کتب نماز جمعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در منابع جامع فقهیِ مذاهب اسلامی، از ابتدا یک باب از مبحث
نماز (کتاب الصلوة) به موضوع نماز جمعه اختصاص داشته است.
در واقع، نگارش
آثار فقهی و رساله‌های مستقل در باره نماز جمعه، به سبب جای‌گاه مهم این عبادت در
فقه اسلامی ، از قرون اولیه متداول بوده است.
از جمله آثار مستقل درباره نماز جمعه این‌ها هستند:
کتاب الجمعة ، از
محمد بن ادریس شافعی (متوفی ۲۰۴)؛
کتاب الجمعة و العیدین ، تألیف
احمد بن موسی اشعری (متوفی ح۳۰۰)؛ کتاب الجمعة، از
عبدالرحمان نَسائی (متوفی ۳۰۳)؛
کتاب صلاة الجمعة ، از
محمد بن احمد جُعفی ، معروف به
صابونی (متوفی بعد از ۳۳۹)؛
کتاب صلاة یوم الجمعة ، از
محمد بن مسعود عیاشی (متوفی بعد از ۳۴۰)؛
کتاب الجمعة و الجماعة ، از
ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفی ۳۶۹)؛ کتاب الجمعة و العیدین، تألیف
احمد بن ابی زهر ؛ کتاب الجمعة و الجماعة، از
شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)؛ و
کتاب عمل الجمعة ، از
احمد بن عبدالواحد (متوفی ۴۲۳) (برای آگاهی در باره این کتاب‌ها و کتاب‌های دیگر به این منابع رجوع کنید
).
هر چند تألیف اثر در باره نماز جمعه ادامه داشته است، در دوره صفوی در پی رواج اقامه نماز جمعه در ایران، رساله‌نویسی
فقهای امامی در این باره، جدّی‌تر شد.
نخستین
رساله را در این دوره محقق کرکی در ۹۲۱، برای اثبات جواز اقامه نماز جمعه در
عصر غیبت امام معصوم ، نگاشت که در واقع رساله‌ای در موضوع
ولایت فقیه به شمار می‌رود.
برخی از معاصران و شاگردان کرکی در نقد نظریه او و برای اثبات
حرمت یا رد
وجوب عینی نماز جمعه در
عصر غیبت ، رساله‌هایی نگاشتند، از جمله فرزندان او حسن (متوفی بعد از ۹۷۲) در
البلغة و عبدالعالی (متوفی ۹۹۳) در
اللمعة.
هم‌چنین مخالف سرسخت او،
ابراهیم بن سلیمان قطیفی (متوفی ح۹۵۰)، در رساله‌ای به رد نظر محقق کرکی، مبنی بر وجوب نماز جمعه در صورت اقامه آن توسط
فقیه جامع شرایط ، در عصر غیبت، پرداخت.
بسیاری از فقهای صاحب‌نام رساله‌هایی در باره نماز جمعه به
زبان عربی یا
فارسی تألیف کردند که برخی از آنها در رد یا دفاع از رساله‌های دیگر بود؛
(برای نمونه این آثار به این منابع رجوع کنید
)، از جمله
ردیه محمد بن عبدالفتاح تنکابنی معروف به سراب بر رساله
ملاعبداللّه تونی.
برخی دیگر از رساله‌های مهم این دوره در بحث نماز جمعه عبارت‌اند از:
رساله صلاة الجمعه شهید ثانی ،
الشهاب الثاقب فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱)،
اللمعة فی تحقیق صلاة الجمعة قاضی نوراللّه شوشتری (شهادت در ۱۰۱۹) و رساله صلاة الجمعة
فاضل هندی (متوفی ۱۱۳۷) (در باره این رساله‌ها و رساله‌های دیگر به این منابع رجوع کنید
).
مجموعه‌ای شامل دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه به کوشش
رسول جعفریان گردآوری و چاپ شده است.
این رساله‌ها، به لحاظ روی‌کرد فقهی، بر چهار قسم‌اند: رساله‌هایی که در صدد اثبات وجوب عینی نماز جمعه‌اند، رساله‌هایی که جایز بودن اقامه
نماز جمعه یا
وجوب تخییری آن را در عصر غیبت اثبات می‌کنند، رساله‌هایی که برای اثبات
حرمت نماز جمعه نگاشته شده‌اند، و رساله‌هایی که نظر مؤلفان آنها دقیقاً روشن نیست.
