ویژگی‌های شب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"
لیل " در مقابل
نهار (
روز )، به معنای
تاریکی و
سیاهی شب است.
و از
غروب خورشید تا
طلوع فجر «سپیده
ی صبح » را شب می‌گویند.
"لیل" به مطلق شب و "
لیلة " به یک شب گفته می‌شود
و جمع آن لیالی است.
در
قرآن کریم ۹۱ بار واژه
ی "لیل" و مشتقات آن به کار رفته که
خدای تبارک و تعالی در بسیاری از
آیات قرآن از شب، ویژگی ها،
آثار ، حالات و
برکات آن سخن گفته است. همچنین "لیل" نام یکی از
سوره های قرآن کریم «نود و دومین سوره» است.
شب و
روز بر اساس
چرخش زمین به دور خود پدید می‌آیند و
علمای هیئت می گویند:
طلوع صبح هنگامی شروع می‌شود که
خورشید در سمت
مشرق به ۱۸ درجه فاصله به
افق برسد و هنگامی تاریکی شب همه جا را می‌پوشاند و
شفق ناپدید می‌گردد که خورشید در سمت
مغرب به همان ۱۸ درجه زیر افق برسد.
دو واژه
ی لیل و
نهار ، به معنای
ظلمت و
نوری است که پشت سر هم و به خاطر مواجه بودن زمین با طلوع و غروب
آفتاب در زمین پدید می‌آیند و این دو مانند سایر موجودات عالم و همچنین احوال آن موجودات، دو آیه از آیات
خدای سبحان هستند که دلالت بر یکتایی خدا در
ربوبیت می‌کند.
«وَ جَعَلْنَا اللَّیلَ وَ النَّهارَ آیتَین»
«ما شب و روز را دو نشانه از نشانه‌های خود قرار دادیم»
بر اساس آیات قرآن، شب دارای خصوصیاتی است که آن را از روز و دیگر
آیات الهی ، ممتاز می‌سازد. در ذیل به برخی از این موارد اشاره می‌شود:
از جمله اموری که بیشترین
آرامش را به همراه دارد،
خواب است و بهترین موقع برای خواب،
شب ، چنانچه خدای متعال در
کلام خود میفرماید:
«وُ هوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً»
«و او کسی است که شب را برای شما
لباس قرار داد و خواب را برای شما مایه
ی راحت قرار داد»
انسان طبق طبیعتی که خدا در وجود او نهاده، تمایل دارد که هنگام تاریکی شب به بستر خواب رود تا خستگی های خود را که ناشی از فعالیت های روز بوده برطرف کند و
نیروی از دست رفته
ی خود را بازگرداند و همین موجب می‌شود تا از این
نعمت بزرگ الهی بهره گیرد و آرامش لازم را به دست آورد.
«وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهار»
«واز آیات او خواب شما در شب و روز است»
یکی از نیازهای انسان خواب است و خواب باید آرامش
انسان را تأمین کند. هر قدر محیط خواب تاریک باشد، خواب نیز عمیق تر و آرام بخش‌تر است، چراکه
خون متوجه درون بدن شده و
سلول‌ها استراحت کافی را دارند، لذا
حیوانات و
گیاهان نیز به هنگام تاریکی شب به خواب فرو می‌روند و هنگام
صبح فعالیت خود را شروع می کنند. پس انسان در برابر
نور و
روشنایی ، تمایل به
تلاش دارد، زیرا جریان خون متوجه سطح بدن شده و سلول‌ها آماده
ی فعالیت می‌شوند، به همین جهت خواب در برابر نور چندان آرام بخش نیست.
خدای متعال در
سوره ی أنعام میفرماید:
«وَ جَعَلَ اللَّیلَ سَکَناً»
«خداوند شب را مایه
ی آرامش قرار داد»
امام سجاد (علیه‌السلام) به
خدمتکاران خود دستور می‌داد که هرگز به هنگام
شب و قبل از
طلوع فجر ، حیوانات را
ذبح نکنند و می فرمود: إنَّ اللَّهَ جَعَلَ اللَّیلَ سَکَناً لِکُلِّ شَی‌ءٍ : خداوند شب را برای همه چیز مایه
ی آرامش قرار داده است.
اگر با
بصیرت به این
نعمت الهی بنگریم، می فهمیم که تنها
خدای قادر و
مهربان می‌تواند چنین وسیله
ی آرامشی را برای ما قرار دهد:
«مَنْ إِلهٌ غَیرُ اللَّهِ یأْتِیکُمْ بِلَیلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلاتُبْصِرُونَ»
«کدام
معبود غیر از
اللَّه است که شبی برای شما بیاورد تا در آن
آرامش یابید؟ آیا نمی بینید؟»
چنانچه در
آیه ی دیگر
این آرامش را آیت و
حجت خدا نامیده بر
قومی که
گوش شنوا داشته باشند، یعنی در آن
تدبر کرده و فهم و
عقل خود را به کار گیرند.
