوسف فاضل آبى يوسفى زنده در ۶۷۲، صاحب
کشف الرموز و شاگرد محقق حلّى، كم تر كسى به شرح متون فقهى رو آورده، ولى راوندى با نگاشتن سه كتاب با عنوان شرح بر نهايه، گوى سبقت را از ديگران ربود. كتاب معروف او، در فقه،
فقه القرآن نام دارد كه در آن،
آیات الاحکام را تفسير كرده است.
المتأخرون ـ المتأخرين:
اين تعبير در مقابل متقدّمان و متأخرى المتأخرين، به كار برده مى شود. اگر چه براى بيان اين اصطلاحات حد و مرز دقيقى نيست، تا بگوييم اين
واژگان را در برابر آن واژگان برساخته اند، ولى به كار بردن اين واژگان، به اين گونه غلبه پيدا كرده است. از عصر محقق حلّى (۷۲۶هـ.ق.) به بعد، دوره متأخران آغاز مى شود؛ امّا پايان دوره زمانى متأخران، چه سالى است، به طور دقيق، روشن نشده، ولى بيش تر، پديدآورندگان آثار فقهى را، تا عصر
محقق اردبیلی (۹۹۳هـ.ق.) از متأخران مى شمارند؛ اگر چه گاهى در پاره اى تعبيرها ديده مى شود كه فقهاى پس از دوره هزار هـ.ق. نيز در زمره متأخران آورده شده اند. در ساليان اخير در استخراجهاى كتابهاى فقهى كه محققان انجام مى دهند، نيز
اضطراب شديدى ديده مى شود، در مثل،
فاضل هندی كه پس از ۱۱۰۰ است و
محدث بحرانی را در زمره متأخران استخراج مى كنند و گاهى اينان را در زمره متأخرى المتأخرين آورده اند. فقيهان متأخر، عبارتند از:
۱. ابوالقاسم نجم الدين جعفر بن حسن يحيى بن سعيد حلّى (۶۷۵هـ.ق.) او در بين فقيهان شيعه به محقق حلّى معروف و مشهور است و هرگاه محقق مطلق نيز آورده مى شود، منصرف به اوست. روانى
قلم و
سبک جديد او در فقه و چيرگى او بر زواياى فقه و فروع سازيهاى بسيار او باعث شد، تا دو كتاب فقهى او؛ يعنى
مختصر النافع و
شرائع الاسلام كه اولى مختصرى از دومى است، مورد توجه فقيهان در رده هاى بعد قرار گيرد، و تا عصر حاضر شرحها و
تعلیقه های فراوانى بر آنها نگاشته شود. شايد در ميان كتابهاى فقهى به اندازه اى كه اين دو كتاب شرح و حاشيه دارد. كتابى نباشد، اگر چه كتابهاى علاّمه حلّى و
شهید اول و در صد ساله اخير
عروة الوثقی نيز جايگاه بس ارجمندى را به خود اختصاص داده اند، ولى اين شرحها به پايه شرحهاى آن دو كتاب نمى رسند.
مختصر النافع، نخستين بار، به وسيله خود نويسنده، با عنوان
المعتبر فی شرح المختصر شرح شد. پس از او شاگردش،
فاضل آبی، در زمان حيات استاد به شرح آن پرداخت و آن را
کشف الرموز فی شرح المختصر النافع ناميد. وى از استادش، به عنوان
دام ظلّه ياد مى كند.
فاضل آبی در سال ۶۷۲هـ.ق. نگارش شرح را به پايان رساند. سال فوت او به طور دقيق مشخص نيست.
سومين شرح مهم مختصر النافع، شرح
فاضل مقداد سیوری (۸۲۵هـ.ق.) است با عنوان:
التنقیح الرائع فی شرح المختصر النافع در چهار مجلد.
چهارمين شرح،
المهذّب البارع، فی شرح المختصر النافع، نوشته
احمد بن فهد حلّی (۸۴۵هـ.ق.) در پنج جلد است.
او شرح كوچك ترى نيز بر آن نگاشت، با عنوان
المقتصد.
سید علی طباطبایی (۱۲۳۱هـ.ق.) از شاگردان
وحید بهبهانی نيز دو شرح بر مختصر دارد:
ریاض المسائل كه بسيار
مبسوط است و
الشرح الصغیر كه در سه جلد به چاپ رسيده است.
در ۵۰ سال اخير نيز،
سید احمد خوانساری (۱۴۰۵) شرحى بر آن با عنوان
جامع المدارک در هفت جلد نگاشته است.
سید عبداللطیف کوه کمری در مقدمه اى كه بر
التنقیح الرائع نگاشته، شرحها و حاشيه هاى مختصر را ياد كرده است.
شرائع الاسلام نيز، شرحها و حاشيه هاى فراوانى دارد. كه مهم ترين آنها كتابهاى زير است:
مسالک الافهام، نوشته
زین الدین جبعی عاملی (۹۶۵هـ.ق.)
جواهر الکلام نوشته
شیخ محمد حسن نجفی (۱۲۶۶هـ.ق.):
غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام، نوشته
فاضل صیمری مصباح الفقیه، نوشته
حاج آقا رضا همدانی :
مطالع الانوار، نوشته
علاّمه سید محمد باقر شفتی اصفهانی، معروف به
حجةالاسلام (۱۲۶۰هـ.ق.)؛
مدارک الاحکام، نوشته
سید محمد موسوی عاملی (۱۰۰۹هـ.ق.) و دهها شرح و حاشيه ديگر.
۲. حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى، معروف به
علاّمه حلّی (۶۴۸ ـ ۷۲۶هـ.ق.) او شاگرد و
خواهرزاده محقق حلّى است. كتابهاى او نيز مورد توجه فقها، در دوره هاى گوناگون قرار گرفته و شرحهاى فراوانى بر آنها نگاشته شده است. از او بيش از صد كتاب در دانشهاى گوناگون ضبط كرده اند و ايشان را بايد از عالمان شگفت انگيز
تاریخ اسلام به شمار آورد. كتابهاى
قواعدالاحکام و
ارشاد الأذهان و
تبصرة المتعلمین و
مختلف الشیعة و
تحریر الاحکام و
تذکرة الفقها، پنج اثر جاودانه فقهى است كه از او به يادگار مانده.
۳.
فخرالدین حلّی فرزند علاّمه. از او با
لقب امام فخرالدين و فخرالمحققين ياد مى شود. وى، در سال ۶۸۲ متولد شده و به سال ۷۷۱هـ.ق. از دنيا رخت بر بسته است. او، بسيار مورد توجه علاّمه حلّى بوده؛ از اين روى، در آغاز قواعدالاحكام و بعضى كتابهاى ديگر از او به بزرگى ياد كرده است. وى شرحى بر قواعدالاحكام دارد، با عنوان
ایضاح الفوائد فی شرح القواعد. معروف است كه فخرالدين قبل از
بلوغ، به درجه اجتهاد دست يافته است.
۴.
سید عمید الدین الأعدجی (۶۸۱ ـ ۷۵۴هـ.ق.)
خواهرزاده علاّمه حلّى و شاگرد اوست و تعليقه اى بر قواعدالاحكام دارد، با عنوان
کنزالفوائد فی حل مشکلات القواعد.
