کلام روایی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

علم کلام بر پایه آیات و احادیث اعتقادی تکوین یافته است و محدّثان در شکل‌گیری آن تأثیر بسزایی داشته‌اند، چنان‌که بسیاری از کسانی را که امروزه از پایه‌گذاران علم کلام اسلامی می‌دانند (مانند حسن بصری و هشام‌ بن حکم)، مفسران و محدّثانی بوده‌اند که در مجالس علمی خود به تفسیر آیات و بیان احادیث می‌پرداخته‌اند.

---

سرچشمه علم کلام ، مباحث اعتقادی است که میان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و صحابه و نیز پس از رحلت پیامبر اکرم حول آیات قرآن و احادیث نبوی د ر میان صحابه و تابعین مطرح بوده است.

۱.۱ - بحث مرتکب کبیره

برای نمونه، ریشه بحث مهمی چون مرتکب کبیره (از مباحث اصلی گرایش‌های کلامی خوارج ، معتزله و اشاعره ) حدیثی است که بنابر آن، روزی ابوذر از پیامبر اکرم، درباره این سخن آن حضرت که هرکس لااله‌الااللّه بگوید و با ایمان بمیرد یقینآ وارد بهشت می‌شود، سه بار می‌پرسد حتی اگر مرتکب فحشا و دزدی شود و پیامبر پاسخ مثبت می‌دهند و در ادامه می‌فرمایند: «آری، حتی برخلاف خواست ابوذر!».

۱.۲ - تقدیر و سعید و شقی‌بودن

در موضوع تقدیر و سعید و شقی بودن انسان ــکه از جمله موضوعات جنجال‌برانگیز کلامی در بین فِرَق اسلامی است ــ نیز حدیثی از پیامبر اکرم نقل شده است که ریشه این بحث را تا زمان حیات آن حضرت به ما نشان می‌دهد.
بنابراین حدیث، تکوین هرکس در رحم مادرش در ظرف چهل روز صورت می‌گیرد، سپس فرشته‌ای مأمور می‌شود تا در او روح بدمد.
فرشته از خدا سؤالاتی می‌کند، از جمله می‌پرسد: سعید است یا شقی؟ زن است یا مرد؟ فرشته پاسخ را می‌نویسد و طومار نوشته‌ها را می‌پیچد و هیچ‌چیز بر آن افزوده یا از آن کاسته نمی‌شود.

---

بخش معتنابهی از احادیث پیامبر و امامان علیهم‌السلام احادیث‌ اعتقادی است و این احادیث در شکل‌گیری باورهای کلامی اولیه تأثیر انکارناپذیر داشته‌اند و اختلافات متکلمان درباره تحلیل و تفسیر آن احادیث، به رشد علم کلام انجامیده است.

۲.۱ - بحث رؤیت خدا در قیامت

برای نمونه، به نظر می‌رسد حدیثی منقول از پیامبر که براساس آن صحابه از پیامبر پرسیدند آیا ما خدای تعالی را روز قیامت می‌بینیم؟ و پیامبر پاسخ دادند خدا را در روز قیامت مثل ماه شب بدر می‌بینید، در اختلاف کلامی فِرَق درباره رؤیت خدا تأثیر بسزایی داشته است.

۲.۲ - بحث سؤال و عذاب قبر و غیره

از دیگر احادیثی که باورهای کلامی را شکل داده‌اند، احادیثی درباره سؤال و عذاب قبر و اعتقاد به صراط و حوض است که بر مبنای این احادیث، پیروان فرق مختلف آن‌ها را از عقاید کلامی خویش برشمرده‌اند.

۲.۳ - نظر ونسینک

ونسینک پس از تألیف المعجم‌المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی (لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹)، به این نتیجه رسید که احادیث در شکل‌گیری عقاید مسلمانان بسیار تأثیر داشته‌اند و این بحث را در کتاب > عقاید مسلمانان : مبادی و تحولات تاریخی< ( [[دهلی نو]] 1979) بررسی کرد.

---

غالب متکلمانِ فرقه‌های گوناگون اسلامی در میان احادیث مختلف، احادیثی را انتخاب کرده‌اند که با مشرب فکری آن‌ها موافق بوده است.

