میرزا محمد شیروانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن حسن شیروانی (۱۰۳۳-۱۰۹۸ق)، معروف به ملاّ میرزای شیروانی و مدقّق شیروانی داماد
مجلسی اول و از علمای
امامیه و افاضل اواخر عهد دولت صفویه که عالم، محقق، جامع معقول و منقول در
فقه،
حدیث،
کلام،
حکمت،
مناظره و
جدل در
قرن یازدهم هجری قمری بود.
وی در
اصفهان و
نجف علوم دینی را نزد بزرگانی چون
آقا حسین خوانساری و
محمّدتقی مجلسی فرا گرفت و به دلیل ژرف‌نگری و تلاش شبانه‌روزی، در مدّت کوتاهی به مدارج عالی علمی راه یافت و با برگزاری جلسات پرسش و پاسخ و نگارش آثار علمی و تحقیقی، به عنوان اندیشمندی صاحب‌نظر شناخته شده و به مدقّق شیروانی ملقب شد. او به دعوت
شاه سلیمان صفوی به اصفهان برگشته و به تدریس، مناظره و
موعظه پرداخت. از این عالم تالیفات بسیاری در ترویج معارف
اهل بیت (علیهم‌السلام) و رشد جامعه اسلامی برجای مانده است.
علامه مجلسی از شاگردان اوست.
محمد شیروانی در خطّه شیروان، (عدّه‌ای زادگاه وی را شیروانِ
استان خراسان دانسته‌اند و برخی شروان
کشور آذربایجان و منطقه
قفقاز که در هر صورت، در آن زمان جزو شهرهای
ایران بزرگ شمرده می‌شدند.
) در سال
۱۰۳۳ق متولد شد.
محمد شیروانی پس از گذراندن خردسالی، پای به مکتب نهاده و به فراگیری
قرآن و دانش‌های آن روزگار پرداخت. از آنجا که از هوش سرشاری برخوردار بود، مورد تشویق استاد و خانواده‌اش قرار گرفت و تحصیل را به خوبی پشت سر نهاد به همین علّت، با راهنمایی پدرش راهی حوزه علمیه شیروان شده و شروع به تحصیل
علوم اسلامی نمود.
نوجوان شیروانی پس از فراگیری مقدّمات، برای تکمیل دانش خود چاره‌ای جز هجرت نمی‌دید. در آن زمان،
حوزه علمیه اصفهان پذیرای عالمان و طلاّب فراوانی بود زیرا تاسیس اوّلین حکومت گسترده
شیعه (صفویه)، پایتخت شدن
اصفهان و حمایت پادشاهان صفویه از اهل علم، باعث رونق گرفتن مباحث و محافل علمی شده و حوزه علمیه اصفهان مورد توجّه فرهیختگان قرار گرفت.
محمّد نیز چون بسیاری از طلاّب، زادگاهش را ترک کرد و به این شهر سفر نمود. وی در این مسیر، از شهرهای متعدّدی عبور کرد و از محضر برخی از دانشوران آن شهرها بهره‌مند شد.
او پس از ورود به اصفهان و مشاهده عظمت دینی و علمی آنجا، گویا گمشده خود را یافته بود. بنابراین، بیش از پیش در راه تحصیل معارف اسلامی و شیعی، تلاش می‌نمود به طوری‌که پس از گذشت چند سال،
فقه،
اصول،
تفسیر،
حدیث،
کلام،
فلسفه، ریاضیات و
نجوم را فرا گرفت.
وی در اوّلین روزی که به مدرسه
محقّق خوانساری وارد شد، استاد به تدریس شرح
اشارات شیخ
ابوعلی سینا مشغول بود. میرزای شیروانی پس از دقایقی، اشکالاتی مطرح ساخته و توجّه همگان را به خود جلب کرد.
طلاّب که تا آن روز ایشان را در جمع خود ندیده بودند، چشم به استادشان دوخته تا پاسخ وی را بشنوند. آقا حسین خوانساری نخست از نام و نشان او جویا شد وقتی میرزا خودش را معرّفی کرد، استاد چنین فرمود: «من در سطح معلومات تو مطالعه نکرده‌ام امشب برای تو کتاب را مطالعه می‌کنم تا پاسخگوی سؤالات تو باشم.»
