پشه (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پشه در
زبان عربی اغلب،
بَعوضَه خوانده می‌شود. بعوضه را در
لغت و به سبب کوچک بودن جثه آن، برگرفته از «
بَعْض» دانسته‌اند.
بَقّ ،
جِرْجِس،
قِرْقِس ،
خَمُوش ،
ابوالیَسَع ،
رُمْد و
طَیْثار .
بعوضه در
زبان فارسی به پشه ریز،
سارشک،
سارخک و
سپیدپر ترجمه شده است.
پشه،
حشره کوچکی از راسته دو‌بالان است که تاکنون بالغ بر ۳۰۰۰ گونه آن در سراسر
جهان شناخته شده است. زیستگاه آن بیش‌تر مناطق گرمسیر و مرطوب است.
بررسی اشعار، مثلها
و نیز
احادیث اسلامی نشان می‌دهد که پشه (بعوضه) و بال آن در
فرهنگ عربی نماد و نشانه کوچکی،
ضعف و
ناتوانی است، افزون بر این، شگفتیهای آفرینش این
حشره نیز مورد توجه
نویسندگان مسلمان قرار گرفته است.
واژه
بعوضه فقط یک بار در
قرآن به کار رفته است: «اِنَّ اللّهَ لایَستَحییِ اَن یَضرِبَ مَثَلاً ما بَعوضَةً فَما فَوقَها فَاَمَّا الَّذینَ ءامَنوا فَیَعلَمونَ اَنَّهُ الحَقُّ مِن رَبِّهِم واَمَّا الَّذینَ کَفَروا فَیَقولونَ ماذا اَرادَ اللّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ‌کَثیرًا ویَهدی بِهِ کَثیرًا وما یُضِلُّ بِهِ اِلاَّ الفسِقین».
این آیه در پاسخ به اشکال مخالفان به
مثلهای قرآن است و این‌که
خداوند در مقام بیان
حقایق حتی از مثال زدن به پشه نیز ابایی ندارد.
شأن نزول آیه مورد اختلاف است:
ابن‌عباس و
ابن‌مسعود نزول آیه را در پاسخ به
منافقان می‌دانند. بنا بر این دیدگاه هنگامی که خداوند منافقان را به سبب ترجیح دادن ضلالت بر‌هدایت
با
آیاتِ «مَثَلُهُم کَمَثَلِ الَّذِی استَوقَدَ نارًا فَلَمّا اَضاءَت ما حَولَهُ... • اَو کَصَیِّب مِنَ‌السَّماءِ فیهِ ظُلُمتٌ و رَعدٌ...»
وصف کرد، آنان با این سخن که شأن خداوند برتر از آن است که همانند
آدمیان به چنین تمثیلهایی بپردازد، بر
قرآن خرده گرفته، در وحیانی بودن آن تردید افکنی کردند.
آمدن آیه۲۶ در ادامه آیات یاد شده، مؤید این دیدگاه دانسته شده است.
دیدگاه دوم به پیروی از
قتاده، آیه را پاسخ به
مشرکان و یهود می‌داند. براساس این دیدگاه، زمانی که خدا در بیان ناتوانی
خدایان دروغین، آنان را حتی از
آفرینش یک
مگس نیز عاجز خواند
یا پذیرش ولایت غیر خدا را در سستی و ناپایداری به تنیدن تار
عنکبوت همانند ساخت،
مشرکان و یهود چنین تمثیلهایی را بر
قرآن خرده گرفتند و این‌که چگونه ممکن است خداوندی با آن بزرگی و قدرت به چنین موجودات خرد و ناتوانی مثال بزند
، از این‌رو در پاسخ آنان نازل شد که خداوند برای بیان حقایق و معانی از تشبیه به موجودات به ظاهر کوچکی چون پشه که نماد ناتوانی و کوچکی است ابایی ندارد.
مفسران در ابطال پندار
مخالفان مبنى بر اينكه عظمت و بزرگى هر موجودى در گرو حجم ظاهرى آن است و در تبيين درستى
تمثیلهای قرآن به موجوداتى كوچك مطالبى گفته‌اند؛ از جمله اينكه در تمثيل بايد تناسب میان مثال و معنای مورد نظر رعایت شود، زیرا در موردی که هدف بیان ناتوانی و سستی چیزی یا کسی است
بلاغت ایجاب می‌کند از موجودی خرد و ناتوان برای تشبیه استفاده شود
یا این‌که پشه هر چند به ظاهر کوچک و ناتوان است؛ اما دنیایی از شگفتی و
عظمت در آن نهفته است که مخالفان از شناخت آن بی‌بهره بوده‌اند.
تفسیر «فما فَوقَها» نیز مورد اختلاف است؛
برخی آن را به معنای مافوق پشه در بزرگی دانسته‌اند؛ یعنی خداوند از
تمثیل به موجود کوچکی چون پشه و بزرگ‌تر از آن ابایی ندارد.
گروهى نيز با استناد به اينكه آيه در مقام بيان ايراد نداشتن تمثيل به موجودات كوچك است، آن را به معناى «مادونها»گرفته‌اند؛ یعنی خداوند از تمثیل به پشه و کوچک‌تر از آن هم ابایی ندارد.
بحارالانوار؛ تاج‌العروس من جواهر القاموس؛ التبیان فی تفسیر
القرآن؛ تفسیر جوامع‌الجامع؛ تفسیر
القرآن الکریم، صدرالمتالهین؛ تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع‌البیان عن تأویل آی
القرآن؛ الجامع لاحکام
القرآن، قرطبی؛ جمهرة الامثال؛ الجواهر فی تفسیر
القرآن الکریم؛ حیاة الحیوان الکبری؛ الصحاح تاج‌اللغة و صحاح العربیه؛ القاموس المحیط؛ کامل‌الزیارات؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ لسان‌العرب؛ لغت‌نامه؛ مجمع‌البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ مستدرک الوسائل؛ مفردات الفاظ
القرآن؛ الموسوعة العربیة العالمیه.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله پشه.
