• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

کسب و کار در سیره نبوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اقتصاد یکی از ابعاد مهم زندگی بشر و از پایه‌هایی است که جامعه‌ انسانی بر آن شکل گرفته است. این مقوله و اهمیت آن در سامان یافتن جامعه‌ مسلمان مدینه، از نظر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دور نماند و از نخستین روزهای استقرار در این شهر آن را مورد توجه قرار داد.


اقتصاد یکی از ابعاد مهم زندگی بشر و از پایه‌هایی است که جامعه‌ انسانی بر آن شکل گرفته است. فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال مفید افراد یک جامعه از مهم‌ ترین عوامل شکل‌ گیری یک جامعه‌ سالم و کارآمد محسوب می‌شود.
این مقوله و اهمیت آن در سامان یافتن جامعه‌ مسلمان مدینه، از نظر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دور نماند و از نخستین روزهای استقرار در این شهر آن را مورد توجه قرار داد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جهت ساماندهی به وضعیت اقتصادی مدینه، در کنار دیگر اقدامات، در جهت بالا بردن اهمیت کار و کسب درآمد، نیز اقداماتی انجام داد.
نوشته‌ حاضر در پی‌یافتن جایگاه کار و کسب در دیدگاه و سیره‌ عملی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. این موضوع در چند بخش مورد بررسی قرار گرفته است:
۱- ترغیب مسلمانان به کسب و کار از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).
۲- منع مسلمین از مفاسد اقتصادی، چون ربا، احتکار و غش در معامله.
۳ - اهتمام در جهت اشتغال مسلمین.
۴- فعالیت‌های اقتصادی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم).

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از فرصت‌های مناسب برای نشان دادن اهمیت کسب معاش، استفاده کرده و همواره این مسئله را متذکر می‌شد که «کُلُوا مِنْ کَدِّ اَیْدِیکُم»،
[۱] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۶۳، ص۳۱۴، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
(از دسترنج خود بخورید) و پاکیزه‌ترین کسب را کار با دست، و خرید و فروش مشروع دانست.
[۲] محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۲۴، مؤسسه آل البیت (علیه‌السّلام)، قم، ۱۴۰۸ قمری.    
ایشان با این بیان که داود پیامبر (علیه‌السلام) از دست رنج خود امرار معاش می‌کرد، مردم را از استفاده از دست رنج دیگران منع نمود.
[۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۳، ص۵۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ ق.    

عده‌ای از اصحاب رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از نزول آیه‌های دو و سه سوره‌ طلاق که خداوند رزق و روزی بندگان با تقوا را ضمانت کرده است، درهای خانه‌های خود را بسته و برای عبادت به سوی مسجد آمدند و گفتند خدای تعالی روزی ما را کفالت کرده است. این خبر به رسول‌ خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید، آنان را احضار کرده و فرمود: «بدانید که اگر چنین کنید هرگز دعایتان مستجاب نخواهد شد و روزی به شما نخواهد رسید؛ مگر آن که خودتان در طلب برآیید و تلاش کنید.»
[۴] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۶۷، ص۲۸۱، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    

زمانی که فردی برای طلب کمک نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او مقداری پول داده و دستور داد تا ریسمانی بخرد و به هیزم کشی همت گمارد تا از دست رنج خود استفاده کند و افزود: «اگر یک نفر از شما بر دوش خویش هیزم کشی کند، بهتر از آن است که از کسی چیزی بخواهد.
[۵] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۳، ص۵۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ ق.    
هنگامی‌ که باخبر شد، دستان سعد بن معاذ از شدت کار پینه بسته است، دستانش را بوسید و فرمود: آتش جهنم هیچ گاه این دست را نخواهد سوزاند، این دستی است که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند. هر کس از دست رنج خود استفاده کند، خداوند با نظر رحمت به آن نگاه می‌کند.
[۶] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۱۰۰، ص۹، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کاشتن نهال و بذر را؛ حتی اگر پس از رویش، غذای پرندگان و چرندگان را تامین کند، دارای اجر و پاداش و صدقه‌ گناهانش می‌داند،
[۷] ممدوح عربی، محمد، دوله الرسول فی المدینه، ص۲۱۶، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۸۸.
همچنین تاکید می‌کند اگر فردی زمینی دارد که توان کشت و زرع بر آن را ندارد، باید آن را به برادر خود واگذار کند، تا وی به زراعت بپردازد.
[۸] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۹، بیروت، دارالفکر.