آزاد‌اندیشی استاد و میدان دادن وی به شاگرد، سبب شد ملاّ میرزا (که خود در فلسفه پرمایه بود) نزد آقا حسین بماند و شاگردی کند.
میرزای شیروانی به دلیل ژرف‌نگری و تلاش شبانه‌روزی، در مدّت کوتاهی به مدارج عالی علمی راه یافت و با برگزاری جلسات پرسش و پاسخ و نگارش آثار علمی و تحقیقی، به عنوان «اندیشمندی صاحب‌نظر» شناخته شد، از این‌رو با لقب «مدقّق شیروانی» زبانزد محافل دینی و مذهبی شده و طلاّب زیادی در حوزه درسی وی شرکت نمودند.
ملاّ میرزای شیروانی که سالیانی چند، نزد
مجلسی اوّل (ملاّ محمّدتقی) به یادگیری علوم مشغول بود، به سبب برخورداری از امتیازاتی چون:
عبادت،
تقوا،
اخلاق نیک،
علم و ژرف‌نگری مورد احترام و تکریم استادش قرار و گرفت سرانجام به افتخار دامادی وی نایل آمد و بر موقعیت دینی و اجتماعی‌اش افزوده گشت. (در همه منابع به این مسئله (دامادی خاندان مجلسی) اشاره شده است.)
بی‌گمان زندگی هر فردی، خواه ناخواه، با زندگی خانواده و بستگان همسر ارتباط دارد از این‌رو، نکاتی را می‌توان بیان داشت:
پدرزن شیروانی یعنی ملاّ محمّدتقی مجلسی اصفهانی (
۱۰۰۳-
۱۰۷۰ق)، یکی از عالمان بزرگ شیعه است که از دانش فراوان وی افراد زیادی بهره‌مند شده‌اند. او دارای سه پسر و چهار دختر بود.
پسران دانشمندش عبارتند از:
ملاّ عزیزالله (متوفّای
۱۰۷۴ق)
ملاّ عبدالله (متوفّای
۱۰۸۴ق) و ملاّ محمّدباقر معروف به
مجلسی دوم (
۱۰۳۷-
۱۱۱۰ق). دامادهای فقیه و بزرگوارش عبارتند از: ملاّ
محمّدصالح مازندرانی (متوفّای
۱۰۸۶ق) ملاّ
محمّدعلی استرآبادی (
۱۰۱۰-
۱۰۹۴ق) میرزای شیروانی (
۱۰۳۳-
۱۰۹۸ق) و میرزا
کمال‌الدّین محمّد فسایی (زنده در
۱۱۰۳ق). (برای آشنایی بیشتر به منابع زیر رجوع شود.
)
خاندان مجلسی و دیگر بستگان نسبی و سببی آنها، علاوه بر موقعیت ممتاز مردمی و اجتماعی، نزد حکومت و کارگزاران صفویه نیز از مقام و جایگاه والایی برخوردار بودند، لذا بخشی از رشد و تکامل علمی، اجتماعی و سیاسی میرزای شیروانی، مرهون وابستگی و پیوند فامیلی وی با
خاندان مجلسی است.
حوزه نوپا و جدیدالتّاسیس اصفهان، توانایی جذب همیشگی اهل علم را نداشت چرا که
حوزه کهنسال نجف اشرف و
آستانه امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) هماره پذیرای دانشمندان بود، به همین جهت، مدقّق شیروانی نیز همچون پدر زن گرامی‌اش (مولانا شیروانی در اصفهان به دامادی مجلسی اوّل رسید و...
[سپس
] به زیارت
عتبات رفته و در
نجف توطّن کرد.
) و دانشوران دیگر به
عراق هجرت کرد تا با
توسّل به امامان (علیهم‌السّلام) و
سیر و سلوک، از سر چشمه‌های
اخلاق،
عرفان و دانش بهره گیرد.
وی علاوه بر تحصیل در محضر فرهیختگان علم، به تدریس پرداخت و به نشر و گسترش
معارف اهل بیت (علیهم‌السّلام) همّت ورزید.
در سال
۱۰۷۸ق پس از رحلت
شاه عبّاس دوم، فرزندش صفی دوم بر تخت سلطنت نشست و او را «
شاه سلیمان» نامیدند. وی پادشاهی عادل بود و به تعمیر و تذهیب قبّه مطهّر رضوی همّت گماشت.