۳.۱ - ابوالحسن اشعری

مثلا ابوالحسن اشعری (متوفی ۳۲۴) از میان انبوه احادیث نبوی که حاکی از آزادی اراده و اختیار است، احادیثی را ترجیح داده که حاکی از تقدیر و جبر است.
او در باب قدر کتاب الابانة حدیثی نمادین را از پیامبر نقل کرده است که بنابر آن در مباحثه‌ای میان حضرت آدم و موسی ، آدم در پاسخ این اعتراض موسی که تو سرنوشت ما را تباه کردی و ما را از بهشت بیرون راندی، می‌گوید که نباید سرزنش کنی، زیرا انجام‌دادن آن چهل سال پیش از آفرینش آسمان‌ها برای من مقدّر شده بود.
اشعری از این حدیث نتیجه گرفته است که آن‌چه خدا واقع شدن آن را می‌داند، خواهد شد و آن را می‌نویسد و گروهی را برای بهشت و گروهی را برای جهنم می‌آفریند.

۳.۲ - تفاوت استفاده فرق

استناد و استشهاد به احادیث در مسائل کلامی و اعتقادی، با توجه به میزان و چگونگی اعتماد و اتکای فرقه‌ها و نحله‌های مختلف کلامی به احادیث، یکسان نبوده است.
برخی، مانند اهل حدیث و پیروان احمد بن حنبل و اشاعره ، عقاید دینی را منحصر به مضامین آیات قرآن و احادیث دانسته و در کتاب‌های خود به احادیث نبوی ، اعم از احادیث متواتر و اخبار آحاد ، استناد کرده‌اند، حتی ابن ‌عبدالبر گفته است که اعتقاد به خدا و اسماء و صفات او جز بر مبنای آن‌چه در کتاب خدا و احادیث صحیح نبوی ، اعم از متواتر و آحاد ، آمده است صحیح نیست.

۳.۳ - احمد بن حنبل و اهل‌حدیث

احمد بن حنبل و اهل حدیث، برای اثبات عقاید خود، می‌کوشیدند به احادیث منقول از پیامبر اکرم ، از جمله حدیث رؤیت برای اثبات رؤیت خدا در قیامت ، استناد کنند.

۳.۴ - متکلمان اشعری

بسیاری از متکلمان اشعری نیز برای اثبات آرای کلامی خود به احادیث استناد و استشهاد می‌کردند، از جمله ابوبکر باقلانی در کتاب التمهید ، فخررازی در البراهین در علم کلام و جرجانی در شرح المواقف فی علم الکلام که جلال‌الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) در کتابی احادیث آن را تخریج کرده است.

۳.۵ - متکلمان معتزلی

در مقابل، معتزلیان احادیثی را که موضوع آن‌ها رؤیت خداست رد می‌کردند.
قاضی عبدالجبار بن احمد در رد حدیث مشهور رؤیت خدا در روز قیامت و اثبات مجعول بودن آن سه دلیل آورده است: نخست آن‌که این حدیث متضمن جبر و تشبیه است، دیگر آن‌که حدیث را قیس‌ بن ابی‌حازم روایت کرده که شخصی غیرمعتمد است، و سوم این‌که این حدیث را هیچ گواه دیگری تأیید نکرده است.

۳.۵.۱ - انتقاد مخالفان به معتزله

اصولا اعتماد و اتکای نویسندگان معتزلی به احادیث کمتر بوده است، چنان‌که برخی مخالفان اشعری‌مذهب آنان، معتزلیان را مخالف حدیث قلمداد می‌کردند.
به عقیده آنان معتزله در عقاید ، دلیل عقلی را از دلیل سمعی برتر دانسته‌اند.
همچنین به گفته بغدادی ، نَظّام معتزلی برای خبر متواتر ارزشی قائل نبوده است.
ابن ‌قتیبه بر نظّام خرده می‌گرفت که چرا ابوهریره را جاعل حدیث می‌خواند.

۳.۵.۲ - محدثان معتزلی

بااین‌همه، برخی نویسندگان معتزلی محدّثان ثقه‌ای بوده‌اند.
احمد بن حنبل ، که خصومت او با معتزله آشکار بود، برخی از آنان را راویان درخور اعتماد دانسته است.
اوزاعی ، یکی از مخالفان معتزله، نیز گواهی مشابهی داده است.
در واقع، معتزله به تحلیل انتقادی احادیث می‌پرداختند و احادیث ناصحیح و ناسازگار با عقل و نیز احادیث ناسازگار با عقاید خود را نمی‌پذیرفتند.
ابوعلی جبّائی حدیثی را می‌پذیرفت و حدیثی را رد می‌کرد، اگرچه هر دو از یک راوی بودند و دلیل این کار را آن می‌دانست که نمی‌توان حدیث مغایر با نص قرآن و اجماع و عقل را پذیرفت.
اما برخی از آنان در اعتقادات ، استناد به احادیث آحاد را جایز ندانسته خبر واحد را علم آفرین نمی‌دانسته‌اند.