قواعد شرحهاى برجسته ديگرى نيز دارد، از آن جمله
مفتاح الکرامه، نوشته
سید محمد جواد عاملی (۱۲۲۸هـ.ق.)
کشف اللثام نوشته
فاضل هندی (۱۰۶۲ ـ ۱۱۳۷هـ.ق.)،
جامع المقاصد، نوشته
محقق کرکی (۹۴۰هـ.ق.)
ارشادالأذهان علاّمه هم، مورد توجه قرار گرفته و شرحها و حاشيه هاى بسيارى بر آن نگاشته شده است، مانند:
غایةالمراد، نوشته شهيد اول،
مجمع الفائدة و البرهان نوشته علاّمه
ملا احمد اردبیلی (۹۹۳هـ.ق.)
ذخیرة المعاد، نوشته
محقق سبزواری (۱۰۹۱هـ.ق.).
۵.
محمد بن مکی عاملی جزین، معروف به شهيد اول
(۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.) وى، از شاگردان نامور فخرالمحققين، فرزند علاّمه است.
زادگاه وى،
جبل عامل از مناطق
جنوب لبنان است. اين
منطقه از قديمى ترين منطقه هاى شيعه نشين به شمار مى رود و عالمان برجسته اى از آن جا برخاسته اند. شهيد اول، با فتواى فقيهى از
فرقه مالکی و تاييد فقيهى از
فرقه شافعی به
شهادت رسيد.
او كتابهاى گوناگونى در فقه دارد. از جمله كتاب
لمعه است كه يك دوره
فقه شیعه را در بردارد. اين اثر بزرگ و ماندگار را آن شهيد والا، در مدت هفت روز در
زندان، به درخواست
امیر علی بن مؤید،
امیر سربداران خراسان نگاشته است.
اين اثر، به خامه زين الدين جبعى عاملى (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.) از عالمان جبل عامل، شرح شده با عنوان:
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة.
شهيد ثانى
خواب مى بيند كه سرنوشتى بسان شهيد اول دارد. از آن دو بزرگوار با عنوان: الشهيدان و از كتاب لمعه و شرح آن، با عنوان لمعتين ياد مى شود. هر چند در
محاورات عرفی طلبه ها، در اين سالها هرگاه لمعتين گفته مى شود، مراد دو جلد روضه است.
از قرن هشتم به بعد، عصر شرح و بسط فقه شروع شد. غالب فقيهان ترجيح مى دادند تا دست از نگارش متن فقهى برداشته و به شرح و بسط متنهاى نگارش شده پيشين بپردازند. بر همين اساس پس از قرن هفتم و هشتم، كتابهاى سه فقيه بزرگوار: محقق حلّى (۶۷۵)، علاّمه حلّى (۷۲۶) و شهيد اول (۷۳۴ ـ۷۸۶هـ.ق.) بسيار مورد توجه فقيهان قرار گرفت.
۶. مقداد بن عبدالله معروف به فاضل مقداد (۸۲۶هـ.ق.) نيز شرحى بر
مختصر النافع دارد، با عنوان
التنقیح الرائع و كتابى در آيات الاحكام با عنوان
کنزالعرفان. كتاب او را بايد در زمينه شرح آيات الاحكام، بهترين كتاب ناميد.
و به همين دليل بسيار مورد توجه بوده است.
۷. جمال السالكين ابوالعباس احمد بن فهد حلّى اسدى.
وى، در سال ۷۵۷
چشم به
جهان گشوده و در سال ۸۴۱هـ.ق. رخت از جهان بر بسته است. وى، دو شرح بر مختصر النافع دارد: يكى
مهذب البارع و ديگرى
المقتصر كه
شهید مطهری، از روى
سهو، آن را شرح
ارشاد الاذهان ناميده است.
او اهل
سیر و سلوک نيز بوده و
عدةالداعی را در اين موضوع نگاشته است.
۸.
یحیی بن سعید حلّی (۶۰۱ ـ ۶۹۸ ـ ۶۹۰هـ.ق.) صاحب كتاب
جامع للشرایع.
او نخستين فقيهى است كه در بين عالمان شيعى موفق شد در موضوع قواعد فقهيه كتاب بنويسد. او كتابى با عنوان
الاشباه و النظائر نگاشته كه بعدها
احمد بن فهد حلّی آن را شرح كرده است.
۹. شيخ
علی بن عبدالعالی کرکی (۹۴۵هـ.ق.) معروف به
محقق ثانی و محقق كركى. از او و شهيد ثانى با عنوان المحقق و الشهيد الثانيان ياد مى شود. او به دعوت علماى
ایران، به ايران
هجرت كرد و
شیخ الاسلام گرديد. هجرت محقق كركى به همراه شمارى از عالمان جنوب لبنان به ايران، باعث شد، تا شيعه در ايران رواج يابد و ايرانيانى كه سنى مذهب بودند، به مذهب تشيع بگروند. كتاب معروف او در فقه،
جامع المقاصد است.
۱۰.
زین الدین جبعی عاملی معروف به شهيد ثانى (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.) وى اهل جبل عامل است و مسافرتهاى فراوانى داشته و از استادان گوناگونى بهره برده است. وى، مدتى در جنوب لبنان پنج فقه تدريس مى كرده و شبها، براى گذران زندگى هيزم كشى مى كرده است!
روضه و
مسالک الافهام و
روض الجنان، از آثار اوست و مورد توجه عالمان بزرگ و
حوزه های علمیه و كتاب روضه او، سالهاست كه در حوزه هاى علميه تدريس مى شود.
پس روشن شد كه فقيهان از عصر محقق حلّى تا شهيد ثانى را متأخران مى گويند و وقتى گفته مى شود: متأخرين اين گونه فتوا داده اند، منظور فقهاى اين دوره اند.
متأخرى، المتأخرين:
هرگاه متأخرى المتأخرين گفته مى شود، در آغاز آنها محقق برجسته و نامور
ملااحمد اردبیلی (۹۳۳هـ.ق.) است. او،
مکتب فقهی نوينى را بنيان نهاد و فتاواى جديدى را ارائه داد. پيروان او در فقه بسيارند. در كتابهاى فقهى، از او و پيروان او با عنوان: (اردبيلى و اتباع او) ياد مى شود. او
معاصر شاه عباس صفوی بوده و در حوزه
نجف سكونت داشته است.
سید محمد عاملی (۱۰۰۹هـ.ق.) و
شیخ حسن عاملی (۱۰۱۱هـ.ق.) از شاگردان و پيروان او به شمار مى آيند.
مجمع الفایدة والبرهان و
زبدةالبیان در آيات الاحكام از نگاشته هاى اوست.
۲.
ملاعبداللّه شوشتری (۱۰۲۱هـ.ق.) كه در علم رجال استاد
قهپائی بود. قهپائى در
مجمع الرجال به مناسبت شرح قاعده
اجماع (أجمعت العصابة على تصحيح مايصحّ عنهم) معناى آن را از استاد خود، ملا عبداللّه شوشترى نقل مى كند و به نظر مى آيد كه در اين دوره، در معناى قاعده اجماع اختلاف رخ داده بوده و دو تفسير براى آن ارائه شده كه ايشان ديدگاه استاد خود را مطرح مى كند.