از جمله کارهای شایسته وی، دعوت از عالمان بزرگ عتبات عالیات و دیگر شهرها بود به نحوی که عدّه‌ای به درخواست وی جواب مثبت داده و رهسپار اصفهان شدند.
شاه سلیمان به سبب آشنایی قبلی با موقعیت ممتاز میرزای شیروانی، از ایشان نیز دعوت کرد، چرا که حضور فقیهان جامع‌الشّرایطی چون میرزا، پایه‌های حکومت شیعی را تقویت نموده و ناهنجاری‌های اجتماعی (
اخباری‌گری،
تصوّف و غیره) را برطرف می‌ساخت.
مجتهد شیروانی در سال
۱۰۹۱ق به اصفهان مراجعت کرده
و از سوی حکومت صفویه، دانشمندان و مردم، مورد تجلیل و احترام شایانی قرار گرفت. حضور عالمان مهاجر در پایتخت و مسئله اسکان آنها، از جهت اقتصادی، مشکلاتی به همراه داشت از این‌رو شاه سلیمان علاوه بر اختصاص کمک و مساعدت‌های مالی مشکل مسکن برخی از دانشوران را حل نمود. وی برای سکونت میرزای شیروانی و خانواده‌اش در محلّه احمدآباد اصفهان خانه‌ای ساخته و به ایشان واگذار کرد.
بدین‌ترتیب دگربار، مجلسِ درس، مناظره و موعظه میرزا پر رونق شده و پروانگان حریم معارف، از انوار گفتار و نوشتار آن فقیه، محدّث، متکلّم و دانشمند بزرگ بهره‌مند شدند.
اگرچه برخی از شاهان صفوی ستم‌پیشه بودند ولی حکومت آنان آثار خوبی نیز برای
شیعیان در برداشته است، از جمله:
۱. ترویج شعائر و معارف اهل بیت (علیهم‌السّلام) توسط آنان.
۲. پشتیبانی از عالمان شیعه در جهت گسترش فرهنگ تشیّع.
۳. ایجاد زمینه ایفای نقش عالمان شیعه در امور سیاسی، قضایی و فرهنگی.
۴. مساعدت چشمگیر در تقویت مراکز علمی و دینی.
۵. جلوگیری از هجوم
حکومت عثمانی و ازبک‌ها به شیعیان.
در این بستر مناسب زمانی و مکانی، اقامت فقیهانی چون میرزای شیروانی، ثمرات گوناگونی در پی داشته که «تحکیم مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام)» را می‌توان مهم‌ترین ارمغان ماندگار این حضور مبارک، دانست.
میرزای شیروانی برای فراگیری علوم گوناگون، نزد بزرگان حوزه به شاگردی پرداخته است. در اینجا نام استادان برجسته او را یادآور می‌شویم:
۱. ملاّ محمّدتقی مجلسی، (۱۰۰۳-۱۰۷۰ق) میرزا مدّت زیادی از محضر ایشان بهره‌مند شده و علاوه بر اخذ اجازه روایی، به افتخار دامادی استادش نیز رسیده بود.
۲. آقا حسین بن جمال‌الدّین، معروف به محقّق خوانساری (
۱۰۱۶-۱۰۹۸ق)، میرزا شاگرد ارشد و ممتاز مباحث فلسفی استادش بود
از این‌رو هنگام درس، اشکالات زیادی مطرح می‌کرد و با محقّق خوانساری به مناظره علمی می‌پرداخت. وی کتاب‌های استادش را پس از مطالعه دقیق، نقد می‌نمود و در ردّ برخی از مطالب و نظرات ایشان رساله‌هایی می‌نگاشت و متقابلا محقّق خوانساری هم به دفع اشکالات شاگردش همّت می‌ورزید.
در این‌باره یکی از همشاگردی‌های میرزا می‌گوید: «استادمان آقا حسین خوانساری با آن فضل و کمال، از موشکافی‌ها و اشکالات فراوان میرزا در هنگام درس و مباحثه، گاهی ناراحت می‌شد.»
میرزا در بررسی کتاب‌های استادش می‌گفت: «آنچه اوّل نوشته بود، بهتر از بسیاری از آنهاست که بعدها نوشت.»
بیان این نکته نیز درخور اهمیّت است که میرزا، سرآمد شاگردان فلسفه خوانساری بوده
و از ایشان اجازه روایی کسب کرده بود.
