نفائس الفنون فی عرائس العیون (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نفائس الفنون فی عرائس العیون»، دائرة المعارفی است به
زبان فارسی ، تالیف
علامه شمس الدین محمد بن محمود آملی ، از علمای
قرن هشتم هجری، متوفای ۷۵۳ ق. ظاهرا کتاب با هدف تدریس به
طلاب مدرسه سلطانیه تالیف شده است.
مؤلف، آن را قبل از ۷۳۶ ق، آغاز کرده و در حدود ۷۴۲ ق، به پایان رسانیده و به ابو اسحاق بن محمود شاه در
شیراز تقدیم داشته است. کتاب، در سه جلد تنظیم گردیده و مشتمل بر مقدمه و شرح حال مؤلف به قلم
سید هدایت الله مسترحمی ، مقدمه‌ای به قلم مصحح کتاب، مرحوم علامه
ابو الحسن شعرانی ، مقدمه‌ای به قلم مؤلف (مشتمل بر سه فایده) و دو بخش اصلی است (بخش علوم اوایل و بخش علوم
اواخر).
۱. بخش اول کتاب، به علوم
اواخر اختصاص یافته و مشتمل بر ۴ مقاله است و هر مقاله، خود، مشتمل بر چند فن و هر فن، دربرگیرنده فصول متعددی می‌باشد. در این بخش، ۸۵
علم که بر ۳۶ فن بنا نهاده شده، معرفی می‌گردد.
۲. بخش دوم، به علوم اوایل اختصاص یافته و مشتمل بر ۵ مقاله و هر مقاله، مشتمل بر چند فن و هر فن، متضمن فصول گوناگونی است. در این بخش نیز ۷۵ علم از علوم اوایل که بر ۳۳ فن بنا شده، معرفی می‌گردد.
شمس الدین آملی، در این کتاب، به شیوه نویسندگان کتب علمی
قرن هفتم و هشتم، نظیر
خواجه نصیر الدین طوسی و
قطب الدین شیرازی ، مطالب غامض علمی را در ساده‌ترین و روان‌ترین عبارات، به
نثر مرسل آن روز نوشته است و در
خطبه آغازین کتاب، به شیوه مرسوم
عصر خود از
نثر مصنوع پیروی کرده که در این کار هم توانایی خود را به خوبی نشان می‌دهد. فصل مربوط به علم انشا نیز به نثر مصنوع نوشته شده، اما در فصول دیگر، کار، متفاوت است، چون بیشتر مطالب از کتاب‌های دیگران به همان صورت نقل شده و اگر در جایی اسلوب نثر قدیم تر از شیوه عصر مؤلف است، در آن تغییری نداده. در بخش‌هایی هم به نظر می‌رسد که مطالب، توسط خود آملی از متن
عربی به پارسی ترجمه شده است.
این کتاب، یکی از
دایرة المعارف‌های نفیس
فارسی است که تا حدی از نظرها دور مانده است. نفائس الفنون، گنجینه‌ای گران بها از
ادب و
فرهنگ گذشته این
آب و
خاک می‌باشد. این کتاب، تمامی علوم و فنونی را که در قرن هشتم هجری شناخته شده بود، در بر دارد. نویسنده با شکیبایی فراوان و آگاهی عمیق به علوم و مسائل آن پرداخته است. وی،
ابتدا، از علم، تعریفی جامع به دست می‌دهد و سپس به تقسیم بندی و طبقه بندی علوم می‌پردازد و آن گاه هر علم را با اجزا و فروع آن مورد تدقیق قرار می‌دهد و هیچ علم و فنی را از قلم نمی‌اندازد؛ از علم اکتاف گرفته تا
هندسه و
جبر و مقابله و از
قیافه شناسی تا
مکانیک (علم حیل)، همه را آورده است. در نفائس الفنون، در
تقسیم علوم چنین آمده است: «بدان که علم، به قسمت اولی، منقسم شود با حکمی و غیر حکمی...
