کفایة الاصول (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

«کفایة الاصول»، اثر عربی محمد کاظم بن حسین آخوند خراسانی است که در سال‌های ۱۳۲۱ ق، به بعد تالیف شده و برخی، فهم آن را ملاک اجتهاد (به معنی مصطلح) دانسته‌اند. این کتاب، آخرین متن درسی علم اصول، در دوره سطح حوزه‌های تشیع است که در آن، آخرین یافته‌های آخوند خراسانی در علم اصول، به سبک کلاسیک و نو مطرح شده است.

---

کتاب، فراهم آمده است از مقدمه، هشت مقصد و خاتمه که در سه جلد ارائه شده است؛ مقدمه و پنج مقصد اول، قسمت مباحث الفاظ را شامل و سه مقصد دیگر با خاتمه، بیان قسمت ادله عقلیه را متکفل می‌باشد.
کتاب، حاصل مغز متفکری است که هم به معقول و هم به منقول نظر داشته است.
این اثر قیم، بر اثر ایجاز، جامعیت، دشواری فهم و درک مطالب عمیق آن، از آغاز انتشار، مورد توجه فقهاء و مدرسان بزرگ و محور مبانی علمی و بحث‌های عالی اجتهادی در حوزه‌های علمی شیعه واقع گردیده و به عنوان آخرین کتاب درسی اصول فقه، قبل از درس خارج اصول، انتخاب شده است و به همین جهت، دانشمندان، محققان و پژوهش گران بسیاری برای حل معضلات و غوامض و نیز توضیح مقاصد نویسنده، بر آن شرح نوشته یا حاشیه نگاشته‌اند.
این کتاب، یکی از آثار ارزشمند نویسنده است که از مهم‌ترین و رایج‌ترین تالیفات عصر حاضر می‌باشد.
کتاب، علاوه بر مزایا و جهاتی که در خود داشته است، ترقی و تکمیل دانشمندان را نیز ایجاب و ازاین رو ترجیحش را بر کتب این فن، اقتضاء می‌نموده است.
این اثر، در سال‌های آخر عمر آخوند، در نجف، نوشته شده و دو سال از وقت وی را گرفته است و تا کنون بارها در شهرهای ایران و عراق تجدید چاپ شده است.
تدریس مطالب «کفایه»، قبل از تدوین آن، ۶ سال طول کشیده و بعدها که کتاب، به طبع رسیده، این مدت تقریبا نصف گردیده است.

---

۲.۱ - جلد اول

در جلد اول، در مقدمه، سیزده امر زیر که از مبادی فن می‌باشد، مورد بحث قرار گرفته است:
۱. تعریف علم اصول و موضوع آن: علم به قواعدی که برای استنباط حکم شرعی، تعبیه شده‌اند.
۲. تعریف وضع و اقسام آن: نویسنده، معتقد است وضع، نوعی از اختصاص لفظ به معنا و ارتباط خاص بین آن دو بوده که ناشی از تخصیص آن لفظ، به آن معنا و یا کثرت استعمال می‌باشد.
۳. کیفیت استعمال لفظ در معنای مجازی.
۴. صحت اطلاق لفظ و اراده نوع یا مثل یا شخص از آن.
۵. اینکه الفاظ برای معانی من حیث هی هی، وضع شده، نه از حیث مراد بودن آنها.
۶. وضع مرکبات: نویسنده، معتقد که وضع مرکبات، مانند وضع مفردات بوده و نیازی به وضع متفاوت ندارد.
۷. علائم حقیقت و مجاز.
۸. احوال پنج گانه لفظ و حکم تعارض میان آنها: این احوال، عبارتند از: تجوز، اشتراک، تخصیص، نقل و اضمار.
۹. حقیقت شرعیه: ثمره بحث از آن، در حمل یا عدم حمل الفاظی که در کلام شارع واقع شده است، بر معانی لغوی آنها می‌باشد.
۱۰. صحیح و اعم: نویسنده، معتقد است که این مسئله، مبتنی بر ثبوت حقیقت شرعیه می‌باشد. وی، پس از بررسی معنای صحت و فساد و لزوم تصور قدر جامع بنا بر هر دو قول، در دو بخش، به ادله هر یک اشاره کرده است:
الف) ادله صحیحی: تبادر صحیح، صحت سلب از فاسد، اخبار و عدم تخطی شارع از طریقه واضعین؛
ب) ادله اعمی: تبادر اعم، عدم صحت سلب از فاسد، صحت تقسیم به صحیح و فاسد، اخبار، صحت تعلق نذر و شبه آن به ترک نماز در حمام.
۱۱. اشتراک.
۱۲. استعمال لفظ در بیشتر از یک معنی: ضمن بحث از این موضوع، این توهم که اخبار دال بر وجود هفت یا هفتاد بطن برای قرآن، بر وقوع این استعمال دلالت می‌کنند، بررسی شده است.
۱۳. مبحث مشتق و متعلقات آن: در آن، پیرامون بساطت مفهوم مشتق، فرق بین مشتق و مبادی آن، ملاک حمل، کیفیت حمل صفات خداوند بر ذات مقدسش، چگونگی ارتباط مبادی با ذات و اعتبار تلبس حقیقی، بحث شده است.
در مقصد اول، در طی سیزده فصل، مطالب مربوط به مبحث اوامر، بحث و بررسی شده است که مهم‌ترین فصول آن عبارتند از: معنی ماده امر و بحث از اتحاد طلب و اراده، معنی حقیقی صیغه امر، دلالت جمله خبری بر وجوب، اقتضاء اطلاق صیغه امر نسبت به وجوب توصلی و تعبدی و هم چنین نسبت به وجوب نفسی و عینی و تعیینی، امر بعد از حظر، مره و تکرار، فور و تراخی، اجزاء، مقدمه واجب، مسئله ضد و...