برخی از دانش‌آموختگان مکتب میرزای شیروانی عبارتند از:
ملاّ محمّدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق)، محمّدباقر، صاحب «
بحار الانوار» برادر خانم میرزای شیروانی و شاگرد روایی وی نیز هست به طوری‌که در ۲۲
شعبان ۱۰۷۵ق اجازه نقل روایات «
من لا یحضره الفقیه» را از ایشان گرفته است.
میر
محمّدصالح خاتون‌آبادی (
۱۰۵۸-
۱۱۱۶ق)، وی در کتاب «
حدائق المقرّبین» خود می‌نویسد: «مولانا میرزای شیروانی (طیّب‌الله رمسه) که استاد این قاصر است و در خدمت او فنون حکمی و فقه و بعضی از کتب حدیث خوانده‌ام...»
او ابتدا از شاگردان شیروانی به شمار می‌رفت و پس از رحلت ایشان، در حوزه درسی پدرزنش (مجلسی دوم) حاضر گردید.
آقا
محمّداکمل اصفهانی، پدر علاّمه
وحید بهبهانی (زنده در حدود
۱۱۳۵ق)، در متن اجازه‌نامه علاّمه بهبهانی به علاّمه
سیّد محمّدمهدی بحرالعلوم آمده است: «... منهم الوالد الماجد... عن اساتیذه الاعاظم و المشایخ و المشتهرین بین المشارق والمغارب المستغنین عن التعریف بالفضائل و المناقب مولانا میرزا محمّدشیروانی و الشیخ جعفر القاضی و مولانا محمّد شفیع استرابادی...».
میرزا عبدالله افندی اصفهانی (
۱۰۶۶ ـ زنده در
۱۱۳۰ق)، نامبرده می‌گوید: «... قسمتی از
تهذیب، شرح مختصر الاصول، شرح اشارات،
اصول کافی و... از کتب متداوّل را نزد استاد علاّمه (میرزای شیروانی) (رحمة‌الله‌علیه) فرا گرفتم».
شایان ذکر است که میرزا عبدالله افندی اصفهانی برای چهار استادش القاب خاصّی قرار داده، که بدین‌قرار است:
از علاّمه محمّدباقر مجلسی به «استاد استناد»، از آقا حسین خوانساری به «استاد محقّق»، از ملاّ
محمّدباقر سبزواری به «استاد فاضل» و از ملاّ میرزای شیروانی به «استاد علاّمه».
نویسنده
روضات الجنات می‌گوید: «از اینکه وی از ملاّ میرزا تعبیر به «استاد علاّمه» کرده، استفاده می‌شود که پایه علمی معظّم له از دیگر استادانش برتر و والاتر بوده است».
شیخ
حسن بلاغی نجفی (زنده در
۱۱۰۴ق)، وی در کتاب «
تنقیح المقال» خود، که هنوز چاپ نشده، پس از تجلیل از استادش می‌گوید: «سوگند به جانم که او یگانه عصرش و یکتای روزگارش بود... وی شاگردان دانشمند و فاضلی دارد...»
سیّد صدرالدّین رضوی قمی همدانی (متوفّای
۱۱۶۰ق)، وی
ادبیات، معقول، فقه و اصول را از محضر میرزای شیروانی فرا گرفت.
مولی
محمّد بن عبدالفتّاح تنکابنی (متوفّای
۱۱۲۴ق) معروف به «سراب». وی به پیشنهاد استادش شیروانی، در ردّ کتاب آقا جمال خوانساری، رساله‌ای نوشته بود.
سیّد محمّدباقر گیلانی (زنده در
۱۱۰۸ق)، یکی از کتاب‌های وی «
مصباح النّجاة فی التّدیّن و النّجاح» است که آن‌را در سال ۱۱۰۸ق. به اتمام رساند.
در خصوص شاگردان با واسطه میرزا، به بیان دو نمونه بسنده می‌شود:
الف)
محمّد بن سلیمان تنکابنی (
۱۲۳۴-
۱۳۰۲ق) ، در نقل سلسله مشایخ روایی‌اش می‌نویسد:
«... وایضاً ملاّ محمّد اکمل اجازه دارد از قطب کره ذکاوت و فطانت، مفخر ازکیا و مقتدای اتقیا، ملاّ میرزا شیروانی ـ شرّفه الله بشرافة قربه و ملاّ میرزا از مجلسی اوّل اجازه دارد».