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کسب درآمد از راه‌های مشروع را پسندیده دانسته و همواره مردم را از گرفتار شدن در مفاسد اقتصادی، هشدار می‌داد.
وی غشّ (اصطلاحی فقهی است که در مورد مخلوط نمودن جنس نامرغوب و مرغوب در معاملات، استفاده می‌شود.) در معامله را ناصحیح دانسته، از فروش شیر مخلوط با آب برحذر داشت
[۹] صدوق، محمد بن علی بن حسین، من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفاری، ج۴، ص۳۶۸، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۶، چاپ اول.
و فرمود: «مَنْ غَشَّ مُسْلِماً فِی شِرَاءٍ اَوْ بَیْعٍ فَلَیْسَ مِنَّا»،
[۱۰] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۳، ص۳۳۴، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
(هر کس در خرید و فروش غشّ کند، از ما نیست). ایشان احتکار را نیز منع کرده
[۱۱] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۴، ص۲۵۸، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
و محتکر را ملعون دانست
[۱۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۹، ص۲۹۲، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
و فرمود: «هر کس کالایی را چهل روز احتکار کند، تا به قیمت بالاتری بفروشد، اگر تمام پولی را که از این راه کسب کرده صدقه دهد، کفاره‌ گناهش نخواهد شد».
[۱۳] ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۲، ص۸۲، قم، مکتبه فقهیه، چاپ اول.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همچنین مردم را از ربا خواری اکیدا منع کرده
[۱۴] صدوق، محمد بن علی بن حسین، الخصال، ترجمه جعفری، ج۱، ص۴۱۷، قم، نسیم کوثر، ۱۳۸۲.    
و ضمن این که گناه آن را بسیار بزرگ دانست،
[۱۵] نیشابوری، فتال، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج۲، ص۴۶۵، قم، انتشارات رضی، چاپ اول.    
فرمود: «شَرُّ الْکَسْبِ کَسْبُ الرِّبَا».
[۱۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۸، ص۸۲، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۲، چاپ اول.    
[۱۷] واقدی، محمد بن عمر، تاریخ جنگهای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص۷۷۴، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
(بدترین کسب‌ها، رباست). او هشدار داد که خداوند درون رباخوار را از آتش جهنم مملو خواهد کرد و تا هنگامی‌که یک قیراط تقریبا معادل ۵/۷ مثقال.
[۱۸] مسعود، جبران، فرهنگ الفبایی الرائد، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳، چاپ پنجم.
از این پول نزد او باشد، پیوسته مورد لعنت خدا و ملائکه قرار می‌گیرد.
[۱۹] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۳، ص۳۶۴، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
وی رباخواری را ساقط اعلام کرده
[۲۰] ابن اثیر، عزالدین علی، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، ج۷، ص۳۷۳، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱ش.
و هر جا می‌دید معامله‌ای بر اساس ربا صورت گرفته آن را به هم می‌زد.
[۲۱] واقدی، محمد بن عمر، تاریخ جنگهای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص۵۲۰، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
او تاجر امین و راستگو را همراه پیامبران و شهیدان در روز قیامت اعلام کرد.
[۲۲] قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۷۲۴، بیروت، دارالفکر.    


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علاوه بر تشویق مردم به اشتغال به کار و کسب، امکانات لازم را تا جایی که ممکن بود، برای این کار فراهم می‌کرد.
او برای از بین بردن فقر در مدینه و ایجاد اشتغال برای مهاجر و انصار، میان ایشان به منظور مساقات و مزارعه قرارداد می‌بست. تا مهاجران بدون زمین به کار گماشته شده و بازدهی زمین‌های انصار نیز بالاتر رود. همچنین لغو انحصار تجارت توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) منجر شد، کشاورزان و پیشه‌وران در فعالیت‌های اقتصادی شرکت کرده و با عقد قرارداد مضاربه و تهیه‌ سرمایه به تجارت بپردازند.
[۲۳] ملک، نرگس، مدیریت اقتصادی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فقر زدایی جامعه ی مدینه، مجموعه مقالات همایش بین المللی سیره شناختی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (۲۸ و ۲۹ آذر۱۳۸۵)، به اهتمام اصغر منتظر القائم، ج۲، ص۱۱۴۴، اصفهان، انتشارات اصفهان.