علاوه بر موارد مذکور، از میان رساله‌ها و کتاب‌های بسیاری که در باره نماز جمعه نگاشته و چاپ شده است، این آثار درخور ذکرند:
نوراللمعة فی خصائص الجمعة (چاپ ۱۴۰۵) و
اللمعة فی تحقیق الرکعة لادراک الجمعة (چاپ ۱۳۶۶ ش/۱۹۸۷)، هر دو از
جلال‌الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱)؛
خیر لمعة فی صلاة الجمعة ، نوشته
سیداحمد بن سیدصالح موسوی قزوینی (چاپ ۱۳۴۹)؛
اللمعة الساطعة فی تحقیق صلاة الجمعة و الجامعة ، نوشته
سیدطیب جزایری (چاپ ۱۳۷۴)؛
ضیاءاللمعة فی صلاة الجمعة ، از
سیدمحمد حسین موسوی (چاپ ۱۳۶۰)؛
الحجة فی وجوب صلوة الجمعه فی زمن الغیبة ، اثر
محمد مقیم یزدی ؛
عنوان الطاعة فی اقامة الجمعة و الجماعة ، از
اسماعیل بن احمد حسینی مرعشی (چاپ ۱۳۶۷ ش)؛ صلاة الجمعة
مرتضی حائری (چاپ ۱۴۰۹)؛
(چاپ ۱۴۰۱) (در باره این کتاب‌ها و کتاب‌های دیگر به این منبع رجوع کنید
).
در دوره صفوی تألیف کتاب‌هایی حاوی
خطبه‌های نماز جمعه متداول شد که
بساتین الخطبا ، از
میرزاعبداللّه افندی (متوفی ح۱۱۳۰)، از مشهورترین آن‌هاست.
از دیگر کتاب‌های مهم در این باره است:
الخُطَب مولی محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱)؛
الخطب للجمعة و الاعیاد میرداماد (متوفی ۱۰۴۱)؛ الخطب
شیخ یوسف بحرانی (متوفی ۱۱۸۶)؛ الخُطَبِ
ابن نباته خطیب (متوفی ۳۷۴)؛ و
دیوان الخطب الجمعیة جمال‌الدین ابوبکر محمد (متوفی ۷۶۸)، معروف به
ابن نباته مصری ، که از نوادگان خطیب بود.
از جمله ارزشمندترین آثار درباره نماز جمعه کتب فقهی استدلالی و فتوایی است که فقهای عظام به رشته تحریر در آورده‌اند.
امام خمینی در کتاب
تحریرالوسیله احکام نماز جمعه را در کتاب الصلاة تحت عنوان "البحث
فی صلاة الجمعة" به تفصیل بیان نموده‌اند. القول
فی شرائط صلاة الجمعة، القول فیمن تجب علیه، القول
فی وقتها و فروع، عناوین مباحث آن است. به همین مناسبت در ادامه بخشی از احکامی که در آن آمده است را از نظر می‌گذرانیم.
نماز جمعه در این زمان‌ها (یعنی
عصر غیبت حضرت صاحب العصر (عجل‌اللَّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف)) به نحو
تخییر بین آن و
نماز ظهر واجب است و خواندن نماز جمعه
افضل و خواندن نماز ظهر
احوط است و احتیاط بیشتر خواندن هر دوی آنها است، بنابراین کسی که نماز جمعه را بخواند، بنابر اقوی نماز ظهر از او ساقط می‌شود، لکن
احتیاط (مستحب) آن است که بعد از نماز جمعه، نماز ظهر را بخواند. و نماز جمعه - مانند نماز صبح - دو رکعت است.
و آنها اموری است: اول: عدد (نمازگزاران) است و حداقلّ آن پنج نفر است که یکی از آنها امام می‌باشد، بنابراین نماز جمعه با کمتر از پنج نفر واجب نمی‌شود و منعقد هم نمی‌گردد و گفته شده که حداقلّ آن هفت نفر است، و اشبه آن است که ما ذکر کردیم، بنابراین اگر هفت نفر و بیشتر جمع شوند،
فضیلت مؤکّدتری پیدا می‌کند.