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به یکی از صحابه
ی خود
امر فرمود: در آغاز شب، هرگز به
سیر خود ادامه مده، زیرا
خداوند شب را برای
آرامش قرار داده است و آن را
وقت إقامت قرار بده نه
کوچ کردن ، در شب
بدن خود را آرام بدار و
استراحت کن.
خداوند شب را به وسیله
ی تاریکی اش
پرده ای برای پوشیدن أشیاء قرار داده و آن را بر ما پوشانده تا با استفاده از آن، از سختی
کارهای روزانه، آرام بگیریم و استراحت کنیم، چنانچه
لباس ، بدن انسان را می‌پوشاند.
«وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیلَ لِباسا»
«او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد»
پس این‌که خداوند شب را پوشش قرار داده و روز را وسیله
ی معاش ، چون وجود شب و روز در ادامه
ی زندگی دخالت کامل دارند، در نور دائم یا در ظلمت مستمر
حیات میسّر نیست و استراحت و
تلاش برای زندگی دو
رکن تداوم حیات در روی
زمین است.
مساله شب و روز اختصاص به
کره ی زمین ندارد، بلکه سایر
اجرام آسمانی نیز تاریکی و
روشنی ، و شب و
روز دارند
«وَ أَغْطَشَ لَیلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها»
«شبش را تاریک و ظلمانی و روزش را آشکار و نورانی ساخت»
خداوند شب را به آسمان نسبت داده و فرموده "لَیلَها، چون با
غروب خورشید ، شب شروع می‌شود، چنانچه روز را نیز به آسمان نسبت داده است، چون
آفتاب در
فضا بوده و روز به واسطه
ی طلوع آفتاب پدید می‌آید.
قرآن کریم ، شب و روز را جانشین یکدیگر معرفی نموده و فرموده است:
«هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً»
«و او کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد»
امام صادق (علیه‌السلام) می فرماید: شب و روز را جانشین هم قرار داد تا آن چه را که در
روز نتوانستی انجام دهی، در
شب انجام دهی و آنچه را که در شب نتوانستی انجام دهی، در روز انجام دهی.
خدای متعال در چندین
آیه ، به شب
قسم یاد کرده و این بیانگر
عظمت و شگفتی های شب است:
«وَ اللَّیلِ إِذا یغْشاها»
«قسم به شب، آن هنگام که
زمین را بپوشاند»
اگر شب و تاریکی آن نبود و
آفتاب پیوسته می تابید، همه چیز
نابود می‌شد و دیگر آرامشی برای ساکنان زمین وجود نداشت چنانچه در
کره ی ماه اینچنین بوده و شب و روز مانند کره
ی زمین متعادل نیستند، اما از جمله برکات شب، تعادل
حرارت آفتاب و فراهم نمودن زمینه
ی استراحت
مخلوقات خداست.
در
سوره ی شمس روز را بر شب مقدم کرده بود، اما در
سوره ی مبارکه ی لیل،
شب را بر
روز مقدّم کرده است:
«وَ اللَّیلِ إِذا یغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی»
«
سوگند به شب در آن هنگام که (
جهان را) بپوشاند و سوگند به روز هنگامی که تجلی کند».
جواب
مفسران بر علت تقدّم شب بر روز این است که قبل از خلقت
خورشید و زمین، عالم ظلمانی بود، به این معنا که شب تقدّم زمانی بر روز دارد.
همچنین در
سوره ی ضحی این سوگند با وصف دیگری بیان شده است:
«وَ اللَّیلِ إِذا سَجی»
«و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد»
"سجی" وقتی با کلمه
ی لیل استعمال شود، معنای
سکونت و آرامش شب را می دهد، به این معنا که ظلمت شب همه جا را فرا گرفته و آرامش خاصی بر عالم
حاکم می‌شود
همچنین خداوند در یکی از آیات به شب های دهگانه قسم یاد کرده و فرموده: «وَ لَیالٍ عَشْرٍ»
«و قسم به شب های دهگانه»
مراد از شب های دهگانه،
عبادت در آن شب هاست و مصداق آن را به هر معنایی تفسیری کنیم (دهه
ی اول
ذی الحجه ، دهه
ی اول
محرم ، دهه
ی آخر
رمضان یا دهه
ی اول رمضان) اشاره به عظمت این شب هاست که نکره آمدن "لیال" بیانگر این
عظمت است، نه این‌که
عمومیت آن را برساند.