او مجموعه سخنان
ابن غضائری را از نوشته هاى استادش كه از كتاب
حل الاشکال احمد بن طاووس حلی (۶۷۳هـ.ق.) جمع آورى كرده بوده، در مجمع الرجال، با مقدمه خود استاد آورده است.
۳.
ملاعبدالله یزدی، صاحب
حاشیه تهذیب المنطق. وى شرحى بر قواعدالاحكام نيز دارد. در كتابهاى فقهى نديدم كه از فتاواى وى ياد شود.
۴. سيد محمد عاملى (۱۰۰۹هـ.ق.) شاگرد محقق اردبيل، ولى در
حدیث شناسی و علم رجال از محقق اردبيلى دقيق تر و سخت گيرتر است. او فقط به
روایت صحیح اعلائى عمل مى كند و روايات
حسنه و
موثّقه را مردود مى شمارد؛ از اين روى، بسيار مورد
طعن محدث بحرانی (۱۱۸۶هـ.ق.) واقع شده است.
۵. شيخ حسن عاملى (۱۰۱۹هـ.ق.) او با سيد محمد عاملى همدرس بوده و هر دو از محضر محقق اردبيلى استفاده كرده اند. كتاب
معالم الدین او معروف است. مقدمه اى در اصول دارد كه در حوزه علميه به عنوان كتاب درسى تدريس مى شود. به تازگى بخش فقه معالم نيز، در دو جلد چاپ شده است. شيخ حسن عاملى آرا و افكارى مانند
سید محمد موسوی دارد؛ از اين روى، محدث بحرانى با او نيز ميانه خوبى ندارد.
۶. ملامحمد باقر معروف به
محقق سبزواری .(۱۰۹۰هـ.ق.) او اهل
سبزوار و در
اصفهان رشد كرده است. جامع معقول و منقول است. وى دو كتاب معروف در فقه دارد:
کفایةالاحکام كه دوره كامل فقه است و
ذخیرة المعاد فی شرح إرشادالأذهان. اين كتاب شرح بخش
عبادات؛ يعنى از
طهارت تا آخر
حج است. ذخيرة المعاد بسيار ناظر به عبارات سيد محمد عاملى در مدارك الاحكام است؛ از اين روى، شمارى از آن، به شرح مدارك الاحكام تعبير مى كنند. او بسيار از آراى سيد محمد عاملى و محقق اردبيلى اثر پذيرفته است؛ بدين جهت او را از پيروان
مکتب اردبیلی شمرده اند. هرگاه گفته مى شود اردبيلى و پيروان او، مراد سيد محمد عاملى، شيخ حسن عاملى و محقق سبزوارى است.
۷.
حاج آقا حسین خوانساری (۱۰۹۸هـ.ق.) وى، در مكتب اصفهان رشد يافته و جامع معقول و منقول بوده است. از او با عنوان استاد الكل فى الكل ياد مى شود. شرحى بر دروس شهيد اول با عنوان
مشارق الشموس دارد كه بسيار مورد توجه فقها، بويژه صاحب
جواهرالکلام است. او معاصر محقق سبزوارى بوده و حكايتها و
لطیفه های بسيارى از آمد و شد آنان نقل شده است.
۸. جمال المحققين، معروف به
آقاجمال خوانساری (۱۱۲۵هـ.ق.) فرزند حاج آقا حسين خوانسارى. وى، مانند پدرش
حاشيه معروف بر روضه شهيد ثانى دارد با عنوان:
الحواشی علی الروضه. فقهاى پس از او بويژه شيخ انصارى در كتابهاى خود به آراى او توجه دارند. او حاشيه اى نيز بر شفاى بوعلى دارد.
۹. بهاءالدين محمد بن حسن اصفهانى،
معروف به
فاضل هندی (۱۰۶۲ ـ ۱۱۳۷هـ.ق.) وى، شرحى بر قواعدالاحكام علاّمه حلّى دارد، با عنوان
کشف اللثام. وى در سال ۱۱۳۷هـ.ق. در گاه
فتنه افغانان درگذشت.
۱۰.
شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶هـ.ق.) صاحب كتاب
حدائق الناضره. حدائق جامع اقوال و روايات است و مورد توجه فقيهان. او
اخباری معتدل بوده و با
وحید بهبهانی بحثهاى فراوانى داشته است.
به نظر مى آيد تا سال ۱۲۰۰ را متأخرى المتأخرين مى نامند. بنابراين، از سال ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ را متأخرى المتأخرين نام نهاده اند. گاهى در پاره اى از نوشته ها ديده مى شود كه حتى آرا و ديدگاههاى فقيهان پس از سال ۱۲۰۰هـ.ق. همچون: محمد باقر وحيد بهبهانى (۱۲۰۵هـ.ق.)
محمد مهدی بحرالعلوم (۱۲۱۲هـ.ق.)
کاشف الغطاء (۱۲۲۸هـ.ق.)
سید محمد جواد عاملی (۱۲۲۸هـ.ق.)
سید علی طباطبائی (۱۲۳۱هـ.ق.)
ملامهدی نراقی (۱۲۰۹هـ.ق.)
ملا احمد نراقی (۱۲۴۵هـ.ق.) و
میرزا ابوالقاسم قمی (۱۱۵۲ ـ ۱۲۲۱هـ.ق.)
كه همه از فقهاى مكتب وحيد بهبهانى استاد كل به شمار مى آيند، در محدوده آراى متأخرى المتأخرين مى شمارند و فقيهانى همچون محدث بحرانى (۱۱۸۶هـ.ق.) و فاضل هندى (۱۰۶۲ ـ ۱۱۳۷هـ.ق.) را در رديف متأخران به شمار مى آورند.
الطبقة الأولى، الطبقة الثانية والطبقة الثالثة:
مراد از طبقه اولى، همان متقدمان و از طبقه ثانيه متأخران و از طبقه ثالثة متأخرى المتأخرين است. علاّمه ملا احمد نراقى، در بحث
عصیر عنبی نوشته است.
(والذى يظهر لى: انّ المشهور بين الطبقة الثالثة الطهارة، وبين الثانية: النجاسة، وأما الأولى فالمصرّح منهم بالنجاسة اما قليل او معدوم.)
آنچه ظاهر مى شود براى من آن است كه مشهور بين طبقه سوم،
طهارت عصير عنبى است و بين طبقه دوم،
نجاست است، اما در طبقه اول، كسانى كه به روشنى حكم به نجاست داده ان، يا كم هستند يا كسى نيستند.
ابنا سعيد:
مراد از دو پسر سعيد، يكى محقق حلّى، شيخ ابوالقاسم جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد حلّى (۶۷۵هـ.ق.) صاحب شرايع الاسلام و ديگرى يحيى بن سعيد حلّى (۶۰۱ ـ ۶۸۹هـ.ق.) صاحب
جامع للشرایع است:
شهيد اول در كتاب
غایةالمراد، از يحيى بن سعيد و محقق حلّى به ابنا سعيد تعبير مى كند.
المحقق يا المحقق الاوّل:
هرگاه محقق به طور مطلق گفته مى شود، يا با قيد اول مقيد مى شود، مراد همان
جعفر بن حسن حلّی (۶۷۵هـ.ق.) صاحب شرائع الاسلام است.
المحقق الثانى:
مراد
علی بن عبدالعالی، معروف به محقق كركى (۹۴۰هـ.ق.) است او شارح قواعدالاحكام، با عنوان جامع المقاصد است. اين كتاب در ۱۴ جلد به چاپ رسيده است.