دوم: دو
خطبه است و این دو خطبه مانند اصل نماز واجب می‌باشد و بدون آنها، نماز جمعه منعقد نمی‌گردد.
سوم: جماعت است، بنابراین نماز جمعه به صورت فرادا صحیح نیست.
چهارم: آن‌که نماز جمعه دیگری در فاصله کمتر از سه میلی این نماز جمعه نباشد، بنابراین اگر بین دو نماز جمعه سه میل فاصله باشد، هر دو نماز صحیح است. و معیار، فاصله‌ای است که بین دو نماز جمعه است، نه فاصله میان دو شهری که نماز جمعه در آنها منعقد می‌شود، بنابراین اقامه چند نماز جمعه در شهرهای بزرگی که فرسنگ‌ها طول دارد، جایز است.
• شرایط خطبه
در هر یک از دو خطبه حمد
خداوند واجب است، و احتیاط (واجب) آن است که پس از آن خدای تعالی را ثنا گوید (و مدح کند) و احتیاط (مستحب) آن است که حمد خدا با لفظ جلاله «اللَّه» باشد، اگرچه اقوی آن است که حمد خدای تعالی با هر چه که حمد او شمرده می‌شود، جایز است. و صلوات فرستادن بر
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در خطبه اول بنابر احتیاط (واجب) و در خطبه دوم بنابر اقوی واجب است. و سفارش به تقوای خداوند متعال در خطبه دوم بنابر احتیاط (واجب) و در خطبه اول بنابر اقوی واجب می‌باشد. و بنابر احتیاط (واجب) در خطبه دوم و بنابر اقوی در خطبه اول واجب است سوره کوچکی بخواند. و احوط اولی این است که در خطبه دوم بعد از صلوات بر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر ائمه مسلمین (علیهم‌السّلام) صلوات بفرستد و برای مؤمنین و مؤمنات طلب مغفرت نماید و بهتر آن است که بعضی از خطبه‌هایی را که به
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) منسوب است یا از اهل بیت عصمت (علیهم‌السّلام) رسیده است، اختیار نماید.
احتیاط (واجب) آن است که حمد و صلوات را در خطبه با زبان عربی بیاورد، اگرچه خطیب و شنونده عرب زبان نباشند، و اما
موعظه و سفارش نمودن به تقوای خدای متعال، بنابر اقوی به غیر عربی جایز است، بلکه
احتیاط (واجب) آن است که موعظه و این گونه امور همچون بیان مصالح مسلمین به زبان شنونده‌ها باشد و اگر شنوندگان از نظر زبان مختلف باشند، خطیب بین زبان‌های مختلف جمع نماید. البته اگر تعداد نمازگزاران بیشتر از حد نصاب نماز جمعه باشد، جایز است که به زبان حد نصاب اکتفا نماید، لکن احتیاط (مستحب) آن است که بقیه شنوندگان را به زبان خودشان موعظه نماید.
برای امام جمعه که خطبه می‌خواند سزاوار است در ضمن خطبه‌اش آنچه را که از مصالح دینی و دنیایی مسلمین است بیان کند و آنها را از حوادث و اخباری که در کشورهای مسلمان و دیگر کشورها می‌گذرد که در آنها نفع و ضرر مسلمین مطرح است، آگاه نماید و مطالبی را که مسلمانان در زندگی دنیا و آخرت و در شئون سیاسی و اقتصادی از اموری که در
استقلال و کیان آنها و در کیفیت روابط و رفتار آنها با سایر ملل مؤثر است، بازگو کند. و مسلمین را از دخالت دولت‌های ظالم استعمارگر در امور مسلمین، مخصوصاً در امور سیاسی و اقتصادی آنها که به استعمار و استثمارشان کشانده می‌شود بر حذر دارد. خلاصه نماز جمعه و دو خطبه‌اش از مواقف بزرگ برای مسلمین است، مثل مواقف بزرگ دیگر همچون حج و مواقفی که در حج وجود دارد و عید فطر و عید قربان و غیر این‌ها، اما متاسّفانه مسلمین از وظایف مهمّ سیاسی در نماز جمعه و غیر آن از مواقف سیاسی اسلام غفلت داده شده‌اند و حال آن که اسلام با تمام شئونش دین سیاست است و این مطلب برای هر کسی که مختصر تدبّری در احکام حکومتی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اسلام داشته باشد، آشکار می‌شود، پس هر که خیال کند که دین از سیاست جدا است، نادان است که نه اسلام را شناخته و نه سیاست را.