الف.
شب قدر : گرچه تمام شب ها به‌طور کلی، برخوردار از یک آرامش و منافعی برای ساکنان این عالم، به ویژه انسان‌ها هستند، اما بعضی از شب‌ها طبق آیات
و روایات،
دارای برکات و منافع بیشتری است که خدای متعال و
اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) بر اساس
علم لدنّی به
حقیقت و
عظمت این شب‌ها اشاره کرده اند، مثل شب های
جمعه ، شب قدر و....
طبق بیان
قرآن ، شب قدر، در بین تمام شب های
سال ، ممتاز و با برکت است که خدای منان با برکت ترین هدیه
ی الهی،
قرآن کریم را در این شب نازل فرموده است:
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْر وَ ما أَدْراکَ ما لَیلَةُ الْقَدْرِ لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»
«ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم و تو چه می دانی شب قدر چیست؟ شب قدر شبی است که از هزار
ماه بهتر است».
شبی که قرآن در آن نازل شده، شب قدر نامیده شده و مراد از قدر، تقدیر و اندازه گیری است. خدای تعالی در آن شب،
حوادث یک
سال را تا شب قدر سال آینده مانند
حیات ،
مرگ ،
رزق ،
سعادت ،
شقاوت و... مقدّر می سازد.
فضیلت بعدی شب قدر این است که یکی از شب های ماه مبارک رمضان است، چرا که
قرآن در این ماه نازل شده است
«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَ بَینَاتٍ مِّنَ الْهُدَی وَ الْفُرْقَانِ»
«(
روزه در) ماهِ رمضان است، ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم و نشانه‌های
هدایت و فرق میان
حق و
باطل ، در آن نازل شده است.»
همچنین در
سوره ی دخان ، از شب قدر به شب مبارک تعبیر شده است:
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةٍ مُبارَکَةٍ»
«بطور مسلم ما
قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم»
این شب از آن جهت مبارک خوانده شده که خداوند
نعمت هایش را بر
بندگان خود تقسیم می کند. و برکات آن‌که به معنای
رشد و نمو خیرات است، دوام و استمرار دارد و برای برکات آن همین کافی است که قرآن در آن شب فرستاده شده است.
از جمله شب های با فضیلت، شب های دهگانه است که خداوند به خاطر عظمت آن، به آن
سوگند یاد کرده است.
میقات
حضرت موسی (علیه‌السلام) از شب های مبارکی است که ایشان در این شب ها،
مهمان خاص پروردگار متعال بودند:
«وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیلَةً»
«به خاطر بیاورید زمانی را که با موسی (علیه‌السلام)
چهل شب
وعده گذاشتیم»
همچنین در
سوره ی أعراف میفرماید:
«وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً»
«ما به موسی (علیه‌السلام) سی شب (یک ماه تمام) مواعده کردیم، سپس با ده
روز دیگر آن را کامل ساختیم، و وعده
ی خدا با او در چهل شب پایان یافت»
موسای کلیم چهل شب (تمام ماه
ذی القعده و دهه
ی اول
ذی الحجه ) با خدای متعال در
کوه طور در میقات بود که
تورات نیز در همان شب های
روحانی و عبادی بر روی
لوحی از طرف خداوند بر او نازل شد و موسی بعد از چهل
شبانه روز خلوت با خدای خویش، به سوی
قوم خود بازگشت.
(۱) فراهیدی خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، ۱۴۱۰ق، چاپ دوم.
(۲) مصطفوی حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
(۳) مهیار رضا، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی.
(۴) مکارم شیرازی ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش، چاپ اول.
(۵) طباطبایی (علامه) سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جامعه
ی مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق، چاپ پنجم.
(۶) حسینی همدانی سید محمدحسین، انوار درخشان، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق، چاپ اول.
(۷) کلینی محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۸) عروسی حویزی عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق، چاپ چهارم.
(۹) فیض کاشانی ملامحسن، تفسیر الصافی، تهران، صدر، ۱۴۱۵ق، چاپ دوم.
(۱۰) طبرسی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش، چاپ سوم.
(۱۱) قرشی سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش، چاپ سوم.
(۱۲) نجفی خمینی محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۸ق، چاپ اول.
(۱۳) طیب سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، ۱۳۷۸ش، چاپ دوم.
(۱۴) طبرسی فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، ۱۳۷۷ش، چاپ اول.
سایت پژوهشکده باقرالعلوم