۳.۵.۳ - موارد حجیت احادیث

معتزلیان عقایدی را که ریشه حدیثی دارند و در قرآن از آن‌ها سخنی نیست، تأویل می‌کردند، از جمله « صراط » که بر روی دوزخ است و بسیار باریک است و همه مردم باید از آن عبور کنند، یا « میزان » که ترازوی اعمال است و « حوض » که مؤمنان در کنار آن پیامبر را می‌بینند و از دست ایشان از آن آب می‌نوشند.
آنان دلیل سمعی را در اموری حجت می‌شمردند که در آن‌ها مجالی برای عقل نیست، مانند مصالح و مفاسد شرعی .

۳.۶ - خوارج

خوارج هم، به سبب تکفیر کردن برخی صحابه ، بسیاری از احادیث منقول از آنان را نپذیرفتند و ملاک عقاید خویش قرار ندادند.
سلیمان‌ بن صالح غصن در کتاب موقف المتکلمین من الاستدلال بن صوص الکتاب و السنة ( ریاض ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶)، به‌تفصیل درباره دیدگاه متکلمان در استناد و استدلال به احادیث تحقیق کرده است.

---

۴.۱ - کتب اختصاصی کلام

برخی محدّثان و متکلمان اهل‌سنت پس از دوران اولیه شکل‌گیری علم کلام ، در کتاب‌های مستقل به جمع‌آوری احادیث اعتقادی و کلامی در موضوعات مختلف پرداخته‌اند، مانند احمد بن حسین بیهقی (متوفی ۴۵۸) در کتاب الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث ( بیروت ۱۴۰۸) و کتاب شُعَب الایمان (بیروت ۱۴۱۰).

۴.۲ - یک موضوع خاص کلامی

برخی مؤلفان ، احادیث راجع به یک موضوع را در کتابی با نام همان موضوع گردآورده‌اند، مانند ابوعبداللّه محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی ۲۵۶) در خلق افعال العباد (ریاض ۱۳۹۸)؛ علی‌ بن عمر دارقطنی (متوفی ۳۸۵) در کتاب رؤیةاللّه جل و علا ؛ ابومحمد ابن ‌قدامه در اثبات صفةالعلو ( کویت ۱۴۰۶) و مختصر آن از شمس‌الدین ذهبی ؛ احمد بن حسین بیهقی در اثبات عذاب القبر ( عمان ۱۴۰۵)؛ ابوبکر جعفر بن محمد بن حسن فریابی در کتاب القَدَر (بیروت ۱۴۲۱)؛ عبداللّه‌ بن وهْب‌ بن مسلم قرشی در کتاب القدر و ماورد فی ذلک من الآثار ( مکه ۱۴۰۶)؛ محمد بن جریر طبری در صریح‌السنة (کویت ۱۴۰۵)؛ و بَقی‌ بن مَخْلد در الحوض و الکوثر ( مدینه ۱۴۱۳).
کتاب‌هایی نیز با عنوان الایمان از محمد بن اسحاق ابن ‌منده (متوفی ۳۹۵؛ بیروت ۱۳۶۴ش/۱۹۸۵)، ابوعبید قاسم‌ بن سلام (متوفی ۲۲۴؛ بیروت ۱۴۰۳) و محمد بن یحیی‌ بن ابی‌عمر عدنی (متوفی ۲۴۳؛ کویت ۱۴۰۷) و کتاب‌هایی با عنوان السنة از ابن ‌ابی عاصم شیبانی (متوفی ۲۸۷؛ بیروت ۱۴۰۰)، ابوعبداللّه محمد بن نصر مروزی (متوفی ۲۹۴؛ بیروت ۱۴۰۸)، عبداللّه‌ بن احمد بن حنبل شیبانی (متوفی ۲۹۰؛ دمام ۱۴۰۶) و ابوبکر احمد بن محمد خلال (متوفی ۳۱۱؛ ریاض ۱۴۱۰) تألیف شد.