الثلاثة:
مراد از اين واژه، سه نفر هستند:
۱. شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳هـ.ق.)
۲. شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى (۴۶۰هـ.ق.)
۳. شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه (۳۸۱هـ.ق.)
جوامع أربعة
مراد چهار كتاب روايى حديثى شيعه است، كه گاهى از آنها با عنوان: جوامع روايى متقدمين ياد مى شود:
۱. كافى نوشته محمد بن يعقوب كلينى (۳۲۸هـ.ق.).
۲.
من لایحضره الفقیه، نوشته محمد بن على بن بابويه قمى (۳۸۱هـ.ق.).
۳. تهذيب الاحكام نوشته شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.).
۴.
استبصار نوشته همو.
محمد بن ثلاثة متقدّمة
۱. محمد بن يعقوب كلينى (۳۲۸هـ.ق.)
۲. محمد بن على بن بابويه قمى (۳۸۱هـ.ق.)
۳. محمد بن حسن طوسى (۴۶۰هـ.ق.) است.
محمد بن ثلاثة متأخرة يا محمد بن ثلاثة اول
۱.
محمد باقر مجلسی (۱۱۱۱هـ.ق.) صاحب
بحارالانوار.
۲.
محمد بن حسن الحر العاملی (۱۱۰۴هـ.ق.) صاحب
وسایل الشیعه.
۳.
محمد محسن فیض کاشانی (۱۰۹۱هـ.ق.) صاحب
وافی.
جوامع روايى متقدمين
كافى، من لايحضره الفقيه، تهذيب الاحكام و استبصار.
تهذيبين يا كتابى الاخبار
مراد از هر دو تعبير، كتاب تهذيب الاحكام واستبصار است؛ در مثل گفته مى شود: شيخ طوسى در تهذيبين يا
کتابی الاخبار اين گونه روايت كرده است.
اتباع الثلاثة:
محقق حلّى در مقدمه المعتبر از
حمزة بن عبدالعزیز دیلمی، معروف به
سلاّر دیلمی و عبدالعزيز بن برّاج و ابوالصلاح حلبى به عنوان اتباع الثلاثة ياد مى كند. على الظاهر مقصود وى اين است كه اين سه نفر، پيروان سه نفر ديگر: شيخ مفيد، سيد مرتضى و شيخ طوسى هستند و بدان جهت از آن بزرگواران به عنوان اتباع ياد مى شود. زيرا در فتاواى خود پيرو آن سه بزرگوار بوده و كم تر با آنان به مخالفت پرداخته اند.
المفيد وتلميذه:
مراد از المفيد، شيخ محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳هـ.ق.) و مراد از شاگردش حمزة بن عبدالعزيز ديلمى، معروف به سلاّر است. او در حدود ۴۴۸ تا ۴۶۳ هـ.ق. در
خسروشاه تبریز، درگذشته است. كتاب معروف وى در فقه، مراسم نام دارد.
المحقق و تلميذه:
مراد از محقق
جعفر بن حسن حلّی هذلی (۶۷۶هـ.ق.) است و مراد از شاگردش مؤلف
کاشف الرموز، معروف به فاضل آبى، شارح مختصر النافع است.
المتأخر:
مراد محمد بن ادريس حلّى (۵۹۸هـ.ق.) صاحب كتاب سرائر است.
او پايان حلقه متقدمين شمرده مى شود. پس از او، با ظهور محقق حلّى دوره متأخرين شروع مى شود. او با گذشت صد سال از زمان شيخ طوسى و حكومت فتاواى او بر فقيهان، به اين حكومت پايان داد. از او در كتابهاى فقهى، با عنوان
حلّی و گاهى
عجلّی و بسيارى از اوقات با عنوان المتأخر ياد مى شود. فاضل آبى در كشف الرموز، بسيار از محمد بن ادريس حلّى با عنوان المتأخر ياد مى كند.
السيّدان:
مراد از اين واژه، سيد مرتضى، معروف به علم الهدى (۳۵۵ ـ ۴۳۶هـ.ق.) استاد شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) و نيز
سید ابوالمکارم ابن زهره حلبی (۵۱۱ ـ ۵۸۵هـ.ق.) صاحب كتاب غنية النزوع است. و فتاواى ابوالمكارم مورد توجه فقها بوده است. شيخ انصارى (۱۲۸۱هـ.ق.) در بحث
خیار حیوان مى نويسد:
(بسيارى از اجماعهاى كتاب غنية النزوع، از كتاب انتصار سيد مرتضى است.)
فاضلان:
مراد محقق حلّى جعفر بن حسن بن سعيد (۶۷۵هـ.ق.) و علاّمه حسن بن يوسف بن مطهر حلّى (۷۲۶هـ.ق.) است.
الشيخ و اتباعه:
مراد از شيخ، شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) مراد از
اتباع او شخصيتهايى هستند كه پس از او تا عصر محمد بن ادريس حلّى (۵۹۸هـ.ق.) ظهور كرده اند؛ مانند: عبدالعزيز بن برّاج ديلمى، معروف به سلاّر ديلمى؛ ابوالمكارم سيد بن زهره حلبى، صاحب غنية النزوع (۵۱۱ ـ ۵۸۵هـ.ق.) عبدالعزيز بن براج حلبى (۴۰۰ ـ ۴۸۱هـ.ق.) صاحب مهذّب و جواهر الفقه، ابن حمزه عماد الدين طوسى صاحب الوسيله، صاحب الاشاره، ابوالحسن على بن الحسن بن أبى مجد حلبى. اين بزرگان كه فقيهان پس از دوره شيخ طوسى تا عصر ظهور محمد بن ادريس حلّى هستند، به عنوان پيروان شيخ طوسى و گاهى أتباع الثلاثة؛ يعنى پيروان شيخ طوسى، سيد مرتضى و شيخ مفيد، نام برده مى شوند. شهيد ثانى در كتاب
شریف الرعایة از
جدّ خود
ورّام بن ابی فراس نقل مى كند:
(پس از شيخ، مجتهدى كه صاحب نظر باشد ظهور نكرده، تا عصر محمد بن ادريس حلّى (۵۹۸هـ.ق.) و فقهاى پس از دوره شيخ، گروهى مقلّد بوده اند.)
المحقق والشهيد الثانيان:
مراد محقق كركى صاحب جامع المقاصد (۹۴۰هـ.ق.) و شهيد ثانى زين الدين جبعى عاملى (۹۶۵هـ.ق.) است.
الأربعة:
مراد شيخ مفيد (۴۱۳هـ.ق.) سيّد مرتضى (۳۵۵ ـ ۴۳۶هـ.ق.) شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) و علاوه بر آنها محمد بن على بن بابويه قمى، شيخ صدوق (۳۸۱هـ.ق.) است.
سيد بن طاووس:
محدث قمی، در كتاب
الکنی والالقاب نوشته است:
(هرگاه در كتابهاى فقه و رجال، سيد بن طاووس گفته مى شود. مراد احمد بن طاووس (۶۷۳هـ.ق.) حلّى استاد علامه حلّى (۷۲۶هـ.ق.) است.)
