• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

هفته‌نامه تربیت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


‌تَرْبیَت، هفته‌نامه فرهنگی، علمی و اجتماعی به سردبیری محمدحسین فروغی که از روز پنج‌شنبه ۱۱ رجب ۱۳۱۴ق/ ۱۶دسامبر ۱۸۹۶م، در ۴ صفحه با چاپ سنگی و خط نستعلیق، به‌عنوان نخستین نشریه آزاد و غیردولتی ایران آغاز به‌انتشار کرد و در ۲۹ محرم ۱۳۲۵ق/۱۴ مارس ۱۹۰۷م به کار خود پایان داد.


سردبیر و صاحب امتیاز تربیت، محمدحسین فروغی، ذکاء‌الملک اول از نزدیکان محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه در وزارت انطباعات، و مدیر و معلم مدرسه علوم سیاسی بود که در انتشار روزنامه‌های اطلاع، ایران، اردوی همایون و مرآت السفر، مشارکت داشت.
[۱] محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۳۸۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۳] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴] معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
او که شایسته لقب پدر مطبوعات ایران است،
[۵] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۱، ص۶، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
با انگیزه‌ای وطن‌خواهانه
[۶] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۶ش.
و به عقیده برخی، با تشویق سیدجمال‌الدین اسدآبادی، میرزا علی‌خان امین‌الدوله و محمدباقر اعتمادالسلطنه
[۷] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۸] دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ش.
به نشر نخستین روزنامه غیردولتی و آزاد اقدام کرد. با این‌که این روزنامه خود را آزاد و غیردولتی معرفی کرده است،
[۹] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۳۹۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۰] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۲۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۱] کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۰، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۱۲] کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۱۳] کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، تهران، ۱۳۶۰ش.
اما از حمایت‌های دولت بی‌بهره نبود، مانند استفاده از چاپخانه دولتی، معافیت پستی و احتمالاً خدمات رایگان خوش‌نویس روزنامه، یعنی میرزا زین‌العابدین قزوینی ملک الخطاطین.
[۱۴] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۹۰-۷۹۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
برخی از شخصیت‌های غیردولتی، مانند حاج زین‌العابدین تقی‌یف بادکوبه‌ای نیز از تربیت حمایت می‌کردند.
[۱۵] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۹۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۶] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۱۹، تهران، ۱۳۷۶ش.


تربیت تا شماره ۶۷‌ به‌طور هفتگی منتشر شد، ولی از شماره ۶۸ (یکشنبه، ۱۱ ذیقعده ۱۳۱۵) به بعد با حمایت‌های میرزا علی‌خان امین‌الدوله به‌عنوان نخستین نشریه یومیه ایران به مدت ۶ ماه روزانه انتشار یافت. با این همه، در پایان سال دوم و پس از انتشار شماره ۱۲۹ (پنج‌شنبه، ۵ شوال ۱۳۱۶) بار دیگر به‌صورت هفتگی درآمد.
[۱۷] دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۱۸] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۹] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۷، تهران، ۱۳۷۶ش.
توزیع تربیت در تهران به‌وسیله ۵ کتاب‌فروشی، و در شهرستان‌ها توسط پُست و یا فرّاش مخصوص انجام می‌پذیرفت.
[۲۰] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۲۱] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران، ۱۳۷۶ش.


تربیت مجموعه‌ای از مطالب گوناگون، و شامل این موضوعات بود:
۱. ادبی و فرهنگی، مانند سروده‌های ذکاء‌الملک فروغی، شاعران دیگر و حتی سرایندگان نوپا، و نیز اخبار کتاب که مورد توجه و علاقه خاص فروغی بود
[۲۲] براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه، ج۲، ص۲۸۶، ترجمه محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۲۳] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۳۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۲۴] معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.

۲. پاورقی، که غالباً از زبان فرانسه توسط فروغی و برخی دیگر ترجمه می‌شد، مانند «ترجمه حال حکیم بزرگ گالیله»، «عشق و عفت»، «کلبه هندی» و «ترجمه حال نیوتن».
[۲۵] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۲۶] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۳۷، تهران، ۱۳۷۹ش.

۳. اخبار، شامل خبرهای خارجی که گاه تحت عنوان اخبار زمان، حجم در خور توجهی داشت و از طریق تلگرام دریافت می‌شد.
[۲۷] معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
[۲۸] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۶۱۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۲۹] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
اخبار داخلی‌که از طریق وقایع‌نگاران روزنامه فراهم‌ می‌آمد
[۳۰] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۷۶ش.
و اخبار تهران که تحت عنوان اخبار محلی و جز آن ارائه می‌گردید.
[۳۱] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۲، تهران، ۱۳۷۶ش.

۴. مقالات، در زمینه‌های علمی، فنی و تاریخی، شامل مقاله‌های ترجمه شده از زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسه
[۳۲] محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۲۳۴، تهران، ۱۳۶۶ش.
و مقالات تألیفی مانند حشمت ایران و صنعت حکاکی.
[۳۳] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۶، تهران، ۱۳۷۶ش.