واگذاری املاک آباد و بایر به مردم به منظور آباد نگه‌داشتن یا آباد کردن، از دیگر اقدامات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. این املاک که تحت شرایط خاص واگذار می‌شد، اقطاع نام داشت.
[۲۴] همدانی، اسحاق بن محمد، سیرت رسول الله، تحقیق اصغر مهدوی، ج۲، ص۱۰۲۸، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
[۲۵] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، ص۲۰-۲۶، تهران، نشر نقره، چاپ اول، ۱۳۳۷ش.    
به موجب این عمل فعالیت‌های اقتصادی از جمله ساخت واحد مسکونی، بازار و احیا اراضی موات رونق یافت و تعداد زیادی از مردم مدینه به کار مشغول شدند.
[۲۶] ملک، نرگس، مدیریت اقتصادی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فقر زدایی جامعه ی مدینه، مجموعه مقالات همایش بین المللی سیره شناختی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (۲۸ و ۲۹ آذر۱۳۸۵)، به اهتمام اصغر منتظر القائم، ج۲، ص۱۱۴۴، اصفهان، انتشارات اصفهان.

از دیگر اقدامات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در راه اشتغال ‌زایی ایجاد بازار بود. از آنجا که کنترل بازار‌های مدینه در دست یهود بود، ایشان بازار دیگری برای مسلمانان در نظر گرفته و در مسجدالنبی مکانی تعیین کرد و اعلام نمود مالیاتی از آن گرفته نخواهد شد.
[۲۷] قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۷۵۱، بیروت، دارالفکر.    


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نه تنها مسلمانان را به داشتن شغل تشویق می‌کرد، بلکه خود نیز به کار و کسب اشتغال داشت.

۵.۱ - چوپانی

از پیش از بعثت، گزارش‌هایی موجود است که از اشتغال ایشان به شبانی و تجارت خبر می‌دهد. او در اطراف مکه شبانی می‌کرد و گفته شده است از پدر، دایه‌اش و عبدالمطلب شترانی برای او به جای مانده بود.
[۲۸] طایی، نجاح، السیره النبویه، ج۱، ص۹۰، بیروت، مؤسسه بلاغ، ۲۰۰۱ م، چاپ اول.

ابوهریره می‌گوید، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمود، خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده است؛ مگر اینکه چوپان گوسفند بوده است، یکی از اصحاب گفت آیا شما هم چوپان گوسفند بوده‌اید؟ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود، آری من در مقابل اجرت کمی‌ برای اهل مکه چوپانی می‌کردم.
[۲۹] بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۲، ص۶۵، تهران، انتشارات علمی‌ و فرهنگی ۱۳۶۱ش.    
او همچنین ضمن این که به چوپانی حضرت موسی (علیه‌السّلام) و داود (علیه‌السّلام) اشاره می‌کند، می‌گوید: «من نیز چوپان گوسفندان خانواده‌ام در اجیاد بودم». (مکانی در مکه)
[۳۰] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵.


۵.۲ - تجارت

از دیگر مشاغل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تجارت بود. او از کودکی گاه عموی خود را در سفرهای تجاری‌اش همراهی می‌کرد.
[۳۱] بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۲، ص۲۷، تهران، انتشارات علمی‌و فرهنگی ۱۳۶۱ش.    
هنگامی‌که شانزده ساله بود با عمویش زبیر در سفرهای تجاری به یمن و شام می‌رفت و با سرمایه‌ دیگران به تجارت مشغول می‌شد.
[۳۲] ارفنج، واشنجتون، حیاة محمد، ترجمه علی حسنی خربوطی، ص۵۰، قاهره، دارالمعارف، ۱۱۱۹، چاپ دوم.

خدیجه بنت خویلد که بانویی محترم و بازرگان بود، وقتی صداقت و پاکی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را شنید کسی پیش او فرستاد و پیشنهاد نمود که به منظور بازرگانی با سرمایه‌ وی مسافرتی به شام نماید و تعهد نمود که حق‌ الزحمه بیشتری به آن حضرت خواهد پرداخت و خدمت کار خود میسره را هم همراه او خواهد نمود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این پیشنهاد را پذیرفت و همراه کالاهای بازرگانی خدیجه و میسره به شام رفت و سود زیادی به دست آورد.
[۳۳] بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۲، ص۶۶، تهران، انتشارات علمی‌ و فرهنگی ۱۳۶۱ش.    

امام‌هادی (علیه‌السّلام) حضرت رسول (علیه‌السّلام) و دیگر پدران خود را کسانی معرفی می‌کند که با دست‌های خود کار می‌کردند.
[۳۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۷۵.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زمین کشاورزی به کشت و کار مشغول می‌شد.
[۳۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۷۴.    