وهرگاه در كتابهاى حديثى نوشته مى شود:
سیّد بن طاووس، مراد
علی بن طاووس حلّی (۶۶۴هـ.ق.)
صاحب كتاب اقبال است. شهيد ثانى در روضه و در كتاب
مسالک الافهام آورده است:
(اگر يك نفر شهادت داد كه فلانى
خمر نوشيده و
قی كرد، آيا بايد
حد بر او جارى شود، از
علی (ع) نقل شده كه فرمود: (ما قاءها الا وقد شربها) آن را ننوشيده مگر اين كه آن را خورده.)
در ذيل سخن حضرت، شهيد ثانى از ابن طاووس نقل مى كند كه گفته است: (لا أضمن دركه) من درستى طريق اين حديث را ضمانت نمى كنم. مراد از ابن طاووس در اين عبارت، احمد بن طاووس است.
سيّد سند:
هرگاه در كتابهاى فقهى گفته مى شود: سيّد سند، مراد سيد محمد موسوى عاملى (۱۰۰۹هـ.ق.) صاحب كتاب مدارك الاحكام و نهايةالمرام است؛ ولى هرگاه در كتابهاى كلامى گفته مى شود: سيّد سند، مراد
سیّد شریف جرجانی (۷۴۰ ـ ۸۱۶هـ.ق.) است، كه حاشيه هاى فراوانى بر كتابهاى گوناگون دارد، از جمله:
۱. حاشيه بر كشّاف.
۲.حاشيه بر شرح عضدى بر مختصر المنتهى تأليف
ابن حاجب.
۳. حاشيه و شرح
مواقف.
كاشف الرموز، كاشف الغطاء و كاشف اللثام:
در ميان كتابهاى فقهى، چند كتاب وجود دارد كه نام آنها با كلمه كشف آغاز مى شود؛ در مثل كشف الرموز،
کشف الغطاء و كشف اللثام و نويسندگان اين آثار در كتابهاى فقهى، بويژه پس از شيخ انصارى به همين نامها خوانده مى شوند:
۱. زين الدين ابوعلى حسن بن أبى طالب ابن أبى مجد يوسفى، معروف به فاضل آبى. سال فوت او روشن نيست، ولى كتاب خود كشف الرموز فى شرح مختصر النافع را در ۶۷۲هـ.ق. به پايان برده است.
۲. شيخ جعفر نجفى (۱۲۲۸هـ.ق.) صاحب كشف الغطاء.
۳. بهاءالدين محمد بن حسن اصفهانى، معروف به فاضل هندى (۱۰۶۲ ـ ۱۱۳۷هـ.ق.)
سه فقيه نامبرده، در كتابهاى متأخرين كم تر به اسامى خود معروف و مشهورند، بويژه پس از عصر شيخ انصارى (۱۲۸۱هـ.ق.) از فاضل آبى بيش تر به كاشف الرموز، از شيخ جعفر نجفى، به كاشف الغطاء و از فاضل هندى به كاشف اللثام ياد مى شود.
العامليّين:
مراد سيّد محمد موسوى عاملى (۱۰۰۹هـ.ق.) و شيخ حسن عاملى (۱۰۱۱هـ.ق.) صاحب
معالم الدین است.
اللمعتين:
مراد لمعه شهيد اول محمد بن مكى عاملى (۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.) و روضه شهيد ثانى (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.) است.
الآخوند:
در كتابهاى فلسفى و كلامى اين لفظ اشاره به
آخوند ملاصدرا صدرالمتألهین شیرازی (۱۰۵۰هـ.ق.) صاحب
الأسفار الأربعة است و در كتابهاى فقهى و اصولى، مراد
محمد کاظم خراسانی هروی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۲۹هـ.ق.) صاحب
کفایةالاصول است.
المصّنف:
در كتابهاى:
مجمع الفائده، غايةالمراد، مسالك الافهام، مهذّب البارع، نهايةالمرام، جواهر الكلام و روضة واژه المصنف بسيار به كار مى رود. مراد از (مصنف) كه در سالهاى اخير از اين تعبير به (
ماتن ) مى كنند، درمجمع الفائدة و روض الجنان و غايةالمراد، علامة حلّى صاحب متن كتاب است و در كتاب مسالك الافهام و جواهر الكلام و نهايةالمرام و مهذب البارع و
تنقيح الرائع، محقق حلّى است؛ زيرا او صاحب متن كتاب است. خلاصه مراد از كلمه (المصنف) صاحب متن است.
الخمسة:
مراد پنج شخصيت زير است:
۱. شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان (۱۴۱۳هـ.ق.)
۲. شيخ طوسى محمد بن حسن (۴۶۰هـ.ق.)
۳. سيد مرتضى علم الهدى.
۴. شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه قمى (۳۸۱هـ.ق.)
۵. على بن محمد بن بابويه قمى پدر شيخ صدوق.
ثقةالاسلام:
مراد محمد بن يعقوب كلينى (۳۲۸هـ.ق.) صاحب كتاب كافى است.
القاضى:
مراد عبدالعزيز بن برّاج حلبى (۴۰۰ ـ ۴۸۱هـ.ق.) صاحب كتاب مهذّب است.
تقى:
مراد ابوالصلاح حلبى، صاحب كتاب الكافى است.
الشاميّين:
مراد از الشاميّين وقتى به طور مطلق و بدون قيد گفته مى شود، ابوالصلاح حلبى صاحب الكافى، عبدالعزيز بن براج صاحب مهذّب، سيد ابوالمكارم ابن زهره (۵۱۱ ـ ۵۸۵هـ.ق.) صاحب
غنیةالنزوع و
شیخ محمد حمصّی و علاءالدين أبوالحسن على بن أبى الفضل حسن بن أبى مجد حلبى است.
الحلّى:
هرگاه الحلّى به طور مطلق در كتابها آورده مى شود، مراد محمد بن ادريس حلّى (۵۹۸هـ.ق.) است، همان طور كه از واژه المتأخر او اراده مى شود.
حلّيين:
مراد از آن ابنا سعيد است:
۱. نجم الدين جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد الحلّى معروف به محقق حلّى است.
۲. يحيى بن سعيد حلّى هذلى صاحب جامع للشرايع.
الحليّين:
مراد از آن دو بزرگوار پيش گفته است، به علاوه علامه حلّى حسن بن يوسف بن مطهر حلّى.
العلاّمة:
هرگاه به طور مطلق آورده مى شود، مراد علاّمه حلّى است.
الحلبيّين:
۱. ابوالصلاح حلبى صاحب الكافى.
۲. سيد المكارم ابن زهره حلبى صاحب غنية النزوع.
۳. علاءالدين ابوالحسن على بن ابى الفضل حسن بن ابى مجد حلبى، صاحب كتاب
أشارة السبق الی معرفة الحق است.)
الحلبيّين الثلاثة:
۱. ابوالصلاح حلبى (۳۷۴ ـ ۴۴۷هـ.ق.) صاحب الكافى.
۲. ابوالمكارم ابن زهرة حلبى صاحب غنية النزوع (۵۱۱ ـ ۵۸۵هـ.ق.).
۳. شيخ علاءالدين ابوالحسن على بن أبى الفضل الحسن بن أبى مجد حلبى.