ب) مرجع بزرگوار،
آیت الله مرعشی نجفی از بانوی مجتهده اصفهانی (حاجیه خانم
نصرت بیگم حسینی) اجازه‌نامه‌ای گرفته که در بین مشایخ اجازه روایی وی، نام میرزای شیروانی آمده است.
در
قرن یازدهم هجری، پس از انتشار کتابی به نام «
فوائد مدنیّه»، توسط یکی از عالمان اخباری (ملاّ
محمّدامین استرآبادی)، بازار مباحثات علمی بسیار گرم شده بود و کمتر مدرسه‌ای بود که دو نگرش «اخباری» و «اصولی» را مطرح نکرده باشد.
شیوع
مکتب اخباری، خسارات زیادی بر جامعه شیعی وارد کرده بود، لذا غلبه بر این بحران، وظیفه فقیهان عصر صفویه را سنگین‌تر می‌کرد. در پاسداشت تفکّر
فقه استدلالی و اصولی، عالمانی چون:
ملاّ صالح مازندرانی، محقّق شیروانی و آقا حسین خوانساری
نقش اساسی داشتند که داستان ذیل، بیانگر این ادّعاست:
ملاّ خلیل قزوینی ـ از عالمان مشهور اخباری ـ بر این باور بود که:
الف) ترجیح بلامرجّح، جایز است.
ب) شکل اوّل، نتیجه نمی‌دهد زیرا مستلزم دور است، به جهت اینکه فهم
صغرا و
کبرا، موقوف است بر معرفت نتیجه و فهم نتیجه، موقوف است بر معرفت صغرا و کبرا، و
دور باطل است پس استدلال به
شکل اوّل، بـاطل خواهد بود.
شیوع و انتشار این نظریه، واکنش فقیهان را در پی داشت آقا حسین خوانساری نیز به ردّ و بطلان عقیده ملاّ خلیل قزوینی پرداخته و طرفداران اخباری را به بن‌بست کشانید. ملاّ خلیل به اصفهان آمد تا شخصاً به اشکالات اصولی‌ها پاسخ داده و در مناظره بر آنها پیروز شود...
میرزای شیروانی بعد از آشنایی با نام و انگیزه مسافرت وی، چنین پرسید:
شما بگویید چرا صغرا و کبرا، مستلزم «نتیجه» نیستند؟!
ملاّ خلیل برای اثبات عقیده‌اش به استدلال پرداخت و بر حجّیت آن اصرار ورزید، میرزای شیروانی در بطلان ادلّه وی گفت:
همین دلیل تو، مشتمل است بر صغرا، کبرا و نتیجه! مگر نه این است که شما صغرا و کبرا را مستلزم نتیجه نمی‌دانی؟ پس دلیل تو، طبق همان مذهب و عقیده‌ات، فاسد است!
ملاّ خلیل بعد از دقایقی سکوت، از جلسه برخاسته و بدون دیدار و مناظره با محقّق خوانساری، به
قزوین مراجعت کرد.
یکی از راه‌های ترویج معارف اهل بیت (علیهم‌السّلام) و رشد جامعه اسلامی، نگارش کتاب است. میرزای شیروانی که در فنون مختلف به مطالعه و پژوهش پرداخته بود، اندوخته‌ها، تجارب و نظرات خود را در مجموعه‌هایی گردآوری کرد که بیشتر آنها به
زبان عربی است.
۱.
اثبات عصمة الائمة (علیهم‌السّلام)، تفسیر آیه (انّ الابرار لفی نعیم)؛
۲.
اثبات النبوّة و الامامة؛
۳.
الاجتهاد و الاخبار، (مصادر الانوار)؛ ۵۰۴۱۷۲۱۰۸۱۳۴۰۳۶۷
۴. الاحباط و التکفیر؛
۵. اصالة البرائة؛
۶. اصول دین (مباحث کلامی در
توحید،
نبوّت و
امامت)،
فارسی؛
۷. انموذج العلوم؛
۸. الجبر و الاختیار؛
۹. الجمع بین الاخبار المتعارضة؛
۱۰. جیش اسامة، (رسالة اسامة)؛
۱۱. دیوان شعر.