۵. آگهی‌ها، که طولانی‌ترین و مفصل‌ترین آن‌ها در تربیت درج می‌شد. تربیت مبتکر رپرتاژ آگهی در تاریخ مطبوعات ایران است.
[۳۴] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۳۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
حجم بسیاری از این آگهی‌ها یا اعلانات مربوط است به موضوع کتاب
[۳۵] معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۷، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
و بقیه جنبه تجارتی دارد.
[۳۶] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.


منابع تربیت عبارت‌ بود از گزارش وقایع‌نگاران، تلگرافات خارجی،
[۳۷] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۳۸] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
نشریات داخلی، مانند اطلاع و خلاصة الحوادث
[۳۹] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۳۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
و نشریات خارجی، مانند الهلال، المنار، المؤید مصری و همدم شباب، چاپ آمریکا
[۴۰] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۳۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴۱] معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
که توسط محمدحسین فروغی، فرزندش محمدعلی، محمد قزوینی، نیرالملک، عبدالله میرزا قاجار و سلیمان‌خان (احتمالاً میکده)، ترجمه، تألیف و تدوین می‌شد. این افراد در سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۶ق، در قالب هیئت تحریریه مجله، خود را انجمن معظم یا انجمن روزنامه می‌نامیدند و سیاست کلی نشریه را تعیین می‌کردند.
[۴۲] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴۳] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۳۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴۴] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۶۶، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴۵] آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج۱، ص۲۴۵، تهران، ۱۳۵۴ش.
[۴۶] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۱۷، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
[۴۷] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۳، تهران، ۱۳۷۶ش.


در میان ویژگی‌های مختلف تربیت دو ویژگی سیاسی و ادبی آن بیش‌تر مورد توجه و بحث قرار گرفته است. براون و آرین‌پور معتقدند که روش تملق‌آمیز فروغی به مقدار بسیاری از ارزش و اعتبار تربیت کاسته است
[۴۸] آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج۱، ص۲۴۵، تهران، ۱۳۵۴ش.
[۴۹] براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه، ج۲، ص۲۸۶، ترجمه محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
و زرین‌کوب
[۵۰] زرین‌کوب، عبدالحسین، از گذشته ادبی ایران، ج۱، ص۱۸۷، تهران، ۱۳۷۵ش.
وابستگی فروغی به دولت را مانعی در راه اشاعه فکر آزادی و ترقی می‌داند و معصومی
[۵۱] معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
به‌عنوان شاهدی بر این ادعا می‌گوید که نشانه‌ای از تب و تاب انقلاب مشروطیت در تربیت دیده نمی‌شود. با این همه، دولت آبادی
[۵۲] دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ش.
شیوه فروغی را مقتضی آن زمان می‌داند و کهن
[۵۳] کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۹۴، تهران، ۱۳۶۰ش.
بر آن است که تربیت در سال‌های استبداد در بیداری توده‌ها و گسترش اندیشه‌های نوین نقش مهمی داشته است و صدرهاشمی
[۵۴] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۱۹، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
نیز به‌گونه‌ای بر همین معنا تأکید می‌ورزد و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل
[۵۵] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲، تهران، ۱۳۷۶ش.
می‌گوید: مطالبی که در دوره استبداد کسی یارای گفتن آن‌ها را نداشت، فروغی به قدرت قلم و در پرده انشاء و ادب می‌گفت و مردم را به روزنامه علاقه‌مند می‌کرد. بهار انشاء تربیت را خوب توصیف می‌کند و فروغی را مسلط به دو سبک نگارش قدیم و جدید می‌داند
[۵۶] بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، ج۳، ص۳۴۶، تهران، ۱۳۳۷ش.
و کهن از پشتوانه درخشان ادبی مقالات تربیت سخن می‌گوید
[۵۷] کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران، ۱۳۶۰ش.
و محیط طباطبایی
[۵۸] محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
و صدر هاشمی
[۵۹] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۱۶، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
تربیت را به لحاظ فصاحت، بلاغت و زیبایی نثر، در شمار بهترین روزنامه‌های فارسی زبان قرار می‌دهند، اما پروین
[۶۰] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۶۱] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۲۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۶۲] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۶۱۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
نثر این روزنامه را منشیانه، مغلق، فنی و ادیبانه می‌داند که نویسنده آن هیچ‌گاه نتوانسته است گریبان خود را از فضل فروشی برهاند.