۴.۳ - تأویل احادیث دشوار اعتقادی

برخی نیز احادیث دشوار اعتقادی را تأویل و تبیین کرده‌اند، از جمله ابن ‌قتیبه (متوفی ۲۷۶) در کتاب تأویل مختلف الحدیث (بیروت، بی‌تا.) و ابن ‌فورَک (متوفی ۴۰۶) در کتاب مشکل الحدیث یا تأویل الاخبار المتشابهة (دمشق ۲۰۰۳).

۴.۴ - نکوهش علم کلام

برخی از محدثان بزرگ کتاب‌هایی در نکوهش علم کلام و پرداختن به آن نوشته و حتی در کتاب‌های خود احادیثی در ذم‌ اشتغال به کلام آورده‌اند، مانند خواجه عبداللّه انصاری هروی (متوفی ۴۸۱) در ذم‌الکلام و اهله (مدینه ۱۴۱۸)، ابوالفضل عبدالرحمان‌ بن احمد عجلی در احادیث فی ذم الکلام و اهله (ریاض ۱۴۱۷)، و موفق‌الدین ابن ‌قدامه (متوفی ۶۲۰) در تحریم النظر فی علم الکلام ( کیمبریج ۱۹۸۵).

---

۵.۱ - موارد کلی احادیث

احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام، هم متضمن مبانی و آموزه‌های اعتقادی است و هم روش‌های حجت‌آوری در اعتقادات را تعلیم می‌دهد و هم ناظر به باورهای نادرست در حوزه اعتقاد دین است، مانند خطبه‌های امیرمؤمنان علیه‌السلام که در نهج‌البلاغه گرد آمده است، در تبیین صحیح توحید و نبوت و امامت و معاد ؛ در موضوع جبر و تفویض ، جمله مشهور امام صادق علیه‌اسلام: «لاجبر و لاتفویض بل امر بین امرین» مناظره امام صادق علیه‌السلام در خردسالی با مردی که قائل به تفویض بود؛ رساله امام هادی در نفی جبر و تفویض و احادیثی از امامان در موضوعات کلامی دیگر، مانند تشبیه و تنزیه ، نفی رؤیت باری‌تعالی و حدوث و قِدَم قرآن .
در کتاب الاحتجاج ( نجف ۱۳۸۶) احمد بن علی طبرسی (متوفی ۵۶۰) نیز مناظرات اعتقادی امامان یا اصحاب آنان با مخالفان اعتقادیشان گزارش شده است.

۵.۲ - آموزش مناظرات کلامی

بر اساس پاره‌ای از احادیث ، اصحاب در مقابل ائمه علیهم‌السلام به بحث و مناظره می‌پرداختند و ائمه آنان را نقد می‌کردند و روش‌های بحث و مناظره را به ایشان می‌آموختند. برخی اصحاب امامان ، به سبب تبحر در دفاع از اعتقادات شیعه ، متکلم شناخته شده‌اند، مانند هشام‌ بن حکم و محمد بن نعمان مؤمن الطاق .

۵.۳ - رد فرق گمراه

از دیگر احادیثی که موضوع آن‌ها کلامی است، احادیثی است که در آن‌ها از برخی فِرَق و گرایش‌های کلامی (مانند قدریه ، مرجئه و جهمیه ) نام برده شده است و گاه این فرق با عباراتی چون «القدریة مجوس هذه الامة» طرد ، و مردم از پیروی از آنان نهی شده‌اند.