الشاميّين الخمسة:
الحليّين الستّة:
مناسب است عبارتى را از شيخ انصارى (۱۲۸۱هـ.ق.) از كتاب مكاسب نقل كنيم، تا شرح عبارت آن دو اصطلاح فوق را نيز روشن كند. او در آغاز بحث خيار حيوان مى نويسد:
(المشهور اختصاص هذا الخيار بالمشترى، حكى عن الشيخين والصدوقين والاسكافى وابن حمزة والشاميّين الخمسة والحلبيين الستّة ومعظم المتأخرين.)
بنابر رأى مشهور اين خيار حيوان، ويژه مشترى است. حكايت شده است اين مطلب از: شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) شيخ مفيد (۴۱۳هـ.ق.) شيخ صدوق محمد بن على بن بابويه (۳۸۱هـ.ق.) و پدرش على بن بابويه قمى و ابن جنيد اسكافى (۳۸۱هـ.ق.) وابن حمزة طوسى صاحب وسيله و از شاميهاى پنجگانه و حلبيهاى ششگانه و بيش تر متأخرين.
سید محمد کلانتر كه در احياى دو متن برجسته فقهى و
تراث بر جا مانده شيعه:
روضةالبهیة ومكاسب شيخ انصارى نقش برجسته اى داشته، در شرح عبارت بالا مى نويسد:
مراد از
شامیین پنجگانه شخصيتهاى زير هستند:
۱. شهيد اول محمد بن مكى عاملى جزينى (۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.)
۲. زين الدين جبعى عاملى (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.)
۳. شيخ عبدالعالى كركى (۹۴۰هـ.ق.)
۴. فرزند محقق كركى.
۵. سيد محمد موسوى عاملى (۱۰۰۹هـ.ق.)
اين تفسير چندان نزديك به واقع نيست؛ زيرا سيد محمد موسوى عاملى دو كتاب در فقه دارد با عنوان
مدارک الاحکام و
نهایةالمرام و هيچ يك بحث
بیع را ندارند. و ديگر اين كه فرزند محقق كركى شهرتى نداشته كه فتاواى او مورد توجه فقها باشد.
در بيان مراد از واژه (الحلبيين، الستّة) مى نويسد:
(ضبط اين كلمه در نسخه هاى مكاسب گوناگون است؛ در پاره اى از نسخه ها، با (با) نوشته شده است؛ يعنى الحلبيّين، جمع حلبّى، منسوب به واژه
حلب و در پاره اى از نسخه هاى مكاسب با (يا) نوشته شده است؛ الحليّين. در فرض اول بايد به
صیغه تثنیه خوانده شود و مراد از كلمه حلب،
شهر حلب است، كه در منطقه شمال
سوریه واقع شده و از مهم ترين شهرهاى جهان به شمار مى آيد و بلكه قديمى ترين آنها و پيشينه بناى آن به دو هزار سال قبل از ميلاد بر مى گردد،
سیف الدوله حمدانی آن را به عنوان
پایتخت مملكت خود برگزيد. علوم و فنون در آن ظاهر شده و
آثار باستانی مشهورى دارد:
۱.
قلعه معروف.
۲.
مدرسه حلبیّه.
و
پارچه بافی در آن از موقعيت خاصى برخوردار است.
در اين صورت، كلمه حلبيين، بايد به صورت تثنيه خوانده شود و مراد از دو حلبى،
عبدالعزیز بن برّاج (۴۰۰ ـ ۴۸۱هـ.ق.) صاحب مهذب و سيد ابوالمكارم ابن زهره (۵۸۵ ـ ۵۱۱هـ.ق.) صاحب غنية النزوع است. در اين صورت، واژه (الستّة) زايد خواهد بود و ضرورتى بر ذكر آن نيست. اما اگر به صيغه جمع و حليّين خوانده شد، نسبت به شهر
حلّه خواهد داشت. حلّه از شهرهاى زيباى
عراق است و آثار قديمى بسيارى در آن وجود دارد. از اين شهر شخصيتهاى برجسته اى برخاسته اند كه از فروزنده ترين عالمان جهان اسلام بوده اند. بنابراين واژه ستّة زايد نخواهد بود و حليّين ششگانه عبارتند از:
(۱. محقق حلّى (۶۷۵هـ.ق.).
۲. علامه حلّى (۷۲۶هـ.ق.).
۳. فخرالدين حلّى (۷۷۱هـ.ق.).
۴. محمد بن ادريس حلّى (۵۹۸هـ.ق.).
۵. يحيى بن سعيد حلّى.
۶. فاضل مقداد سيّورى حلّى (۸۲۶هـ.ق.)).
سید محمد شیرازی نيز در ذيل كلمه (الحلبيين الستّه) نوشته (المعروفون).
و نيز مى نويسد:
(گفته شده: كلمه با يا خوانده مى شود، در اين صورت نسبت به شهر حلّه مراد است و آنان عبارتند از: ابن ادريس، محقق، علامه، فرزندش، ابن سعيد و سيورى.)
آقاى
فخار طوسی، در شرح درس گفته است:
(مراد از شاميين خمسه پنج نفر از علماى
شام هستند كه عبارتند از:
۱. حلبى (۳۷۴ ـ ۴۴۷)
۲. قاضى (۴۰۰ ـ ۴۸۱)
۳. شهيد اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.)
۴. محقق كركى (۹۴۵ هـ.ق.)
۵. شهيد ثانى (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.)
و مراد از حلبيين ستّه، شش تن از علماى حلب هستند كه عبارتند از:
۱. ابى المكارم (۵۱۱ ـ ۵۸۵هـ.ق.)
۲. علاّمه (۷۲۶هـ.ق.)
۳. فخرالمحققين (۷۷۱هـ.ق.)
۴. ابن سعيد.
۵. سيورى (۸۲۶هـ.ق.)
۶. أبى العباس (۸۴۵هـ.ق.).
به نظر مى آيد اين
تأویل و
تفسیر اشتباه باشد، همان طور كه تفسير آقاى سيد محمد كلانتر اشتباه بود.
در مكاسب چاپ
مجمع الفکر الاسلامی آمده است:
(مشهور اختصاص هذا الخيار بالمشترى، حكى عن الشيخين والصدوقين والاسكافى وابن حمزه والشاميّين الخمسة والحلّيين السّتة ومعظم المتأخرين، وعن الغنية وظاهر الدروس: الاجماع.)
در اين تحقيق، الشاميين الخمسه، به شخصيتهاى زير تفسير شده است:
(۱. الكافى فى الفقه، ابوالصلاح حلبى.
۲. المهذّب، عبدالعزيز بن البرّاج (۴۰۰ ـ ۴۸۰هـ.ق.)
۳. الدروس، شهيد اول محمد بن مكى عاملى (۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.)
۴. الروضة، زين الدين جبعى عاملى شهيد ثانى (۹۱۱ ـ ۹۶۵هـ.ق.)
۵. جامع المقاصد، محقق كركى (۹۴۰هـ.ق.))
و حليّين، به شخصيتهاى زير تفسير شده است:
(۱. السرائر، محمد بن ادريس حلّى (۵۹۸هـ.ق.)
۲. شرايع الاسلام، نجم الدين جعفر بن الحسن الحلّى (۶۷۵هـ.ق.)
۳. الجامع للشرايع والنزهة، يحيى بن سعيد حلّى (۶۰۱ ـ ۶۸۹هـ.ق.)
