کتاب علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امام علی (علیهالسلام) به عنوان شایستهترین شاگرد مکتب
وحی، نخستین
امام شیعه و جانشین
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم)، نزد همه
مسلمانان جایگاهی والا دارد و پرداختن به آثار آن حضرت و مواریث گرانبهای وی، مطلوب هر
مسلمان و اقتدای به او وسیله رستگاری هر
انسان است.
در کتب
حدیث،
فهارس،
رجال و
علوم قرآنی، چه
شیعه و چه
اهل سنت، آثاری برای آن حضرت شمردهاند که: کتاب علی (علیه
السلام)، صحیفه علی و مصحف علی (علیه
السلام) حجم بیشتری از گزارشهای رسیده را به خود اختصاص دادهاند. (
محمد بن اسماعیل بخاری در صحیح ج۱، ص۳۸، ج۹، ص۱۳ و...
از صحیفه یاد کرده است.
ابن سعد در
طبقات، ج۲، ص۲۳۸،
ابونعیم در
حلیة،
حاکم حسکانی در
شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۶،
ابن ندیم در
فهرست، ص۳۰
و
جلال الدین سیوطی در
اتقان، ج۱، ص۵۹ و ۷۴
از مصحف امام علی (علیه
السلام) یاد نمودهاند.
جوامع حدیثی شیعه، در ضمن احادیث فراوانی از
امامان اهل بیت (علیهم
السّلام) درباره صحیفه و کتاب علی (علیه
السلام) یاد فرمودهاند که در ادامه تحقیق با منابع و ماخذ آن آشنا خواهیم شد. برای آگاهی بیشتر درباره مصحف امام (علیه
السلام) به این منابع رجوع کنید:
احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه نشانگر آن است که کتاب علی (علیه
السلام) به نامهای دیگری نیز نامیده میشده است:
در احادیث فراوانی از کتاب علی (علیه
السلام) به جامعه یاد شده است.
جامعه از ریشه جمع گرفته شده است. معنای آن گردآوردن و ضمیمه ساختن چیزی به چیز دیگر است. جامعه بار معنایی خاصی دارد. از گفته لغت نویس دقیق عرب،
احمد بن فارس بر میآید که جامعه به معنای عظیمة (بزرگ) میباشد.
راویان زیادی (ده نفر) از شیعه، از
امام باقر،
امام صادق و
امام رضا (علیهم
السّلام) درباره جامعه، ویژگیها و محتوای آن که شباهت تامی به ویژگیها و محتوای کتاب علی (علیه
السلام) دارد روایت کردهاند.
ابوبصیر (چهار تن از
راویان حدیث شیعه با کنیه ابوبصیر یاد میشوند:
یحیی بن قاسم،
لیث بن بختری،
عبدالله بن محمد و
یوسف بن حارث، ولی در دو نفر اول مشهورترند. آن دو از امام باقر (علیه
السلام) و امام صادق (علیه
السلام) روایت کردهاند و هر دو دارای کتاب بودهاند. بنگرید به:
هشت حدیث درباره کتاب علی (علیه
السلام) و هفت حدیث از محتوای آن در بابهای
ارث،
حدود و
دیات روایت کرده است. از پانزده حدیث، هشت حدیث آن با عنوان جامعه از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است.
(
ابوشیبه خراسانی از راویان حدیث امام صادق (علیه
السلام) بوده است؛ نام و حال او در کتب رجال روشن نیست
).
(
ابوعبیده حذاء از راویان
ثقه است و نزد اهل بیت (علیهم
السّلام) منزلتی نیکو داشته و دارای کتاب بوده است.
).
(
ابومریم انصاری (عبدالغفار بن قاسم) از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت کرده است. وی ثقه و دارای کتاب بوده است
).
(
سلیمان بن خالد از امام باقر و صادق علیهماالسلام روایت کرده است. وی در قیام
زید شهید همراه او بود و دستش را قطع کردند. وی اهل فقه، قرائت قرآن و دارای کتاب بوده است؛ بنگرید به:
).