---

متکلمان شیعه گاه احادیث کلامی در یک موضوع (مثلاً توحید ، امامت ، نبوت و...) را یک‌جا جمع کرده‌اند یا در کتاب‌های کلامی خود به احادیث استناد کرده یا عقیده کلامی خویش را برگرفته از احادیث امامان قلمداد کرده‌اند، از جمله کلینی در « کتاب التوحید » و « کتاب الحجة » الکافی ؛ ابن ‌بابویه در التوحید (قم، بی‌تا.)؛ مفید (متوفی ۴۱۳) در اوائل المقالات
ابن ‌بابویه در کمال‌الدین و تمام‌النعمه (قم ۱۴۰۵)؛ علی‌ بن حسین علم‌الهدی در الشافی فی الامامه (قم ۱۴۱۰)؛ ابوالصلاح حلبی (متوفی ۴۴۷) در تقریب المعارف ابوالفتح کراجکی در دلیل النص بخبر الغدیر ( قم ، بی‌تا.)؛ نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) در تجریدالاعتقاد ؛ و علامه حلی (متوفی ۷۳۶) در کشف‌المراد فی شرح تجریدالاعتقاد .
علاوه بر این، علامه حلّی در نهج‌الحق و کشف‌الصدق (قم ۱۴۰۷)، میرحامد حسین (متوفی ۱۳۰۶) در عبقات‌الأنوار (قم ۱۴۰۵)، عبدالحسین امینی (متوفی ۱۳۹۲) در الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ( بیروت ۱۳۹۷) و محمدرضا مظفر (متوفی ۱۳۸۱) در کتاب‌های خویش، برای اثبات عقیده کلامی امامت علی علیه‌السلام و فرزندان او، به احادیث موجود در کتاب‌ها و مجامع حدیثی اهل‌سنت استشهاد می‌کرده‌اند.

---

(۲۹) ابن ‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
(۳۰) ابن ‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۳۱) ابن ‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
(۳۲) ابن ‌شعبه، تحف العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه‌علیهم، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
(۳۳) ابن ‌عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ماینبغی فی روایته و حمله، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
(۳۴) ابن ‌فورَک، مجرد مقالات الشیخ أبی‌الحسن الأشعری، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
(۳۵) ابن ‌قتیبه، کتاب تأویل مختلف الحدیث، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).
(۳۶) ابن ‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۳۷) ابن ‌ندیم (تهران).
(۳۸) ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، چاپ فارس تبریزیان حسون، (قم) ۱۳۷۵ش.
(۳۹) سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۴۰) ابولبابه حسین، اصول علم الحدیث بین المنهج و المصطلح، بیروت ۱۹۹۷.
(۴۱) ابولبابه حسین، موقف المعتزلة من السنة النّبویة و مواطن انحرافهم عنها، ریاض ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۴۲) شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۴۳) علی‌ بن اسماعیل اشعری، الابانة عن اصول الدیانة، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
(۴۴) محمد بن طیب باقلانی، کتاب التمهید، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.
(۴۵) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی ‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴۶) محمد بن علی بصری، کتاب المعتمد فی اصول الفقه، چاپ محمد حمیداللّه، دمشق ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵/ ۱۹۶۴ـ۱۹۶۵.
(۴۷) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).
(۴۸) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب الملل و النحل، چاپ ألبیر نصری نادر، بیروت ۱۹۷۰.
(۴۹) نصراللّه پورجوادی، رؤیت ماه در آسمان: بررسی تاریخی مسئله لقاءاللّه در کلام و تصوف، تهران ۱۳۷۵ش.
(۵۰) عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، چاپ محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۵۱) حرّ عاملی، وسائل الشیعه.
(۵۲) علی‌ بن عمر دارقطنی، رؤیةاللّه جلَّ و عَلا، چاپ مبروک اسماعیل مبروک، قاهره (۱۹۹۱).
(۵۳) عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، تخریج احادیث شرح المواقف فی علم الکلام، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۵۴) حسن شافعی، المدخل الی دراسة علم الکلام، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۵۵) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفرد گیوم، قاهره (بی‌تا).
(۵۶) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۴.
(۵۷) حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، قم ۱۴۰۷.
(۵۸) علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).
(۵۹) سلیمان‌ بن صالح غصن، موقف المتکلمین من الاستدلال بن صوص الکتاب و السنة، ریاض ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
(۶۰) محمد بن عمر فخررازی، البراهین در علم کلام، چاپ محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۲ش.
(۶۱) قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۶۲) قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزلة، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، (اسکندریه) ۱۹۷۲.
(۶۳) قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۴، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵، ج ۱۵، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.
(۶۴) کلینی، اصول کافی.
(۶۵) مجلسی، بحارالانوار.
(۶۶) مسلم‌ بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
(۶۷) معجم طبقات المتکلّمین، تقدیم و اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۲۴ـ۱۴۲۶.
(۶۸) محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴الف.
(۶۹) محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴ب.
(۷۰) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
(۷۱) نجاح محسن، اندیشه سیاسی معتزله، ترجمه باقر صدری ‌نیا، تهران ۱۳۸۵ش.
(۷۲) علی‌ بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛

---