در وجوب نماز جمعه اموری شرط است:
مکلف بودن و مرد بودن و آزاد بودن و در
حضر بودن (مسافر نبودن) و سالم بودن از نابینایی و بیماری و اینکه پیرمردی سالخورده نباشد و اینکه بین او و محل اقامه نماز جمعه، بیشتر از دو
فرسخ نباشد، پس اگر گفتیم که نماز جمعه
وجوب تعیینی دارد، بر این‌ها رفتن به نماز جمعه واجب نیست و اگرچه حضور برای این‌ها بدون
حرج بوده و مشقّتی در آن نباشد نماز جمعه بر اینان واجب نیست.
وقت نماز جمعه با
زوال خورشید (ظهر شرعی) داخل می‌شود، پس وقتی که ظهر شد خواندن نماز جمعه واجب می‌شود، بنابراین وقتی که امام از خواندن دو خطبه هنگام ظهر فارغ شود و شروع در نماز جمعه نماید صحیح است. و اما آخر وقت آن به طوری که با گذشت آن نماز جمعه فوت شود، مورد
اختلاف و
اشکال است و احتیاط (واجب) آن است که از اوائل عرفی ظهر تاخیر نیفتد و اگر از این وقت تاخیر افتاد، احتیاط (مستحب) آن است که نماز ظهر را انتخاب کنند، گرچه بعید نیست که وقت نماز جمعه تا وقتی که سایه انسان معمولی به‌اندازه دو قدم (از پاشنه پا تا نوک انگشتان) برسد، امتداد داشته باشد.
(۱۷۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباء
البشر فیالقرن
الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
(۱۷۳) ابن اثیر، الکامل
فی التاریخ.
(۱۷۴) ابن ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
(۱۷۵) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
(۱۷۶) ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب‌الاعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
(۱۷۷) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۱۷۸) ابن بابویه، المقنع، قم ۱۴۱۵.
(۱۷۹) ابن بابویه، الهدایة
فی الاصول و الفروع، قم ۱۴۱۸.
(۱۸۰) ابن برّاج، المهذّب، قم ۱۴۰۶.
(۱۸۱) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۸۲) ابن تغری بردی، النجوم الزاهره
فی ملوک مصر و القاهره، قاهره (۱۳۸۳ (۱۳۹۲/) ۱۹۶۳ (۱۹۷۲.
(۱۸۳) ابن جوزی، المنتظم
فی تاریخ‌الملوک والامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۸۴) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح‌البخاری، چاپ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۸۵) ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۸۶) ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة: اخبار المدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۸۷) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۱۸۸) ابن عطار، کتاب ادب الخطیب، چاپ محمد سلیمانی، بیروت ۱۹۹۶.
(۱۸۹) ابن فهد حلّی، المهذب البارع
فی شرح المختصر النافع، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۳.
(۱۹۰) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۹۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ج ۴،) ۱۴۰۵/۱۹۸۵ (، ج ۵ و ۶، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۹۲) ابن ماجه، سنن ابن ماجه، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۹۳) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۹۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۹۵) علی احمدی میانجی، کتاب مکاتیب الرسول،) تهران (۱۳۶۳ ش.
(۱۹۶) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم) بی تا (.
(۱۹۷) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۹۸) منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۹۹) توضیح المسائل مراجع، مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع معظّم تقلید، گردآوری محمدحسن بن ی هاشمی خمینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
(۲۰۰) کاظم جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، قم ۱۳۷۶ ش.
(۲۰۱) رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ ش.
(۲۰۲) رسول جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهیهای کتابشناسی،) تهران (۱۳۷۲ ش.
(۲۰۳) حاجی خلیفه.
(۲۰۴) مرتضی حائری، صلاة الجمعه، قم ۱۴۰۹.
(۲۰۵) حرّ عاملی، وسائل الشیعة.
(۲۰۶) محمدجواد بن محمد حسینی عاملی، مفتاح الکرامة
فی شرح قواعد العلامة، چاپ افست قم: موسسه آل‌البیت،) بی تا (.