یکی از اشعار منسوب به وی چنین است:
یاد تو کنم، دلم پر از خون گردد ••• وین دیده اشک خیز، جیحون گردد
هرچند ز دیده اشک حسرت بارم ••• در سینه‌ام آتش غم افزون گردد
شیروانی بر آثاری که ذکر می‌شود، حاشیه زده است:
۱. اثبات الواجب
ملاّ جلال دوانی؛
۲.
تفسیر بیضاوی؛
۳. حاشیه فاضل خفری بر شرح تجرید قوشچی؛
۴. حاشیه قدیمه دوانی بر شرح تجرید؛
۵. حاشیه خطائی بر مختصر؛
۶. حاشیه سیّد شریف بر شرح مطالع؛
۷. شفای ابن سینا؛
۸.
مسالک؛
۹.
شرایع الاسلام؛
۱۰. معالم الاصولبه زبان عربی و فارسی؛
۱۱. شرح مختصر الاصول عضدی.
۱. رسالة الآصفیة، شیروانی این اثر را به اسم آصف میرزا ـ از ارکان دولت صفویه ـ نوشته است؛
۲. رساله البداء؛
۳. رساله‌ای در استحقاق ثواب و عقاب؛
۴. رساله‌ای در دفع شبهه ابن کمونه؛
۵. رساله‌ای در ردّ فخر رازی، وی با
آیه غار بر
خلافت ابوبکر استدلال کرده بود و مدقّق شیروانی در این رساله به نقض آن پرداخته است.
۶. رساله‌ای در شکّیات، (الخلل)؛
۷. رساله‌ای در کائنات جوّ؛
۸. رساله‌ای در کذب؛
۹. رساله‌ای در هندسه؛
۱۰. رساله شبهة الاستلزام؛
۱۱. رساله شبهة المرکّب؛
و رساله‌هایی در اصول، فقه، حکمت، کلام، ریاضی، منطق، معانی و بیان.
۱. شرح تهذیب شیخ طوسی؛
۲. شرح حدیثِ «سِتَّةُ اَشْیاء لَیْسَ لِلْعِبادِ فیها صُنْعٌ»؛
۳. شرح حدیثِ «مناظره زندیق با امام صادق (علیه‌السّلام)»؛
۴. شرح قاموس المحیط، شرح مفصّلی بر
قاموس فیروزآبادی و به زبان فارسی است؛
۵. شرح قواعد علاّمه، (توضیح سه مسئله از قواعد)؛
۶. شرح المعالم، فارسی.
در خصوص تالیفات میرزای شیروانی نکاتی قابل توجّه است:
۱. در نگارش به زبان عربی بیش از فارسی توانایی داشته و زبان مادری وی ترکی بوده است.
۲. تعدادی از آثار میرزا به عنوان «ردّیه» است، چرا که وی کتاب‌های عالمانی چون: محقّق خوانساری و آقا جمال خوانساری را به دقّت مورد ارزیابی قرار داده و در نقد آنها کوشش می‌کرد. چنان‌که علما نیز به پاسخ اشکالات میرزا پرداخته و در ردّ برخی از مطالب و نظریه‌های او رساله‌هایی نگاشته‌اند.
میرزای شیروانی همچون فقیهان دیگر، دارای سجایای
اخلاقی از قبیل
عبادت،
تقوا،
سخاوت و
شجاعت بود.
آنچه که میرزای شیروانی را از بسیاری دیگر ممتاز نموده، دقّت علمی و تشکیل مجالس بحث و
جدل است. در اینجا به نمونه‌هایی از آن بسنده می‌شود:
میرزا می‌گفت:
«من بیش از یا حدود (هفتاد) دفعه
شرح جامی را تدریس کرده‌ام و هر بار چیزی را فهمیدم که پیشتر درک نکرده بودم».
(بر اساس نقل دیگر، ۲۵ مرتبه «شرح کافیه عبدالرحمن جامی» را تدریس کرده است.
)
علاّمه خوانساری می‌گوید:
«میرزا در فنّ جدل و
مناظره، مهارت عجیبی داشته و مخالفان خود را، از سران هر دسته که بوده، به زانو درمی‌آورد...».
خاتون‌آبادی در پژوهش‌های خود به کلام میرزا استناد کرده و می‌نویسد:
«مولانا میرزای شیروانی نقل نمود که
بابا رکن‌الدّین مدفون در قبرستان کبیر
اصفهان، معاصر
خواجه نصیرالدّین طوسی بوده...»