حکمت ، عبارت است از علم حقایق اشیاء چنان که باشد و قیام نمودن به کارها چنان که باید به قدر استطاعت تا
نفس انسانی به کمالی که متوجه است بدان برسد، پس منقسم شود به دو قسم: علمی و عملی. علمی، تصور حقایق
موجودات است و
تصدیق به احکام و لواحق آن، چنان که فی
نفس الامر باشد به قدر قوت انسانی و عملی، ممارست حرکات و مزاولت صناعات از جهت اخراج آنچه در حیز قوت باشد به حد فعل، به شرط آنکه مؤدی بود از نقصان به
کمال به حسب طاقت بشری. و علوم غیر حکمی منقسم شود به قسم دینی و غیر دینی و
علوم دینی ، یا عقلی‌اند یا نقلی یا مرکب از هر دو... و علم غیر دینی همچو علم محاوری... و بعضی از ایشان، قسمت بدین وجه کنند که علوم، یا شرعی است یا حکمی یا جامع میان شرعی و حکمی که آن
تصوف است...» . بدین ترتیب مؤلف، مبنای کتابش را بر تقسیم علوم به حکمی و غیر حکمی می‌نهد و آنها را علوم اوایل و علوم
اواخر می‌نامد.
ابتدا، علوم
اواخر را شرح می‌دهد و آنها را به چهار دسته تقسیم می‌کند که هر کدام شامل چند فن است.
الف)
علوم ادبی ، شامل:
علم خط ،
علم لغت ،
علم تصریف ،
علم اشتقاق ،
علم نحو ،
علم معانی ،
علم بیان ،
علم بدیع ،
علم عروض ،
علم قوافی ،
علم تقریض ،
علم امثال ،
علم دواوین ، علم انشا و علم استیفا.
ب)
علوم شرعی ، شامل:
علم کلام ،
علم تفسیر ،
علم حدیث ،
علم اصول ،
علم فقه ،
علم قرائت ،
علم خلاف ، علم سجلات شرعی و
علم دعوات .
ج)
علم تصوف ، شامل:
علم سلوک ،
علم حقیقت ،
علم مراصد ،
علم حروف و
علم فتوت .
د) علم محاوری، شامل: نفس
علم محاوری ،
علم تواریخ و سیر، مقالات اهل عالم،
علم انساب ، علم
غزوات و غزوه‌های رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و علم احاجی.
الف)
حکمت ، شامل: علم
تهذیب اخلاق ،
علم تدبیر منازل ،
علم سیاست مدن .
ب) اصول
حکمت نظری ، شامل:
علم منطق ،
فلسفه اولی ، علم الهی و
علوم طبیعی .
ج) اصول
ریاضی ، شامل: اسطقسات (
هندسه )، اسطرنوما (
نجوم )، ارثماطیقی (
اعداد ) و
موسیقی .
د) فروع طبیعی، شامل:
طب ،
کیمیا ، سیمیا (
تسخیر و
طلسم )،
تعبیر خواب ،
علم فراست ، احکام نجوم، خواص اشیاء، علم حرف الطبیعه، علم دم و هم.
ه) فروع ریاضی، شامل:
علم هیئت ،
علم مناظر ، متوسطات،
علم حساب ،
علم جبر و مقابله، علم
مساحت ، علم صور
کواکب ، علم ارقام و
اسطرلاب ، علم مسالک و ممالک، وفق اعداد، علم
رمل ، علم حیل و ملاعب.
شمس الدین آملی با حوصله تمام این بخش‌ها را تعریف می‌کند و مورد بررسی قرار می‌دهد و از آن جا که طبع شاعرانه‌ای داشته، در جای جای کتاب اشعار فراوانی را می‌آورد.
در قسمت تواریخ و سیر که در بخش علوم محاوری از علوم
اواخر آمده،
تاریخ را از
آفرینش جهان و
آدم آغاز می‌کند و پس از شرح حال
پیامبران ، به بیان ملوک پارسی می‌پردازد؛ از
کیومرث شروع می‌کند و
پیشدادیان ،
اشکانیان ،
ساسانیان و هم چنین ملوک بعد از
اسلام را تا سلطنت الجایتو،
سلطان محمد خدابنده که معاصر مؤلف است، شرح می‌دهد، سپس به مقالات اهل عالم می‌پردازد و ادیان
یهود و
مسیحیت را بیان می‌کند و پس از آن، فرق مختلف اسلامی را که اهل اصول اسلامی می‌داند، معرفی می‌کند (
معتزله ،
جبریه ،
صفاتیه ،
خوارج ،
مرجئه ،
وعیدیه و
شیعه ).
