کاخ بلکوارا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُلکُوارا، یکی از
کاخ‌هایی که به فرمان
متوکل ،
خلیفه عباسی ، در نیمه نخست
سده سوم بر کرانه شرقی
رود دجله ساخته شد.
نام کاخ بُلکُوارا در منابع تاریخی و جغرافیایی به صورت‌های مختلف چون بلکوارا،
بَزکُورا،
برکوارا،
برکوار،
بزکوارا
و برکوان آمده است.
عواد
ضبط درست آن را برکوارا به معنای لذیذ و گوارا دانسته است، نه بزرگوارا، زیرا این واژه را
ایرانیان از
اسماء الله می‌دانستند و این ترکیب ندایی معنای «ای
قصر بزرگ» می‌دهد و بعید می‌نماید که متوکل (حک :۲۳۲ـ۲۴۷) چنین نامی بر این قصر نهاده باشد.
محل بناهای نیمه ویران بلکوارا که هم اکنون المنقور نامیده می‌شود،
در حدود شش کیلومتری جنوب
شهر سامره جدید و در منتهی الیه جنوبی ناحیه وسیع ویرانه‌های حفاری شده
سامره قرار دارد.
به نوشته
یعقوبی بلکوارا در پشت (جنوب) مطیره و رو به شرق
و در واقع بر کرانه شرقی رود دجله و در نیمه راه
مطیره به
قادسیه ، در پایین سه
نهر کوچک منشعب از
دجله قرار داشته است
و به نظر می‌رسد که آب‌راهی نیز درون کاخ وجود داشته که آب نهری از دجله در آن جریان می‌یافته است.
بنابر منابع تاریخی،
متوکل برای خود و هر یک از پسرانش، قصرهایی در کنار دجله بنا نهاد و بلکوارا را نیز برای معتز (حک :۲۵۲ـ۲۵۵) ساخت.
به گفته شابشتی،
متوکل برای ساختمان این بنای عظیم مبلغ بیست هزار هزار (بیست میلیون)
درهم هزینه کرد.
به نوشته همو
طول تالار صد
ذرع و عرض آن پنجاه ذرع بود و تنها با یک
قالی ابریشمین زربافت ـ از قالی‌هایی که
عباسیان از
امویان گرفته بودند ـ فرش شده بود.
در زمان متوکل عمارت‌های متعددی در دو سوی دجله ساخته شد که از بلکوارا در جنوب تا دُور در شمال گسترش می‌یافت.
هرتسفلد تاریخ ساخت بنای بلکوارا را میان سال‌های ۲۴۰ـ۲۴۵ دانسته است، اما کرسول با توجه به
کتیبه‌ای که هرتسفلد در تالار بهاری این
کاخ یافته و بر روی آن عبارت «الامیر المعتز بالله بن امیر المؤمنین»، به
خط کوفی ساده، آمده است، چنین استدلال می‌کند که بنابر روایت
مورخان اسلامی ،
معتز لقب امیر (ولایتعهدی) را در ۲۳۵ دریافت کرده است و از این‌رو بایستی این کاخ پس از ۲۳۵ و پیش از ۲۴۵ که متوکل سرگرم بنیاد شهر جعفریه بوده، ساخته شده باشد (هوگ،
کونل،
زکی محمد حسن
تاریخ ساخت
بنا را بین ۲۴۰ـ۲۴۵ دانسته‌اند).
هرتسفلد از دوازده ژوئیه تا نهم اکتبر ۱۹۱۱ کاوش‌هایی در بلکوارا انجام داد و آثار معماری جالبی در آن یافت.
بلکوارا قصر بزرگی است رو به دجله با منازل مسکونی یک طبقه با حدود پنجاه اتاق و تالارها و حیاط‌های متعدد که تماماً از
خشت ساخته شده است.
حصاری چهارگوش، که هر ضلع آن ۱۲۵۰ متر است، این محل را، که دارای سه دروازه در وسط دیوارهای شمالی، غربی و شرقی است، احاطه کرده است.
دیوار جنوبی، که رو به کرانه‌های دجله است،
دروازه‌ای نداشته،
پانزده متر بالاتر از سطح دریاست و
برج‌هایی نیز در کناره‌های آن قرار دارد.
دومین حصار کاخ در همین ضلع قرار دارد که از ساحل تا نقطه تقاطع دو خیابان اصلی امتداد داشته، ۴۶۰•۵۷۵ متر
مساحت دارد و با دیواری برج‌دار احاطه شده است.
در خارج این
حصار باغی مرکب از چهار بخش بوده که در کنار آن
لنگرگاهی وجود داشته است.
دیوارهای باغ با ستون‌های چهارگوش توکار، تا نزدیک ساحل ادامه داشت و با کلاه فرنگی‌ها تزیین شده بود.
این بخش دارای یک ورودی بزرگ در وسط دیوار شمال شرقی است که درست در مرکز میدانی چهارگوش در محل تقاطع خیابان‌ها قرار دارد.
این محوطه چهارگوش، مانند کاخ المَشتی و العاشق به سه بخش موازی تقسیم می‌شود.
بخش میانی شامل درهای پشت سرهم، حیاط‌های تشریفات و اتاق‌های شاه نشین است.
در دو طرف بخش میانی کاخ خانه‌های انفرادی بسیار تنگاتنگ هم ساخته شده که شبیه خانه‌های شخصی
سامرا و شامل شانزده اتاق است که حیاط‌هایی در اندازه ۳•۲ در پیرامون آن قرار دارد و محل اقامت
خانواده و احتمالاً حرم
ولیعهد بوده است.