یک روز برای شاگردان خود، هفتاد دلیل آورد که حوضِ مدرسه،
آب ندارد! طلبه‌ها با وجود اینکه می‌دانستند و می‌دیدند حوض پر آب است، ولی در مقابل استدلال استادشان پاسخی جز سکوت نداشتند. میرزا با مشاهده عجز و ناتوانی آنان، برخاسته و مقداری از آب حوض برداشت و در هوا پاشید. آنگاه فرمود: «همین، در ابطال آن براهین کافی است.»
یعنی وجود عینی آب، حکایت‌گر این است که ادلّه،
مغالطه بوده نه استدلال عقلی.
از دیگر ویژگی‌های میرزا، تشویق شاگردانش به نگارش کتاب است. در این رابطه به بیان نمونه‌ای اکتفا می‌کنیم.
نویسنده «
ریاض العلماء» نقل می‌کند: «... رساله خوب و بسیار زیبایی نوشته بودم آن‌را به استاد علاّمه و یگانه دوران، مرحوم مولانا میرزای شیروانی تقدیم کردم تا ملاحظه کنند. ایشان از آن تعریف کرده و به تشویق من پرداخت».
یکی از روش‌های معرّفی و شناخت «جایگاه معنوی افراد»، رجوع به گفتار و نوشتار فرزانگان است، لذا دیدگاه برخی از بزرگان را ذکر می‌کنیم.
۱. میر
محمّدباقر خاتون‌آبادی: «... وحید زمان و فرید دوران،
سیّد مرتضی و
شیخ مفید و
شیخ طوسی عصر خود در ممارستِ مطالب امامت و متعلّقات او، و خواجه نصیر عصر خود در مطالب هیئت، هندسه، ریاضی و... عدیل او نبود و نخواهد به هم رسید.»
۲. میر
محمّدصالح خاتون‌آبادی، نویسنده
حدائق المقرّبین: «... مولانا میرزای شیروانی (طیّب‌الله رمسه) ... در تحقیق، تدقیق، استقامت فکر و جامعیت، مسلّم بود. و در فنون، اصول، کلام، حکمت و ریاضی ید طولایی داشت...».
۳.
محمّدباقر موسوی خوانساری: «... وی از علمای فاضل در دوره اخیر صفویه بود، که در اصول، منطق، طبیعی، فقه، حدیث و علوم دیگر از مهارت ویژه‌ای برخوردار بود...».
۴.
شیخ عبّاس قمی: «عمدةالمحقّقین و قدوةالمدقّقین، الفاضل، الکامل، العلاّمة، الفهامة...».
۵. حاج
محمّد اردبیلی: «العلامة المحقق المدقق الرضی..
ملاّ میرزا علاّمه، محقّق، مدقّق، پسندیده خوی، پاک سرشت، فاضلِ کامل، متبحّر در همه علوم، دارای هوشی تیز و حافظه‌ای قوی. شخصیّت وی در جلالت قدر و عظمت شان و بلندی مرتبه و تبحّرش و کثرت حفظش و دقّت نظرش و اصابت رایش و حدسش، مشهورتر از آن است که ذکر شود و بالاتر از آن است که در عبارت بگنجد...».
۶. شیخ
حسن بن عبّاس بلاغی نجفی: «استادم ـ که در علم اصول و فروع، استناد من بر اوست ـ افضل المتاخّرین و اکمل المتبحّرین، بل آیت‌الله فی العالمین و قدوة المحقّقین و سلطان الحکماء و المتکلّمین... حال او در وثاقت و جلالت بیش از آن است که ذکر شود و افزون‌تر از آن است که در عبارت بگنجد. من کسی را ندیده‌ام که در فضل و قوّت حفظ و سخن پاکیزه به پای او برسد! آری، او یگانه روزگار و یکتای عصر خود بود...».
۷.
سیّد محسن امین: «وی علاّمه محقّق مدقّق و فردی پر آوازه و خبره در علوم بود و از چهره‌های کمیاب روزگار از جهت هوش، ژرف‌نگری و اندیشه به شمار می‌آمد...».
۸.