علی بن ابی حمزه بطائنی (علی بن ابی حمزه بطائنی از
اصحاب امام صادق و
کاظم علیهماالسلام بوده و کتابهای متعددی تصنیف کرده است.
ضمن حدیثی از امام صادق (علیه
السلام) درباره جامعه و محتوای آن که
حلال و
حرام است، حدیثی روایت کرده است.
(
علی بن رئاب، از بزرگان حدیث شیعه، فردی ثقه و دارای منزلتی والا و دارای اصل و کتابهایی بوده است.
).
(
عمر بن ابان کلبی ثقه و از
راویان حدیث امام صادق (علیه
السلام) و دارای کتاب بوده است.
).
(
حسن بن علی فضال از
محدثان و دانشمندان برجسته شیعه و از
اصحاب اجماع میباشد و دارای کتابهایی بوده که نجاشی (رحمهالله) نوشته او را نام میبرد.
).
مرحوم
کلینی به سند خویش و
صفار در
بصائر الدرجات از ابوبصیر روایت کردهاند که امام صادق (علیه
السلام) به او فرمود:
«یا ابا محمد ان عندنا الجامعة و ما یدریهم ما الجامعة؟ قلت: جعلت فداک و ما الجامعة؟ قال: صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم)،
املاء من فلق فیه و خطه علی (علیه
السلام) بیمینه، فیها کل حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الارش فی الخدش.»
گفتم: قربانت گردم جامعه چیست؟
فرمود: صحیفهای که طول آن هفتاد
ذراع به ذراع
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) که
املاء آن از لبان مبارک رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) است و
علی (علیهالسلام) آن را به دست خویش نوشت. هر حلال و حرامی و هر چه مردم به آن نیاز داشته باشند، حتی
جریحه خراش، در آن موجود است.
در حدیث دیگری ابوبصیر میگوید من نزد امام باقر (علیه
السلام) بودم که جامعه را خواست، در آن نگاه کرد و این مساله در آن بود: «المراة تموت و تترک زوجها...» زنی که بمیرد و بجز شوهرش وارثی نداشته باشد، تمام
ترکه او از آن مرد است.
«صحیفهای است به طول هفتاد ذراع و پهنای پوست دباغی شده بسان ران
شتر دو کوهانه که در آن است تمام آنچه را که مردم به آن نیاز دارند و هیچ قضیهای نیست مگر این که حکم آن موجود است حتی جریمه خراش.
در احادیث فراوانی از کتاب علی (علیه
السلام) به
صحیفه تعبیر شده است، که اوصاف آن همان صفات و ویژگیهای کتاب علی (علیه
السلام) و جامعه است.
صحیفه از ریشه صحف گرفته شده است. این ریشه دلالت بر انبساط و گستردگی دارد. منظور از صحیفه چیزی است که بر آن نوشته میشود؛ جمع آن صحف و صحائف است.
برای نمونه به چند حدیث اشاره میشود:
عبدالرحمان بن ابی عبدالله میگوید: از امام صادق (علیه
السلام) شنیدم که میفرمود:
«ان فی البیت صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق الله من حلال و لاحرام الا و فیها حتی ارش الخدش.»
محمد بن عبدالملک گوید: حدود شصت نفر نزد امام صادق (علیه
السلام) بودیم، شنیدم میفرمود:
به خدا
سوگند نزد ما صحیفهای است که طول آن هفتاد ذراع است و بقیه حدیث مانند حدیث قبل میباشد.
همانا نزد ما صحیفهای است که طول آن هفتاد ذراع است به
املاء رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و دست خط علی (علیه
السلام) است. حلال و حرامی نیست مگر این که در آن موجود است، حتی جریمه خراش.