۲.۲ - جلد دوم

جلد دوم، دربردارنده مقاصد زیر می‌باشد:
مقصد دوم که در آن، در باره مبحث نواهی، در سه فصل، بحث شده است و از جمله مهم‌ترین مباحث آن می‌توان به حقیقت مدلول ماده و صیغه نهی، اجتماع امر و نهی، نهی از شیء نسبت به اقتضای فساد اشاره کرد.
در مقصد سوم، در پنج فصل، به بررسی مطالب مربوط به مفاهیم پرداخته شده است. تعریف مفهوم، مفهوم جمله شرطیه، مفهوم استثناء، لقب، عدد، و ادات حصر از جمله مباحث این مقصد می‌باشند.
مقصد چهارم، در مورد مبحث عام و خاص بوده و دارای سیزده فصل است که از جمله مباحث مطرح شده در آن، عبارتند از: تعریف عام و خاص، الفاظ و صیغ عموم، حجت بودن عامی که تخصیص در آن راه یافته، اجمال مخصص، خطابات شفاهی، تخصیص کتاب با خبر واحد و...
مقصد پنجم، در چهار فصل تنظیم شده و مباحث الفاظ را به پایان برده است. تعریف مطلق و مقید، مقدمات حکمت، مطلق و مقید متنافی، مجمل و مبین از مهم‌ترین مباحث این مقصد می‌باشند.
مقصد ششم، شامل مباحث ادله عقلی، احکام قطع، حجیت آن، ظن و انواع آن است که قطع و اقسام آن، امارات غیر علمی، ظواهر قرآن و سنت، اجماع منقول، تعارض اجماعات منقول و... از جمله مباحث آن می‌باشند.
جلد سوم، شامل دو مقصد زیر می‌باشد:
مقصد هفتم، که در اصول عملی (اصل برائت، تخییر، استصحاب و احتیاط)، است و در چهار فصل، از احکام آنها بحث می‌کند و مهم‌ترین مباحث آن، اصل برائت، احتیاط، تخییر و استصحاب می‌باشد.
آخرین مقصد که در تعارض ادله و امارات بوده و در ضمن نه فصل، به مباحثی همچون معنای تعارض، تعارض میان ظاهر و اظهر، اصالت تساقط، تعارض میان اماره و اصل، دایر شدن امر میان نسخ و تخصیص، تعارض میان امارات، تعارض اخبار، تعادل و تراجیح و بیان مرجحات پرداخته شده است.
در خاتمه، پیرامون امور مربوط به اجتهاد و تقلید گفت وگو به عمل آمده است.
کتاب، بسیار موجز و دقیق به رشته تحریر درآمده و از آن جا که مشتمل بر مطالب علمی، فلسفی، حکمتی و الهی است، لذا درک محتویات آن برای کسانی که اهل فن نباشند، و لو عرب زبانان، مشکل است، زیرا خواننده، باید از مقدمات علمی فراوانی بهره مند بوده تا بتواند به رموز، اشارات و غموض عبارات آن پی ببرد و اگر فاقد چنین مایه‌ای باشد، در همان سطر اول کتاب، درمی ماند.
این اثر، گر چه همه کتاب‌هایی را که از پیش در اصول تالیف شده است، به کلی متروک و منسوخ نکرده، ولی بیش از همه آنها میان طالبان علم و صاحبان دقت و فضل رواج یافته و مورد استفاده و نظر گردیده است و کتاب‌هایی را که پس از آن به دست مجتهدان و فضلای معاصر تالیف گشته، به طور اطلاق، از لحاظ تدریس و تدرس، تحت الشعاع قرار داده است.