۴.
مختلف الشیعة،
الحسن بن یوسف بن المطهر (۷۲۶هـ.ق.)
۵.
ایضاح الفوائد،
فخرالدین حلّی (۷۷۱هـ.ق.)
۶.
التنقیح الرائع،
مقداد بن عبدالله السیوری، معروف به فاضل مقداد (۷۲۶هـ.ق.))
سپس درباره معظم متأخرين نوشته اند: ما شخصى را نيافتيم، ولى در
ریاض المسائل و
مستندالشیعه آمده: عليه عامة المتأخرين؛ بنابراين احتمال مى دهيم اين تفسير نيز صحيح نباشد، زيرا متأخرين از محقق حلّى آغاز مى گردند؛ و حليّين از زمره متأخرين شمرده مى شوند. در اين جا مناسبت دارد، در خاتمه بحث عبارتى را از خود شيخ انصارى در
مکاسب محرّمه نقل كنيم، كه به روشنى دلالت دارد، بر اين كه حليّين از زمره متأخرين به شمار مى روند. او درباره خريد و فروش
سگ گله و
باغ و
مزرعه نوشته است:
(حكى الجواز أيضا عن الشيخ والقاضى كتاب الاجاره، و عن سلاّر و أبى الصلاح و ابن حمزه و ابن ادريس و أكثر المتأخرين كالعلاّمه و ولده السعيد و ا لشهيدين والمحقق الثانى وابن القطّان فى المعالم والصيمري وابن فهد وغير هم من متأخرى المتأخرين عدا قليل وافق المحقق، كالسبزوارى والتقى المجلسي وصاحب الحدائق والعلامة الطباطبائى فى مصابيحه و فقيه عصره فى شرح القواعد.)
شيخ:
هرگاه اين واژه به طور مطلق آورده مى شود، مراد شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) است.
العجلّى:
مراد محمد بن ادريس حلّى است.
الستّة:
۱. شيخ طوسى محمد بن حسن (۴۶۰هـ.ق.)
۲. محمد بن محمد بن نعمان، معروف به مفيد (۴۱۳هـ.ق.)
۳. سيد مرتضى علم الهدى (۳۵۵ ـ ۴۳۶هـ.ق.)
۴. شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه (۳۸۱هـ.ق.)
۵. على بن بابويه قمى (۳۲۹هـ.ق.)
۶. ابن أبى عقيل عمانى.
السبعة:
مراد همان شش فقيه نامبرده و به اضافه أحمد بن جنيد كاتب اسكافى (۳۸۱هـ.ق.) است.
علم الهدى:
لقب سيد مرتضى است. حكايت شده كه اين لقب را
مولی امیرالمؤمنین به او بخشيده است. گويند:
(
وزیر ابوسعید محمد بن حسین بن عبدالصمد در سال ۴۲۰هـ.ق. مريض شد؛ در خواب مولى اميرالمؤمنين عليه السلام را ديد كه به او فرمود: به علم الهدى بگو بر تو
دعا كند، تا شفايابى.
وزير گفت: يا اميرالمؤمنين علم الهُدى كيست؟
امام فرمود:
علی بن الحسین الموسوی.
وزير جريان خواب را براى سيد مرتضى نوشت.
مرتضى گفت: پناه مى برم به
خدا در پذيرش اين لقب.
وزير در جواب نگاشت: قسم به خدا من تو را لقب نداده ام، مگر به آنچه جد تو اميرالمؤمنين تو را به آن لقب داده.
قادر بالله خلیفه عباسى از جريان با خبر شد و به سيد مرتضى نوشت: اى على قبول كن آنچه را كه جد تو بر تو گذاشته.
سيد پذيرفت و به مردم نيز واگو كرد.)
الشريف:
مراد
سید عمید الدین عبدالمطلب بن أعرج حسینی است. وى در سال ۶۸۱ به دنيا آمد و در سال ۷۵۷ فوت كرد. او صاحب
کنزالدقائق فی حل مشکلات القواعد است.
الشهيد:
به طور مطلق مراد شهيد اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶هـ.ق.) است.
اگر با قيد ثانى ذكر شود، مراد زين الدين جبعى عاملى است و هرگاه با يكديگر ذكر شوند، مقيّد به قيد شهيد اول و ثانى مى شود.
الحسن:
مراد
حسن بن أبی عقیل عمانی است.
ابن على مراد احمد بن جنيد اسكافى (۳۸۱هـ.ق.) است.
شيخ وتلميذه:
مراد شيخ طوسى و شاگردش قاضى عبدالعزيز بن برّاج (۴۰۰ ـ ۴۸۱هـ.ق.) است.
الفقيه:
مراد پدر شيخ صدوق، على بن بابويه قمى (۳۲۹هـ.ق.) است.
فقيهين:
مراد شيخ صدوق (۳۸۱هـ.ق.) و پدرش على بن بابويه (۳۲۹هـ.ق.) است.
ابنا بابويه:
مراد شيخ صدوق و پدرش على بن بابويه است.
ابن بابويه:
به طور مطلق مراد شيخ صدوق (۳۸۱هـ.ق.) است، نه پدرش على بن بابويه (۳۲۹هـ.ق.)
الشيخ فى كتابى الفروع:
منظور، تهذيب الاحكام واستبصار است.
الشيخ فى كتابى الخلاف:
مراد، مبسوط و خلاف است.
كتابى القاضى:
مراد مهذب و كامل است.
الشيخ فى كتابى الاخبار:
مراد شيخ طوسى (۴۶۰هـ.ق.) و كتاب شريف تهذيب الاحكام و استبصار است.
صاحب رياض و رياض:
هرگاه در كتابهاى فقهى گفته مى شود، صاحب رياض، مراد سيد على طباطبائى
(۱۲۳۱هـ.ق.) صاحب كتاب شريف رياض المسائل شرح مختصرالنافع محقق حلّى است. اين كتاب، در برهه اى درسى بوده و افزون بر چاپ حجرى، دو نوبت توسط
مؤسسه آل البیت و
مؤسسه نشر اسلامی به چاپ رسيده است.
اما مراد از صاحب رياض، در مقام بيان تراجم و كتابهاى ترجمه،
میرزا عبدالله أفندی، صاحب
ریاض العلماء است.
هرگاه مسأله فقهى را به رياض حواله دهند، مراد
ریاض المسائل و هرگاه ترجمه و تاريخ را به رياض حواله دهند، مراد رياض العلماء است.
صاحب الكفاية:
هرگاه در كتابهاى فقهى گفته مى شود، صاحب الكفاية، مراد
محمد باقر مؤمن سبزواری (۱۰۹۱هـ.ق.) از فقيهان برجسته قرن يازدهم است. او در اصفهان رشد يافته و با حاج آقا حسين خوانسارى (۱۰۹۸هـ.ق.) معاصر بوده و در فقه، اصول و
فلسفه تبحر داشته و پنج اثر مهم از خود به يادگار گذاشته است:
۱.
ذخیرةالمعاد فی شرح ارشاد الأذهان: اين اثر، شرحى است بر بخش عبادات از كتاب ارشاد الأذهان علاّمه حلّى. محمّد باقر مؤمن سبزوارى در اين كتاب بسيار از مدارك الاحكام، نوشته سيد محمد عاملى (۱۰۰۹هـ.ق.) اثر پذيرفته كه گويى مدارك متن است و ذخيرةالمعاد شرح آن.