امامان اهل بیت (علیهم
السّلام) در خصوص مسائل
ارث، بیشتر از سایر بخشهای
فقه به کتاب علی (علیه
السلام) استشهاد کردهاند. در این باب تعبیرات گوناگونی درباره کتاب علی (علیه
السلام) وارد شده است. کتاب علی (علیه
السلام)، فرائض علی (علیه
السلام)، صحیفه کتاب فرائض و صحیفة الفرائض، تعبیراتی هستند که در احادیث راویان برجستهای چون
محمد بن مسلم،
زراره،
ابوایوب خزاز، ابوبصیر،
قاسم بن سلیمان،
عبدالرحمان بن حجاح و
عبدالملک، از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام آمده است.
شیخ حر عاملی مؤلف
وسائل الشیعه مینویسد: از احادیث فراوانی استفاده میشود که زراره صحیفه فرائض به خط علی (علیه
السلام) را خوانده بوده است و به همین خاطر
اصحاب ائمه (علیهم
السّلام) در این مسائل به او رجوع میکردهاند.
نام و عنوان دیگری که در شماری از احادیث آمده، کتاب امیرالمؤمنین (علیه
السلام) میباشد. در کتاب کافی، ضمن دو حدیث: در باب
ادب دعا و
کفاره صید محرم و در
من لایحضره الفقیه در یک حدیث و حدیثی از
ثواب الاعمال شیخ صدوق و
امالی شیخ مفید... از کتاب علی (علیه
السلام) به کتاب امیرالمؤمنین (علیه
السلام) تعبیر شده است.
نام دیگری که در برخی احادیث آمده و با مقایسه متن حدیث با سایر احادیثی که از کتاب علی (علیه
السلام) نقل شده است، به نظر میرسد همان کتاب است، کتاب
رسول الله (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میباشد. در کتاب کافی حدیثی معتبر از
ابوحمزه از امام باقر (علیه
السلام) روایت شده و در آن آمده است:
«وجدنا فی کتاب رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) اذا ظهر الزنا من بعدی کثر موت الفجاة و اذا طفف المکیال و المیزان اخذهم الله بالسنین و النقص...»
شایان ذکر است که مرحوم کلینی، حدیث را با دو سند از ابوحمزه روایت کرده است.)
نام دیگری که از احادیث رسیده، برای کتاب علی (علیه
السلام) گرفته شده است، عنوان امالی رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) میباشد.
کتابشناس بزرگ مرحوم
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب
الذریعة در باب امالی از اولین کتابی که به این نام یاد میکند، امالی رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) است.
وی مینویسد:
امالی آقای ما و پیامبر ما ابوالقاسم، فرستاده خدا که آن را بر امیرالمؤمنین (علیه
السلام)
املاء فرمود و او به خط خویش آن را نوشت. این نخستین کتابی است که در
اسلام از سخن بشر از
املاء پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و خط وصی او نوشته شده است. نسخه کامل آن نزد
امام حجت منتظر (عجّلاللهفرجهالشریف) ذخیره میباشد.
کتاب علی به امالی رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) نامگذاری میشود.
از احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه درباره نگاشتههای امام علی (علیه
السلام) استفاده میشود که کتاب علی (علیه
السلام) با نامهای گوناگون خوانده میشده است. برخی از بزرگان مانند شیخ آقا بزرگ تهرانی بر این عقیده هستند که این اسامی و تعدد آنها گواه آثار گوناگونی است که در یک مطلب مشترک هستند و آن این که تمام آنها به
املاء پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و دستخط علی (علیه
السلام) بوده است. ایشان بر عقیده خویش هیچ گونه دلیلی نمیدهد.
از ملاحظه تمامی اخبار و ضمیمه کردن آنها با یکدیگر آشکار میشود که جامعه و کتاب علی (علیه
السلام) وقتی بدون هیچ قیدی یاد میشود و چیزی که طول آن هفتاد ذراع است... و کتابی که به
املاء رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم)، و دستخط علی (علیه
السلام) و صحیفهای که طول آن هفتاد ذراع و صحیفه عتیقه، مراد از تمام این اوصاف یک کتاب است.