انتشار تربیت مدت ۹ سال ادامه یافت. در این زمان، گاه آن‌چنان از استقبال مردمی برخوردار می‌شد که برخی از شماره‌های آن نایاب می‌گردید.
[۶۳] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۱۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۶۴] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۱، تهران، ۱۳۷۶ش.
با امضای فرمان مشروطیت و برپایی مجلس شورای ملی، نسل جدیدی از روزنامه‌نگاران پرشور، با قلمی تند و زبانی آتشین و شیوه‌ای انقلابی ظهور کردند و زمینه کناره‌گیری روزنامه‌نگارانی چون فروغی که به تعبیر محیط طباطبایی
[۶۵] محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
خود را از ادامه وظیفه روزنامه‌نگاری به نحو دل‌خواه و مفید و معتدل عاجز می‌دیدند، فراهم آوردند. فروغی که به درستی دریافته بود وضع تغییر کرده، و زمان گوشه‌گیری و انزوا فرا رسیده است، از شماره ۳۸۳ تربیت (غره ربیع‌الاول ۱۳۲۴) بر آن بود تا به گفته خودش کِبَر سن و ضعف پیری را بهانه کرده، از نگارش روزنامه تربیت چشم بپوشد. او سرانجام در شماره ۴۳۴ (۲۹ محرم ۱۳۲۵)، بار دیگر با تمسک به ضعف پیری و علت مزاج، راه اعتزال پیمود و روزنامه تربیت را برای همیشه تعطیل کرد.
[۶۶] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۳، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۶۷] قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۵، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۶۸] پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۵۱۲، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۶۹] کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۷۰] محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.


(۱) آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، ۱۳۵۴ش.
(۲) براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه، ترجمه محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۳) بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۴) پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۵) تربیت، تهران، ۱۳۲۴ق، شم‌ ۳۸۳، س ۱۳۲۵ق، شم‌ ۴۳۴.
(۶) دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۷) زرین‌کوب، عبدالحسین، از گذشته ادبی ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۸) صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
(۹) قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۱۰) کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۱۱) محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۱۲) معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.

۱. ↑ محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۳۸۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
۳. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴. ↑ معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
۵. ↑ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۱، ص۶، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
۶. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۶ش.
۷. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
۸. ↑ دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ش.
۹. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۳۹۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۰. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۲۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۱. ↑ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۰، تهران، ۱۳۶۰ش.
۱۲. ↑ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۰ش.
۱۳. ↑ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، تهران، ۱۳۶۰ش.
۱۴. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۹۰-۷۹۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۵. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۹۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۶. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۱۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۱۷. ↑ دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۸. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۹. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۷، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲۰. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲۱. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲۲. ↑ براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه، ج۲، ص۲۸۶، ترجمه محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۲۳. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۳۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
۲۴. ↑ معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
۲۵. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۲۶. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۳۷، تهران، ۱۳۷۹ش.
۲۷. ↑ معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
۲۸. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۶۱۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
۲۹. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۰. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۱. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۲، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۲. ↑ محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۲۳۴، تهران، ۱۳۶۶ش.
۳۳. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۶، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۴. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۳۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
۳۵. ↑ معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۷، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
۳۶. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۷. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۸. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۹. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۳۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴۰. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۳۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴۱. ↑ معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
۴۲. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴۳. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۳۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴۴. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۷۶۶، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴۵. ↑ آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج۱، ص۲۴۵، تهران، ۱۳۵۴ش.
۴۶. ↑ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۱۷، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
۴۷. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۳، تهران، ۱۳۷۶ش.
۴۸. ↑ آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج۱، ص۲۴۵، تهران، ۱۳۵۴ش.
۴۹. ↑ براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه، ج۲، ص۲۸۶، ترجمه محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۵۰. ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، از گذشته ادبی ایران، ج۱، ص۱۸۷، تهران، ۱۳۷۵ش.
۵۱. ↑ معصومی همدانی، حسین، کتاب در هشتاد سال پیش، ص۵، نشر دانش، تهران، ۱۳۶۲ش، س ۴، شم‌ ۱.
۵۲. ↑ دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۹۹، تهران، ۱۳۶۱ش.
۵۳. ↑ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۹۴، تهران، ۱۳۶۰ش.
۵۴. ↑ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۱۹، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
۵۵. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲، تهران، ۱۳۷۶ش.
۵۶. ↑ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، ج۳، ص۳۴۶، تهران، ۱۳۳۷ش.
۵۷. ↑ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران، ۱۳۶۰ش.
۵۸. ↑ محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
۵۹. ↑ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۱۶، اصفهان، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
۶۰. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۰۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
۶۱. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۴۲۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
۶۲. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۶۱۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
۶۳. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۱۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۶۴. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۱، تهران، ۱۳۷۶ش.
۶۵. ↑ محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
۶۶. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۳، تهران، ۱۳۷۶ش.
۶۷. ↑ قاسمی، فرید، مقدمه بر تربیت، ج۱، ص۲۵، تهران، ۱۳۷۶ش.
۶۸. ↑ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج۲، ص۵۱۲، تهران، ۱۳۷۹ش.
۶۹. ↑ کهن، کوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات‌ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران، ۱۳۶۰ش.
۷۰. ↑ محیط طباطبایی، سیدمحمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ‌ایران، ج۱، ص۱۸۱، تهران، ۱۳۶۶ش.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تربیت»، شماره۵۸۶۲.    


رده‌های این صفحه : جرائد و روزنامه ها
جعبه ابزار