وقایع السنین و الاعوام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«وقایع السنین و الاعوام»، اثر
سید عبدالحسین حسینی خاتون آبادی،
تاریخ عمومی است که گزارش‌های سالیانه از ابتدای
خلقت تا سال ۱۱۹۵ ق را ضبط کرده است.
کتاب به
زبان فارسی و در سال ۱۰۹۹ ق، نوشته شده است.
انگیزه نویسنده، ثبت وقایع تاریخی برای پندگرفتن از آن بوده است.
آیت الله
ابوالحسن شعرانی پیرامون اهمیت این اثر معتقد است، کتاب در نوع خود بی نظیر بوده و مؤلف آن که از موثقین است، در تاریخ مهارت تام داشته، از وقایع گذشته بسیار آگاه بوده و به گفته او می‌توان اعتماد کرد.
کتاب با سه مقدمه از
آیت‌الله مرعشی، آیت‌الله ابوالحسن شعرانی و مصحح، آغاز و مطالب در سه مقصد و هر مقصد در چندین باب و فصل، ارائه شده است.
مباحث، به ترتیب سنوات و اعوام تدوین شده و مهم‌ترین و جالب‌ترین وقایع تاریخی را مختصر و در عین حال کامل، ثبت کرده است.
مؤلف، که خود از دانشمندان با ذوق عهد صفوی است، در تالیف این اثر، با مراجعه به مصادر متعدد، گلچینی از مطالب متنوع و مفید تهیه کرده و مآخذ آن را با ذکر رمز کتاب، بدست داده است.
در این میان، بیشتر به حوادث و وقایعی توجه شده است که از نظر سال و ماه، با تصریح مؤرخین قید شده باشد، چنانکه از تاریخ
مروج الذهب تمام مشهودات
مسعودی با ذکر تاریخ دقیق (از سال و ماه) به موقع خود ثبت شده، با این که همین مشهودات در کتاب مسعودی، به تناسب «الکلام یجر الکلام» در لابه لای حوادث پراکنده است.
ضمنا بسیاری از مشهودات خود مؤلف، با قید سال و ماه در کتاب ثبت شده است: از آن جمله کتاب‌هایی است که به نظر مؤلف رسیده و با مختصر توضیحی آن‌ها را معرفی کرده است. از همه مفیدتر و جالب تر، یادآوری حوادث و وقایعی است که مؤلف قدم به قدم آن را تعقیب کرده و شاهد جریان آن بوده است.
نویسنده، وقایع را تا سنه ۱۰۹۷ ق، خود نوشته و پس از آن وقایعی که در کتاب مندرج شده، از فرزندان اوست.
مقدمه آیت‌الله مرعشی، به
زبان عربی بوده و مطالبی چند پیرامون کتاب و مؤلف آن ارائه کرده است.
مقدمه آیت‌الله شعرانی، مختصری از سرگذشت مؤلف را بیان و به برخی از اساتید او؛ از جمله
محقق سبزواری صاحب کفایه،
میرزا رفیعای نائینی طباطبائی صاحب حاشیه اصول کافی، آخوند
ملا عبدالله تونی صاحب
وافیه و... اشاره کرده است.
مقدمه مصحح، به بیان روش نویسنده در ثبت تاریخ و نسخ موجود از کتاب اختصاص دارد.
مقصد اول، در دو باب، وقایع تاریخی از اول خلقت
حضرت آدم علیه‌السّلام تا
میلاد پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را بیان کرده است:
۱- تاریخ
انبیا: که به اسامی، طول عمر و برخی از احوالات
پیامبران الهی، بر طبق نقل
جامع الاصول ابن اثیر، اشاره شده است؛ از جمله حضرت آدم علیه‌السّلام،
ادریس علیه‌السّلام،
نوح علیه‌السّلام،
سام علیه‌السّلام،
ابراهیم علیه‌السّلام،
یعقوب علیه‌السّلام،
یوسف علیه‌السّلام،
موسی علیه‌السّلام،
یوشع علیه‌السّلام،
یونس علیه‌السّلام،
عیسی علیه‌السّلام و...
نویسنده در این بخش، به ذکر نسب و اصل ملوک
روم و
مصر نیز پرداخته است. وی به نقل از مروج الذهب، معتقد است در مورد روم، دو احتمال وجود دارد: این که مردم آن منسوب به
روم بن سماحین از اولاد
اسحاق بن ابراهیم باشند و یا این که جد ایشان
رومن بن لیطن ...
ابن اسحاق باشد.
۲- تاریخ ملوک: که اسامی و تواریخ ملوک و پادشاهان از زمان حضرت آدم علیه‌السّلام تا سال هشتم پادشاهی انوشیروان، در چهار قسمت زیر، ذکر شده است:
- ملوک الطوایف: از عهد اسکندر تا زمان اردشیر بابکان، مدت سیصد و هجده سال چندین
فرقه بوده‌اند؛ از جمله: ابطحن رومی که چهار سال
حکومت کرده و به دست اشک بن دارا کشته شد، اشکانیان که دوازده نفر بوده و مدت صد و شصت و پنج سال حکومت کردند، اشغانیان از نسل فریبرز بن کاوس ملک که صد و پنجاه و سه سال سلطنت داشتند. آخرین فرد ملوک الطوایف، نرسی بن نرسی بن
گودرز نام داشته است.
- احوال طبقه چهارم از ملوک
عجم که
ساسانیان نام داشتند: اولین پادشاه آنان اردشیر بابکان بوده و مؤلف معتقد است،
مسیح علیه‌السّلام در زمان او مبعوث گردیده و پیکی به جانب وی فرستاده و او مخفیانه
دین ایشان را پذیرفته است. اسامی پادشان این سلسله، مدت حکومت هر یک و برخی وقایع مهم دوران ایشان، به تفصیل بیان شده است.