با تامل در احادیث رسیده و دقت در آنها به دست میآید که به غیر از جفر، سایر عناوین، اسامی دیگر کتاب علی (علیه
السلام) است که در مورد حلال و حرام و نیازهای امت
اسلام و جامعه بشری بوده است. به این احادیث و شباهت آنها توجه کنید:
فضیل بن یسار میگوید:
«قال لی ابوجعفر (علیه
السلام) : یا فضیل عندنا کتاب علی (علیه
السلام) سبعون ذراعا، ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الا و هو فیه حتی ارش الخدش...»
«عندنا کتاب علی سبعون ذراعا.»
«صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کل حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الارش فی الخدش.»
«عندنا و الله صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق الله من حلال او حرام الا و هو فیها حتی ان فیها ارش الخدش.»
۱.
املاء رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و خط علی (علیه
السلام)
احادیث فراوانی به این ویژگی که کتاب علی به
املاء (
املاء آن است که انسان چیزی به نویسنده بگوید تا آن را بنویسد. در
قرآن برای بیان این نکته از دو واژه املال و
املاء استفاده شده است.
خلیل در
العین مینویسد: «الاملاء هو الاملال علی الکاتب.»
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و دستخط علی (علیه
السلام) بوده، تصریح دارند؛ از باب نمونه: کلینی و صفار به سند متصل از
بکر بن کرب صیرفی روایت میکنند که گفت: شنیدم امام صادق (علیه
السلام) میفرمود:
«اما و الله ان عندنا کتابا
املاء رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و خط علی...»
«صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) املاه من فلق فیه و خطه علی (علیه
السلام) بیمینه...»
مهمترین ویژگی کتاب علی (علیه
السلام) جامعیت آن میباشد. نوشتههای امام (علیه
السلام) جامع و دربردارنده تمام نیازهای
امت اسلام و
جامعه بشری در هر عصر و نسل و زمان و مکانی بوده و هست. به این مطلب در احادیث فراوانی که از
امامان معصوم (علیهمالسّلام) به ما رسیده، تصریح شده است.
عبدالله بن میمون قداح از امام صادق (علیه
السلام) چنین روایت میکند:
«فی کتاب علی (علیه
السلام) کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی ارش الخدش و الهرش.»
خلیل در کتاب العین، خدش را به معنای پارگی پوست، کم یا زیاد و هرش را به معنای خراش (خاراندن بدن با ناخن) دانسته است.
«یا فضیل عندنا کتاب علی سبعون ذراعا ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الا و هو فیه حتی ارش الخدش...»
شیخ کلینی به سند متصل و
صحیح از ابوعبیده روایت میکند که امام صادق (علیه
السلام) در پاسخ به این پرسش که جامعه چیست؟ فرمود:
«تلک صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کل مایحتاج الیه الناس الیه و لیس من قضیة الا و هی فیها حتی ارش الخدش...»
بخاری در صحیح به سند متصل از
ابوجحیفه روایت میکند که میگوید: به علی گفتم آیا نزد شما کتابی است؟
فرمود: نه، مگر کتاب خدا یا فهمی که به مرد
مسلمانی عطا شده باشد، یا آنچه در این صحیفه است.
گفتم: در صحیفه چیست؟
فرمود:
دیه، آزادی
اسیر و این که
مسلمان به
کافر کشته نمیشود.
(نکتهای که از احادیث
اهل سنت استفاده میشود این است که خبر وجود کتاب یا کتابهایی نزد امام (علیه
السلام) در
جامعه اسلامی آن روز منتشر شده، که افراد درباره آن سؤال میکنند، و سوگندهای غلیظی که از امام (علیه
السلام) در انکار نوشته دیگر نقل شده، میتواند قرینهای بر ساختگی بودن احادیث باشد. بنگرید به:
).
۱. امام علی (علیه
السلام) در کتاب علی (علیه
السلام)، علی و شیعه، جریان
غدیر خم۲.