در نتیجه‌ اقدامات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در راستای ساماندهی اوضاع اقتصادی به خصوص با افزوده شدن بر تعداد مهاجران مکی به مدینه، جامعه‌ تازه تاسیس مسلمان، شرایط اقتصادی تا حد زیادی بهبود یافت و احکام اسلامی‌ در معاملات مردم راه یافت.

۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۶۳، ص۳۱۴، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
۲. ↑ محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۲۴، مؤسسه آل البیت (علیه‌السّلام)، قم، ۱۴۰۸ قمری.    
۳. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۳، ص۵۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ ق.    
۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۶۷، ص۲۸۱، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
۵. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۳، ص۵۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ ق.    
۶. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۱۰۰، ص۹، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.
۷. ↑ ممدوح عربی، محمد، دوله الرسول فی المدینه، ص۲۱۶، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۸۸.
۸. ↑ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۹، بیروت، دارالفکر.
۹. ↑ صدوق، محمد بن علی بن حسین، من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفاری، ج۴، ص۳۶۸، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۶، چاپ اول.
۱۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۳، ص۳۳۴، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
۱۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۴، ص۲۵۸، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
۱۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۹، ص۲۹۲، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
۱۳. ↑ ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۲، ص۸۲، قم، مکتبه فقهیه، چاپ اول.
۱۴. ↑ صدوق، محمد بن علی بن حسین، الخصال، ترجمه جعفری، ج۱، ص۴۱۷، قم، نسیم کوثر، ۱۳۸۲.    
۱۵. ↑ نیشابوری، فتال، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج۲، ص۴۶۵، قم، انتشارات رضی، چاپ اول.    
۱۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۸، ص۸۲، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۲، چاپ اول.    
۱۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، تاریخ جنگهای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص۷۷۴، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
۱۸. ↑ مسعود، جبران، فرهنگ الفبایی الرائد، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳، چاپ پنجم.
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۳، ص۳۶۴، تهران، انتشارات الاسلامیه، ۱۱۱۱ق.    
۲۰. ↑ ابن اثیر، عزالدین علی، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلی، ج۷، ص۳۷۳، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱ش.
۲۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، تاریخ جنگهای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص۵۲۰، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
۲۲. ↑ قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۷۲۴، بیروت، دارالفکر.    
۲۳. ↑ ملک، نرگس، مدیریت اقتصادی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فقر زدایی جامعه ی مدینه، مجموعه مقالات همایش بین المللی سیره شناختی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (۲۸ و ۲۹ آذر۱۳۸۵)، به اهتمام اصغر منتظر القائم، ج۲، ص۱۱۴۴، اصفهان، انتشارات اصفهان.
۲۴. ↑ همدانی، اسحاق بن محمد، سیرت رسول الله، تحقیق اصغر مهدوی، ج۲، ص۱۰۲۸، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
۲۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، ص۲۰-۲۶، تهران، نشر نقره، چاپ اول، ۱۳۳۷ش.    
۲۶. ↑ ملک، نرگس، مدیریت اقتصادی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فقر زدایی جامعه ی مدینه، مجموعه مقالات همایش بین المللی سیره شناختی پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (۲۸ و ۲۹ آذر۱۳۸۵)، به اهتمام اصغر منتظر القائم، ج۲، ص۱۱۴۴، اصفهان، انتشارات اصفهان.
۲۷. ↑ قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۷۵۱، بیروت، دارالفکر.    
۲۸. ↑ طایی، نجاح، السیره النبویه، ج۱، ص۹۰، بیروت، مؤسسه بلاغ، ۲۰۰۱ م، چاپ اول.
۲۹. ↑ بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۲، ص۶۵، تهران، انتشارات علمی‌ و فرهنگی ۱۳۶۱ش.    
۳۰. ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵.
۳۱. ↑ بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۲، ص۲۷، تهران، انتشارات علمی‌و فرهنگی ۱۳۶۱ش.    
۳۲. ↑ ارفنج، واشنجتون، حیاة محمد، ترجمه علی حسنی خربوطی، ص۵۰، قاهره، دارالمعارف، ۱۱۱۹، چاپ دوم.
۳۳. ↑ بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج۲، ص۶۶، تهران، انتشارات علمی‌ و فرهنگی ۱۳۶۱ش.    
۳۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۷۵.    
۳۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۷۴.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «کسب و کار در سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۲۳.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | اشتغال | سیره اخلاقی پیامبر | مقالات پژوهه
جعبه ابزار