۲. كفايةالاحكام: اين اثر، دوره كامل فقه است و در اصفهان به گونه حجرى به چاپ رسيده است. از آراى معروف او در اصول آن است كه صيغه امر دلالت بر وجوب نمى كند.
محدث بحرانى (۱۱۸۶هـ.ق.) در كتاب
حدائق الناضره وى را به شدت مورد حمله قرار داده است. ايشان،
اصالة الطهاره را نيز نمى پذيرد. محقق وحيد بهبهانى (۱۲۰۵هـ.ق.) در
الفوائد الحائریه، نقدى بر آن دارد. در غناء نيز آراى خاصى دارد. شيخ انصارى (۱۲۸۱هـ.ق.) در مكاسب محرمه، آراى او را به بوته نقد و بررسى مى نهد.
۲. شخصيت ديگرى كه از صاحب الكفاية اراده مى شود،
محمد کاظم خراسانی هروی، صاحب كفايةالاصول است. بويژه دركتابهاى اصول، هرگاه گفته مى شود: صاحب الكفاية، مراد
آخوند خراسانی است.
المشايخ الثلاثة:
اين اصطلاح در چندين جا كاربرد دارد و در هرجا چيزى مراد است:
الف. هرگاه در كتابهاى فقهى مى آيد: اين روايت را مشايخ ثلاثة روايت كرده اند، مراد، شخصيتهاى زير است:
۱. محمد بن يعقوب كلينى (۳۲۸هـ.ق.) پديد آورنده كافى.
۲. محمد بن حسن طوسى (۴۶۰هـ.ق.) پديدآورنده تهذيب الاحكام واستبصار.
۳. ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى (۳۸۱هـ.ق.) پديد آورنده من لايحضره الفقيه.
ب. هرگاه در فقه گفته مى شود: مشايخ ثلاثه به اين مضمون و مسأله فتوى داده اند، مراد همان چيزى است كه از كلمة الثلاثه اراده مى شود: يعنى:
۱. محمد بن محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد (۴۱۳هـ.ق.) نويسنده
مقنعه.
۲. محمد بن حسن طوسى (۴۶۰هـ.ق.) نويسنده نهايه و مبسوط.
۳. سيد مرتضى علم الهدى (۳۳۶هـ.ق.) نويسنده انتصار.
اطلاق اول در كتابهاى فقهى بسيار است؛ بويژه در مقام جبران ضعف روايت گفته مى شود: اين حديث را مشايخ ثلاثه روايت كرده اند. امّا تعبير دوم: شيخ انصارى در
خیار الشرط مى نويسد:
(يظهر من المحكى عن المشايخ الثلاثه فى تلك المسألة تجويز اشتراط الخيار فى الواقف.)
ج. هرگاه در كتابهاى رجالى گفته مى شود: مشايخ ثلاثه، بدين گونه:
(نقل مشايخ ثلاثة، دليل توثيق راويِ است.)
و يا:
(مرسلات مشايخ ثلاثة معتبر است.)
مراد از مشايخ ثلاثه افراد زير است:
۱. محمّد بن أبى عمير (۲۱۷هـ.ق.)
۲. صفوان بن يحيى.
۳. احمد بن أبى نصر بزنطى.
و هرگاه در كتابهاى رجالى عبارت بدين گونه باشد كه مشايخ ثلاثه او را توثيق كرده اند، مراد شخصيتهاى زير است:
۱. احمد بن على النجاشى (۴۵۰هـ.ق.).
۲ . محمد بن عمر الكشى.
۳. ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى (۴۶۰ هـ.ق.)
الحليّين الأربعه:
۱. ابوالمكارم ابن زهره حلبى (۵۸۵هـ.ق.) صاحب
غنیة النزوع.
۲. عبدالعزيز بن برّاج حلبى (۴۰۰ ـ ۴۸۱هـ.ق.)
۳. ابوالصلاح حلبى (۳۷۴ ـ ۴۴۷هـ.ق.) صاحب
الکافی فی الفقه.
۴. علاءالدين ابوالحسن عليّ بن أبى الفضل حسن بن أبى مجد حلبيّ، صاحب
أشارة السبق الی معرفة الحقّ.
الأردبيلى وأتباعه:
مراد علاّمه ملاأحمد أردبيلى (۹۹۳هـ.ق.) صاحب مجمع الفائدة والبرهان و فقيهانى است كه پس از او آمده و با واسطه و يا بدون واسطه شاگرد او بوده اند.
اينان عبارتند از:
۱. سيّد محمد عاملى (۱۰۰۹هـ.ق.)
۲. شيخ حسن عاملى (۱۰۱۱هـ.ق.)
۳. محمد باقر مؤمن سبزوارى (۱۰۹۱هـ.ق.)
الأخباريّون، الأخباريّين:
اين اصطلاح در كتابهاى اصولى و فقهى بر پيروان
مکتب أخباریگری اطلاق مى شود كه به دست
میرزا محمد أمین استرآبادی (۱۰۲۸ هـ.ق.) بنيان نهاده شده است.
او در دو كتاب:
الفوائد المکیّة، و
الفوائد المدنیّه، پايه هاى مكتب اخبارى را استوار ساخت. از جمله پيروان اين مكتب عبارتند از:
۱. علاّمه
محمد تقی مجلسی (۱۰۷۰هـ.ق.).
۲. علاّمه
محمد باقر مجلسی (۱۱۱۱هـ.ق.)
۳.
سید نعمت اللّه جزائری (۱۱۱۲هـ.ق.)
۴.
شیخ حرّ عاملی (۱۱۰۴هـ.ق.)
۵.
ملامحسن فیض کاشانی (۱۰۹۱هـ.ق.)
۶.
سیّد ماجد بحرانی (۱۰۲۸هـ.ق.)
۷.
سید هاشم بحرانی.
۸.
شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶هـ.ق.)
و…
الاصوليون، المجتهدون:
علماى اصولى كه
ظواهر قرآن را
حجت مى دانسته
اصل براءت را در
شبهات حکمیه جارى مى ساخته و خلاصه به
علم اصول معتقد بوده اند، در دوره قدماء، در برابر محدثين (شيخ صدوق، محمد بن يعقوب كلينى) قرار داشته اند و در دوره متأخرين در برابر پيروان مكتب اخباريگرى.
(۱) شيخ انصارى، المكاسب، تصحيح و تحقيق كلانتر.
(۲) محى الدين نورى، المنهاج شرح صحيح مسلم.
(۳) بوعلى محمد بن اسماعيل حائرى، منتهى المقال.
(۴) فاضل مقداد سيورى،
التنقيح الرائع.
(۵) محمد باقر خوانسارى، روضات الجنات.
(۶) جعفر بن حسن حلّى، المعتبر.
(۷) على دوانى، علامه مجلسى.
(۸) شهيد مطهرى، آشنايى با علوم اسلامى.
(۹) علاّمه امينى، الغدير، ترجمه رضى.
(۱۰) على دوانى، مفاخر اسلام.
(۱۱) شیخ انصاری، المكاسب، چاپ كنگره شيخ انصارى.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اصطلاح شناسی در کتابهای فقهی»، ج۱ٰ ص۱۰.