دانش و دانشمندان در کتاب علی (علیه
السلام)
۳. باورها و ادبها در کتاب علی (علیه
السلام)
۴. گناهان و آثار آن در کتاب علی (علیه
السلام)
۵. استشهاد به کتاب علی در ابواب فقهی:
طهارت و مسائل آن در کتاب علی (علیه
السلام)
نماز و مسائل آن در کتاب علی (علیه
السلام)
حج و
عمره و مسائل مربوط به آن
معیار
قضاوت و
داوریخوردنیها و احکام آن
زنان و برخی مسائل
ازدواجدفتر
میراثحدود در کتاب علی (علیه
السلام)
قصاص و
دیات در کتاب علی (علیه
السلام)
مفصلترین حدیثی که از کتاب علی (علیه
السلام) به صورت حدیثی واحد در کتب حدیثی شیعه موجود است و برخی از مضامین آن در کتب حدیثی اهل سنت نیز آمده است،
حدیث مناهی میباشد که مشتمل بر حدود صد و پنجاه حکم از احکام
طهارت، نماز، مسائل مربوط به
خانواده، خوردنیها و آشامیدنیها،
احکام تجارت و
معاملات، مسائل اخلاقی، قرآنی و... میباشد.
جاوید ماندن، از ویژگیهای جالب توجه و نکتهای زیباست که درباره کتاب علی (علیه
السلام) در کلام و سخن امامام معصوم (علیهم
السّلام) تعبیر شده است. تعبیر به ماندگاری کتاب علی و تازه و جاوید بودن آن نشانه حقیقتی است انکارناپذیر؛ زیرا وقتی قرار باشد اثری از آثار رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) و نوشتهای از
امیرمؤمنان برای همه امامان پایدار بماند، طبیعتا باید تازه بماند و گذشت روزگار آن را کهنه نگرداند.
شیخ کلینی به چند طریق از
حسن بن محبوب و او از
علی بن رئاب از ابوبصیر روایت میکند که درباره برخی مسائل ارث از امام صادق (علیه
السلام) پرسیدم، فرمود: آیا کتاب علی را برایت بیرون بیاورم؟ گفتم: مگر کتاب علی (علیه
السلام) کهنه و مندرس نشده است.
فرمود: کتاب علی کهنه نشده، سپس کتاب والا منزلتی را بیرون آورد...
امام پاسخ داد:
املاء رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) که علی آن را به دست خویش نوشته است.
ابوبصیر گوید: گفتم این کهنه نشده است؟
امام فرمود: چه چیز آن را کهنه کند؟
گفتم: فرسوده نشده؟
امام فرمود: چه چیز آن را فرسوده کند؟
از احادیث فراوانی استفاده میشود که کتاب علی (علیه
السلام) از مواریث
امامت به شمار میرفته است؛ از این رو امامان (علیهم
السّلام) آن را به هر کسی نشان نمیدادهاند و به طبع در اختیار هر کس همه کتاب یا بخشهایی از آن را قرار نمیدادهاند و تنها افراد خاص و مورد اعتماد از
شیعه و
سنی موفق به زیارت آن شدهاند.
در بسیاری از احادیث امامان (علیهم
السّلام) تعبیر به «عندنا» فرمودهاند. این تعبیر در اختصاص کتاب به آن بزرگواران ظهور دارد. (بنگرید به: احادیث گذشته از
فضیل بن یسار، بکر بن کرب صیرفی، ابوبصیر و... که در بخش جامعیت کتاب علی (علیه
السلام) یاد شد) و در برخی از احادیث تصریح شده که از صفات امام این است که جامعه (کتاب علی (علیه
السلام)) نزد او باشد. (مانند حدیثی که
حسن بن علی فضال از
امام رضا (علیه
السلام) درباره صفات امام (علیه
السلام) روایت کرده است.
دانشنامه کلام و عقاید، برگرفته از مقاله «کتاب علی».