- ملوک روم بعد از عیسی علیه‌السّلام تا زمان
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که سه طائفه بوده و اول آن‌ها
صائبین بودند.
- طبقات ملوک فارس که به سلسله‌های
پیشدادیان،
کیانیان،
اشکانیان و ساسانیان اشاره شده است.
دوم، در سه بخش، وقایع تاریخی زمان پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را در بردارد:
۱- از میلاد تا
بعثت: که ضمن برشمردن
نسب و نحوه
تولد آن حضرت، تمام وقایع مربوط به ایشان، سال به سال بیان شده است؛ از جمله:
وفات مادر در سال پنجم، مرگ انوشیروان در سال هشتم، ملاقات
بحیرای راهب در سال نهم... و بعثت در سال چهلم تولد ایشان.
۲- از بعثت تا
هجرت: به
معراج رفتن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، وفات
حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیهم و
ابوطالب و هجرت گروهی از
مسلمانان به
حبشه از جمله وقایع این دوران می‌باشند.
۳- از اول هجرت از
مکه تا اول
محرم سال یازدهم هجری: از جمله وقایع گزارش شده در این قسمت، می‌توان به
ازدواج حضرت علی علیه‌السّلام با
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیهم، تولد
حسنین علیه‌السّلام،
غزوات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم؛ از جمله
بدر،
احد،
ذات الرقاع،
خندق و...،
تزویج پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم با
ام سلمه،
فتح مکه،
فوت ام کلثوم و
حجة الوداع اشاره کرد.
سوم، در یازده فصل، به بیان وقایع تاریخی از سال اول هجرت تا سال ۱۰۹۹ ق پرداخته است:
۱- از اول محرم سال یازدهم تا سال صد هجری. برخی وقایع آن عبارتند از: وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، حکایت
سقیفه بنی ساعده و
خلافت ابوبکر،
فتح دمشق و
ایران، تشکیل شورای شش نفره برای تعیین
خلیفه سوم، توسعه
مسجدالحرام به دستور خلیفه سوم، فتح
آفریقا به دست
مسلمانان و...
۲- از اول صد تا دویست: که
مرگ عبدالعزیز اموی، قیام
ابومسلم خراسانی، وفات
فرزدق شاعر مداح حضرت
امام سجاد علیه‌السّلام،
همام بن غالب و
ابو نواس،
رحلت امام محمد باقر علیه‌السّلام و... در آن واقع شد.
۳- از سال دویست تا سیصد: وفات قاضی
ابوالبختری وهب بن وهب، جنگ
مامون با
امین عباسی، خروج
بابک خرم دین در آذربیجان بر علیه مامون، خروج مازیار در
طبرستان و...
۴- از سال سیصد تا چهارصد: که مصادف بود با روی کار آمدن
سامانیان در ایران و اظهار مخالفت
احمد بن اسماعیل در سیستان بر علیه آنان، اختلال در دولت
عباسیان، فوت
محمد بن جریر طبری و...
۵- از چهارصد تا پانصد: که علمای بزرگی چون
ابوریحان بیرونی منجم مشهور،
ابونصر عراقی، شیخ
ابوعلی سینا،
سید مرتضی و
سید رضی،
حسین بن
احمد بن
المغیره بوشنجی و
ابوعبدالله بن حمری شیخ صالح در آن دوران می‌زیسته‌اند.
۶- از پانصد تا ششصد: که شیخ
فریدالدین عطار و
ابوحامد محمد بن محمد غزالی از علمای آن عصر بوده و محمود بن محمد بن ملکشا در آن دوران در
عراق، به
سلطنت رسید.
۷- از ششصد تا هفتصد: که
سلجوقیان،
خوارزمشاهیان و
غزنویان در ایران سلطنت داشتند و
مغول به ایران لشکرکشی کرد.
۸- از هفتصد تا هشتصد. بیشترین وقایع نقل شده در این قسمت، مربوط به تولد، زندگی، سلنطت،
شیعه شدن و مرگ الجایتو
سلطان محمد خدابنده است.
۹- از هشتصد تا نهصد: که وقایع مربوط به
تیمور گورکانی و فرزندان وی در آن به خوبی بیان شده است.
۱۰- از نهصد تا هزار: به نحوه ظهور
صفویان و برخی وقایع مهم دوران آن‌ها اشاره شده است.
۱۱- از هزار تا
عید فطر ماه رمضان نود و نه هجری: بنای نقش جهان در دارالسلطنه
اصفهان، به حکومت رسیدن الله وردی خان و فرزندش امام قلی خان در
شیراز، فوت اکبر شاه
پادشاه هند،
جنگ گرجستان و کشته شدن قرچغای خان از جمله وقایع این دوران می‌باشند که به آن‌ها اشاره شده است.
۱۲- از هزار و صدم تا هزار و صد و نود و سوم هجری: از جمله وقایع گزارش شده این ایام می‌توان به وفات شیخ علی خان اعتمادالدوله وزیر اعظم شاه سلیمان صفوی، پسند خان حاکم استراباد و شاه صفی، نصب
ضریح کاظمین و تعمیر
کربلای معلی، تفویض حکومت هرات به صفی قلی خان و فتح اصفهان به دست محمود افغان اشاره کرد.
مطالب هر چه به زمان مؤلف نزدیک شده، مفصل تر گزارش شده است.
فهرست اعلام و نوادر کتاب، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها توسط مصحح، محمد باقر بهبودی، به ذکر منابع مورد استفاده مؤلف و توضیح برخی کلمات و عبارات پرداخته است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