در بخش علم مسالک و ممالک، اطلاعات جغرافیایی سودمندی را ارائه می‌دهد، از جمله در باره کشورهای مهم اروپایی که در آن روزگار به بلاد افرنج معروف بودند، مطالبی را بیان می‌کند، مثل: «... یکی ایرینا (
ایرلند )، آن زمین را، خاصیت آن است که در آن
حشرات زهردار متولد نشوند و مردم آن جا دراز عمر باشند و سرخ روی و بلند بالا و قوی هیکل...»
نفائس الفنون، اطلاعات سودمندی در باره آنچه که در روزگار نویسنده در امور جاری و اداری
مملکت ، حاکم بوده به ما می‌دهد، از جمله پاره‌ای از اصطلاحات دیوانی را این طور توضیح می‌دهد:
دیوان: عبارت است از جمع متفرقات
مردم جهت ترتیب امور مملکت.
دستک: آنچه مهمات روز به روزی بر آن نویسند.
تذکره: آنچه به
حاکم نویسند و جواب بستانند.
مرسوم: آنچه
سال به سال به کسی دهند جهت مباشرت شغلی معین.
ادرار: آنچه بر سبیل انعام به کسی دهند استمرارا و توریثا.
توفیر: آنچه از تصرفات بیرون آرند و مهمل بوده باشد.
کتبی مثل «
جامع المعارف » تالیف
ابو الفتح ناصر بن محمد ، «
رساله شرقیه » از
صفی الدین عبد المؤمن ، «
ادوار » از شخصی به نام
سلمک ، «
حدائق الانوار » یا «
جامع العلوم »
امام فخر رازی ، «
طبایع حیوان »
جاحظ ، «
نصیحة الملوک »
غزالی ، «
جامع الحکایات »، «
حدائق السحر فی دقائق الشعر » از
رشید الدین وطواط ، «
مجمع الامثال »، «
صحاح سته »، «
اخلاق ناصری »، «
معیار الاشعار »، «
حدود العالم »، «
نزهت نامه » و... از جمله مآخذ کتاب مزبور می‌باشد. کتاب، به خاطر اینکه علوم مختلف را از منابع معتبر جمع آوری کرده و به جهت دقتی که مؤلف در بیان صحیح و دقیق مطالب داشته، بسیار ارزش مند است.
پاره‌ای از علوم و مطالب کتاب، گر چه امروزه در ردیف
خرافات قرار می‌گیرند، ولی مطالعه آنها برای شناخت
فرهنگ و اعتقادات و وضع اجتماعی پیشینیان ما مفید است؛ برای مثال در فصل
حیوانات ، در بیان خصوصیات
گاو آمده است که: «و اگر از آن گاوان، گاوی سه ساله که فربه و تن درست باشد بگیرند و در خانه‌ای برند که ارتفاع آن به مقدار ده گز باشد و دست و پای او را ببندند و سر او را بکوبند تا بمیرد، چنان که هیچ خون از او نرود، پس او را آن جا بگذارند و در آن خانه را با منافذی که باشد استوار بگیرند، چنان که هوای مخالف در او نرود و بیست روز بگذارند، بعد از آن از سطح خانه سوراخی خرد بگشایند، آن خانه پرنحل باشد و گفته‌اند آنچه از دل او متولد شود، پاکیزه و نیکو
عسل باشد و هم چنین هر چه از عضوی متولد شود، بر حسب مزاج آن عضو باشد». این مطلب با تفصیل بیشتری در «
نزهت نامه »
علائی آمده است و آملی بدون هیچ گونه اظهار نظری، به نقل آن پرداخته است. در علوم
عزائم و
جفر و دعوت
کواکب ، مطالبی آمده است که جا داشت دانشمندی مثل شمس الدین آملی که با آراء فلسفی و علمی
ابن سینا و
خواجه نصیر آشناست، به نقد علمی آن مطالب می‌پرداخت.
در ۱۳۵۲ ش، پرویز ثروتیان، فرهنگ اصطلاحات و تعریفات این کتاب را تدارک دید. جلد اول و سوم نسخه حاضر در برنامه، توسط علامه ابو الحسن شعرانی و جلد دوم آن، توسط مرحوم سید ابراهیم میانجی تصحیح گردیده و علامه شعرانی، پاورقی‌هایی بر جلد اول کتاب افزوده است. کتاب، فاقد فهرست‌های فنی است و تنها فهرست مطالب در آن مندرج گردیده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