در این قصر سه
حیاط و نُه تالار، که به شکل
صلیب منظم شده‌اند، وجود دارد و قرینه سازی محوری در آن رعایت شده است.
در بخش شمالی قصر نهادهای مختلفی وجود داشته است از جمله
بازار ، حیاط‌های بزرگ برای سربازانِ محافظ و هم‌چنین احتمالاً محوطه وسیعی برای بازی
چوگان.
این کاخ دارای دو
مسجد بوده است.
مسجد اول با ابعاد ۳۵•۱۵ متر در حیاط شمالی و نزدیک به دروازه‌های سه‌گانه قرار دارد و دارای دو ردیف ستون هشت تایی از چوب
ساج و
مرمر بوده است.
مسجد دوم که کوچک‌تر بوده در قطعه جنوبی و نقطه مقابل مسجد اوّل قرار داشته و در ابعاد ۳۲/۱۰•۷۶/۷ متر و از خشت ساخته شده بوده است.
از آن‌جا که قصر نسبت به
قبله ۴۵ درجه اختلاف جهت دارد، این انحراف را در
مساجد نیز می‌توان مشاهده کرد.
تزیینات در بلکوارا یک دست و یک‌پارچه است و تأثیر زیباشناختی آن ناشی از
سفال‌نماهای فوق العاده آن می‌باشد که درک مفهوم جاودانگی از آن‌ها حاصل تکرار آن تزیینات است.
اما در خانه‌های شخصی کاخ، نقش و نگار دیوارها دارای تنوع بیشتری است.
دیوارهای تالارها و اتاق‌ها با
گچ‌بری تزیین شده و از این نظر با بنای
ابن طولون در جنوب
قاهره قابل مقایسه است.
هم‌چنین در سراسر دیوارهای تالار اصلی سه ردیف
تاق‌چه تزیینی ایجاد شده است.
در اتاق‌های کوچک
تاقچه‌ها در پایین قرار دارند.
بعضی اتاق‌ها نیز مانند کلاه فرنگی نزدیک
رودخانه به غیر از گچ‌کاری تزیینی با نقاشی‌های دیواری و طلاکاری تزیین شده است.
نماهای رو به حیاط و باغ دارای قوس‌های سه‌‌گانه‌ای نظیر
بیت الخلیفه و
المشتی است که قوس وسطی از نظر ارتفاع و اندازه قوس بزرگ‌تر و مقتبس از ورودی‌های خیابان‌ها و طاق نصرت‌های یونانی است.
در این نماها
کاشی‌های لعاب‌دار با زمینه طلایی کار شده است که نقش مایه آن‌ها پیچک‌هایی به رنگ سبز است که بتدریج از سبز روشن به سبز تیره تغییر می‌یابد؛ رنگ صدفی نیز برای
غنچه‌ها و
میوه‌ها و رنگ طلایی در زمینه‌ها تقریباً به یک نسبت به کار گرفته شده است.
درهای اتاق‌ها از
چوب عالی ساخته و کاملاً با
نقاشی و روکش طلایی پوشیده شده و با میخ‌های مسی با روکش طلایی تزیین گردیده است.
پنجره‌ها دارای شیشه‌های رنگی بزرگ آبی تیره، اخرایی روشن و تیره و سبز تیره بوده که با قاب‌هایی دایره‌ای تزیین شده بود.
سقف تالارهای بزرگ با چوب و سقف اتاق‌های کوچک‌تر به سبک یونانی با آجر قاب‌بندی صندوقچه‌ای (قاب‌بند گود چند ضلعی) پوشیده شده است.
برای تزیین نماهای خشتی بنا، در حیاط اول و بخش‌های جنبی آن و نیز اتاق شاه نشین از دوغاب گل سفید استفاده شده بود.
بنای کاخ بلکوارا از نظر ابعاد و عناصر معماری شباهت زیادی به
کاخ المشتی و
اُخَیضر دارد.
به نظر کونل تاثیر معماری بناهای تیسفون و حیره و اقتباس از شکل معماری قصرهای اروپایی به شکل T در کاخ بلکوارا مشهود است.
افزون بر این به نظر می‌رسد که این بنا الهام بخش معماران کاخ توپ قاپوسرای در
استانبول ، بویژه در بخش مرکزی مجموعه
تالار تاج‌گذاری و ایوان‌های آن، بوده است.
(۱)
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۲) عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمارالقلوب، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۸۵.
(۳) زکی محمد حسن، فنون الاسلام، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴) عبدالرزاق حسنی، العراق قدیماً و حدیثاً، صیدا ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
(۵) سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، چاپ فون مژیک، وین ۱۳۴۷/۱۹۲۹.
(۶) علی بن محمد شابشتی، الدّیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۷) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ۱۹۶۷.
(۸) طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل،
بغداد ۱۹۷۶.
(۹) کورکیس عوّاد، ذیل کتاب الدّیارات للشّابشتی، در شابشتی، الدّیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۰) ارنست کونل، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۱۱) اسحاق بن حسین منجم، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کّل مکان، چاپ فهمی سعد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۲) جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۳) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۱۴) احمد بن اسحاق یعقوبی، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ۱۳۵۶ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « کاخ بلکوارا»، شماره۱۷۳۸.