(۲۰۷) علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت) ۱۳۲۰ (، چاپ افست) بی تا (.
(۲۰۸) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۲۰۹) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج،) بی جا (: دارالفکر،) بی تا (.
(۲۱۰) روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بن یانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریر الوسیله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲۱۱) مصطفی خمینی، تحریرات
فی الاصول، تهران) ۱۳۶۶ (۱۳۷۲ ش.
(۲۱۲) احمد خوانساری، جامع المدارک
فی شرح المختصر النافع، علق علیه علی اکبر غفاری، ج ۱، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۲۱۳) محمدباقر بن زین‌العابدین خوانساری.
(۲۱۴) ابوالقاسم خوئی، منهاج‌الصالحین، قم ۱۴۱۰.
(۲۱۵) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۴، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۲۱۶) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح‌الکبیر،) بیروت (: داراحیاء الکتب العربیة،) بی تا (.
(۲۱۷) عثمان بن محمد شطا دمیاطی، اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی،) بی تا (.
(۲۱۸) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، فتح‌العزیز شرح‌الوجیز،) بیروت (: دارالفکر،) بی تا (.
(۲۱۹) عزالدین رضانژاد، صلاة الجمعه: دراسة فقهیة و تاریخیة، قم ۱۴۱۵.
(۲۲۰) روزها و رویدادها، تهیه و تنظیم دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، ج ۲، تهران: نشر رامین، ۱۳۷۸ ش، تهران: زهد، ۱۳۷۷ ش.
(۲۲۱) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۲۲) احمد بن محمد زراری، تاریخ آل‌زراره،) اصفهان، بی تا (.
(۲۲۳) حمزه بن عبدالعزیز سلاّر دیلمی، المراسم العلویة
فی الاحکام النبویة، چاپ محسن حسینی امینی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۲۴) سمعانی، الانساب.
(۲۲۵) سیوطی.
(۲۲۶) محمد بن ادریس شافعی، الامّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت) بی تا (.
(۲۲۷) محمد بن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، قاهره ۱۳۲۴ـ ۱۳۳۱، چاپ افست استانبول ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۲۸) شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، آشنایی با تشکیلات،) تهران (۱۳۸۲ ش.
(۲۲۹) محمد شوکانی، نیل الاوطار: شرح منتقی الاخبار من احادیث سید الاخبار، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی،) بی تا (، چاپ افست بیروت) بی تا (.
(۲۳۰) محمد بن مکی شهید اول، البیان، چاپ محمد حسون، قم ۱۴۱۲.
(۲۳۱) محمد بن مکی شهید اول، الدروس‌الشرعیة
فی فقه‌الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
(۲۳۲) محمد بن مکی شهید اول، ذکری الشیعة
فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹.
(۲۳۳) محمد بن مکی شهید اول، غایة المراد
فی شرح نکت‌الارشاد، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۲۱.
(۲۳۴) زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهیدالثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۲۳۵) زین‌الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة
فی شرح اللمعة الدمشقیة، محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۳۶) علی بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل
فی بیان الاحکام بالدّلائل، بیروت ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴/۱۹۹۲ـ۱۹۹۳.
(۲۳۷) سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم‌الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ ـ۱۴۰.
(۲۳۸) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۲۳۹) طبری، تاریخ طبری.
(۲۴۰) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۱.
(۲۴۱) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمد صادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
(۲۴۲) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
(۲۴۳) محمد بن حسن طوسی، المبسوط
فی فقه‌الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
(۲۴۴) محمد بن حسن طوسی، النهایة
فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۴۵) محمد اشرف بن امیر عظیم‌آبادی، عون‌المعبود: شرح سنن ابیداوود، چاپ عبدالرحمان محمد عثمانی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۲۴۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ.
(۲۴۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، کتاب منتهی المطلب، چاپ سنگی تبریز (۱۳۱۶) ۱۳۳۳.
(۲۴۸) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة
فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰.
(۲۴۹) علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف‌المرتضی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
(۲۵۰) علی بن حسین علم‌الهدی، مسائل الناصریّات، تهران ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
(۲۵۱) علی بن حسین (ع)، امام چهارم، الصحیفة السجادیة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۳۸۰ ش.