---

این کتاب، به زبان عربی، به وسیله انتشارات مؤسسه نشر اسلامی قم، در دو جزء در یک مجلد، در سال ق چاپ و منتشر شده است.
حدود ۷۳ نفر بر این کتاب حاشیه نوشته‌اند، حدود ۱۷ نفر آن را شرح کرده‌اند و حدود ۱۳ نفر، بر آن تقریر نوشته‌اند.
از جمله شروح و حواشی چاپ شده کتاب عبارتند از:
۱. تعلیقة وجیزة فی مباحث الالفاظ، حسن اشگذری یزدی؛
۲. تعلیقة علی کفایة الاصول، شیخ عباس علی شاهرودی؛
۳. التعلیقة علی کفایة الاصول، شیخ علی قوچانی بن شیخ قاسم؛
۴. الحاشیة علی کفایة الاصول، میرزا ابو الحسن بن عبد الحسین مشکینی؛
۵. الحاشیة علی الکفایة، شیخ محمد علی بن محمد جعفر صفایی حائری قمی؛
۶. حقائق الاصول، سید محسن طباطبایی حکیم؛
۷. حاشیه کفایه، شیخ مهدی بن شیخ محمد حسین بن عزیز خالصی کاظمی؛
۸. حاشیة علی کفایة الاصول، شیخ محمد بن علی، مشهور به سلطان العلماء عراقی؛
۹. حاشیة الکفایة، مرحوم سید محمد حسین طباطبایی تبریزی؛
۱۰. حاشیة الکفایة، سید محمد بن حسین موسوی نجف آبادی؛
۱۱. حاشیه بر کفایه، محمد تقی آملی بن ملا محمد؛
۱۲. دروس و حلول فی شرح کفایة الاصول، علی بن حسین علوی؛
۱۳. دراسات فی اصول الفقه، سید محمد کلانتر؛
۱۴. سبائک الذهب فی شرح الکفایة، شیخ محمد صالح حائری، معروف به علامه مازندرانی؛
۱۵. شرح کفایة الاصول، شیخ عبد الحسین بن شیخ عیسی رشتی نجفی؛
۱۶. طریق الوصول الی تحقیق کفایة الاصول، محمد کرمی بن شیخ نصر الله حویزی؛
۱۷. عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول، سید مرتضی حسینی فیروزآبادی؛
۱۸. منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة، سید محمد جعفر جزایری مروج؛
۱۹. مصباح العقول، محمد بن محمد حسین اشکوری؛
۲۰. نهایة المامول فی شرح کفایة الاصول، میر سید حسن بن سید عزیز رضوی قمی، متخلص به «قدرت»؛
۲۱. نهایة المامول فی شرح کفایة الاصول، سید حسین بن سید عزیز حسینی تهرانی؛
۲۲. نهایة الوصول فی شرح کفایة الاصول، شیخ مصطفی کرمانشاهی بن مرحوم شیخ مرتضی؛
۲۳. نهایة الداریة فی شرح الکفایة، شیخ محمد حسین غروی اصفهانی، مشهور به کمپانی؛
۲۴. نهایة النهایة فی شرح الکفایة، میرزا علی بن عبد الحسین بن مولی اصغر بن محمد باقر ایروانی؛
۲۵. نهایة المامول فی شرح کفایة الاصول، شیخ محمد علی اجتهادی؛
۲۶. نهایة الاصول الی کفایة الاصول، سید مصطفی محسن موسوی حائری؛
۲۷. الهدایة فی شرح الکفایة، شیخ عبد الحسین بن محمد تقی آل شیخ اسد الله کاظمی؛
۲۸. الهدایة فی شرح الکفایة، سید محمد جعفر بن محمد طاهر موسوی طاهری شیرازی.

---