(۲۵۲) علی غروی تبریزی، التنقیح
فی شرح العروة الوثقی، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۱، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۲۵۳) محمد بن حسن
فاضل هندی، کشف اللثام، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۱ـ ۱۲۷۴، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
(۲۵۴) محمد بک فرید، تاریخ‌الدولة العلیة العثمانیة، چاپ احسان حقی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۵۵) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب
فی وجوب صلاة الجمعة العینی، قم ۱۴۰۱.
(۲۵۶) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب‌الوافی، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ ش.
(۲۵۷) نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، چاپ عارف تامر، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۲۵۸) عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
(۲۵۹) احمد بن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی
فی صناعة الانشا، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
(۲۶۰) احمد بن علی قلقشندی، مأثر الانافة
فی معالم الخلافة، چاپ عبدالستار احمد فراج، کویت ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ۱۹۸۰.
(۲۶۱) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم) بی تا (.
(۲۶۲) ابوبکر بن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع
فی ترتیب الشرائع، کویته ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۶۳) جعفر بن خضر کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم ۱۳۸۰ ش.
(۲۶۴) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت) بی تا (.
(۲۶۵) احمدرضا کشوری، فرزانگان خوانسار، قم ۱۳۷۸ ش.
(۲۶۶) کلینی، اصول کافی.
(۲۶۷) محمود لطیفی، «عبادت برتر و اسرار آن»، حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۳).
(۲۶۸) مالک بن انس، المُوَطّأ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۶۹) علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۷۰) محمد بن عبدالرحمان مبارکفوری،
تحفة الاحوذی بشرح جامع‌الترمذی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲۷۱) احمد مبلغی، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۳).
(۲۷۲) علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعمال
فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۲۷۳) محمد باقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار.
(۲۷۴) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۴، قم ۱۳۷۴ ش.
(۲۷۵) جعفر بن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام
فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ صادق شیرازی،) تهران (۱۴۰۹.
(۲۷۶) جعفر بن حسن محقق حلّی، المعتبر
فی شرح المختصر، ج ۲، قم ۱۳۶۴ ش.
(۲۷۷) علی بن حسین محقق کرکی، رسائل‌المحقق الکرکی، چاپ محمد حسون، رساله ۳: رسالة صلاة الجمعه، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۲۷۸) محمدباقر محمودی، نهج‌السعادة
فی مستدرک نهج‌البلاغة، بیروت، ج ۱،) بی تا (، ج ۲، ۱۳۹۶/۱۹۷۶، ج ۳، ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۲۷۹) مسعودی، مروج الذهب (بیروت).
(۲۸۰) محمد بن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۰.
(۲۸۱) احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع‌الفائدة و البرهان
فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۸۲) حسینعلی منتظری، البدر الزاهر
فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات درس آیة اللّه بروجردی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۸۳) الموسوعة الفقهیة، ج ۲۷، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲۸۴) محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام
فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰.
(۲۸۵) ناصرخسرو، سفرنامه ناصرخسرو علوی، برلین (۱۳۴۱ (، چاپ افست تهران) بی تا (.
(۲۸۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۲۸۷) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام
فی شرح شرائع الاسلام، ج ۱۱، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
(۲۸۸) احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعة
فی احکام الشریعة، قم، ج ۶، ۱۴۱۵.
(۲۸۹) احمد بن علی نسائی، سنن النسائی، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۹۰) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائبل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
(۲۹۱) یحیی بن شرف نووی، روضة الطالبین و عمدة المفتین، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت) بی تا (.
(۲۹۲) یحیی بن شرف نووی، المجموع، شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، (بی تا (.
(۲۹۳) یاقوت حموی، معجم البلدان.
(۲۹۴) محمد یزدی، «وظایف روحانیت»، در نقش روحانیت در نظام اسلامی: گزارشی از دوازدهمین گردهمایی سراسری ائمه‌ی جمعه،) تهران (: شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۵ ش.
(۲۹۵) محمد مقیم بن محمدعلی یزدی، الحجة
فی وجوب صلوة الجمعة
فی زمن‌الغیبة، چاپ جواد مدرسی،) بی جا، بی تا).
(۲۹۶) یعقوبی، تاریخ یعقوبی؛
•
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کتب نماز جمعه»، شماره۴۸۶۴. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