میرزا محمّد تنکابنی: «... شعله زکاء و وارث محاسن فضلاء و مقتدای مدقّقین از علماء... افکار ابکارش، نتیجه افکار اسلاف اشراف اوّلین و اقوال دُرَر نثارش در سطور طروسِ متاخرّین چون خورشید رخشان تابان و نمایان است...».
۹. مولی
محمّدعلی کشمیری: «االمحقّق المدقّق الصّمدانی... عالم وسیع الصّدر و فاضل جلیل القدر بود...».
۱۰. میرزا
محمّدعلی مدرّس تبریزی: «... از اعاظم علمای امامیه و افاضل اواخر عهد دولت صفویه می‌باشد که عالم، عامل، متبحّر، متتبّع، متفنّن، جامع معقول و منقول در فقه، حدیث، کلام، حکمت، مناظره و جدل بی‌بدل...».
۱۱. میرزا
محمّدطاهر نصرآبادی اصفهانی: «مولانا میرزا، ولایت شیروان از وجود خیر نمودش به خیر و برکت قرین گردیده و صدای کوس فضیلتش به گوش ساکنان عرش رسیده، شمع افادت از گرمی نفسش، خورشید ضیاء و گلزار عبادت از آب وضویش، بهشت صفبه اشارات ابرو، رموز معانی بیان نماید و به مفتاح زبانِ معجز بیان، گره بسی مشکلات گشاید. طبعش در ترتیب نظم و نثر، مجمع البحرین و خاطرش در تحقیق علوم عقل و نقل، مطلع شمسین...».
میرزای شیروانی به سبب اشتغالات علمی و کهولت، دچار بیماری سختی شد، به شکلی که درد، همه وجودش را فرا گرفته بود، امّا با توجّه به همه این مشکلات، روحیه
توکّل، رضا و شکیبایی را از دست نداد. شاگردش خاتون‌آبادی، نقل می‌کند:
«در این مدّت بیماری، از حالت اعتدال بیرون نرفت و با غنی، فقیر، وضیع و شریف در وقت عیادت، هیچ مرتبه از مراتب تفقّد از او مفقود نشد».
محبوبیت وی آنچنان بود که دولت‌مردان، عالمان و مردم به عیادتش شتافته و برای سلامتی‌اش دعا می‌کردند. امّا قرائن، حکایتی دیگر داشت و
ماه رمضان سال
۱۰۹۸ق. نشانه‌های مرگ در سیمای عالم ۶۵ ساله، جلوه‌گر شد. بدین‌سان بود که پس از یک سال و نیم بیماری، در ظهر
روز جمعه ۲۹ ماه مبارک، درگذشت.
در مادّه تاریخ رحلتش این گونه سروده شده است:
گفت: کز بیداد غوّاص اجل ••• گوهری دیگر در این دریا نماند (مصرع دوم به حساب ابجد، مساوی با ۱۰۹۹ است.
)
پیکر او از سوی مقامات کشوری و لشکری و دانشمندان، خصوصاً
علاّمه مجلسی و مردم، تشییع شده و سپس به جانب
مشهد مقدّس منتقل گردید. جنازه آن حکیم در مشهد رضوی نیز با شکوهی خاص تشییع شد و پس از اقامه
نماز و طواف به دور ضریح امام رضا (علیه‌السّلام)، در [[|مدرسه میرزا جعفر]] دفن گردید.
به نقل نویسنده «
مطلع الشمس»،
در سنگ‌نوشته مقبره وی، چنین آمده است:
«وفات المولی الاعظم، العالم الرّبانی و الفاضل السّبحانی، قدوة المحقّقین، اسوة اهل الیقین، حجّة الله علی العالمین، اعلم علماء زمانه و افضل فضلاء عصره و اوانه، مولانا میرزامحمّد بن الحسن الشیروانی (طهّرالله رمسه) فی تاسع و عشرین من شهر رمضان سنة ثمان و تسعین و الف».
شاگرد فرزانه‌اش، شیخ حسن بلاغی نجفی، به جان خود سوگند می‌خورد که میرزای شیروانی یگانه و یکتای روزگارش بوده است سپس در عظمت علمی و معنوی استادش، این شعر را یادآور می‌شود که:
هیهات ان یاتی الزّمان بمثله ••• انّ الزّمان بمثله لبخیل
علاّمه سیّد محمّدباقر خوانساری در تایید کلام فوق، به این شعر تمسّک می‌جوید:
نساء حیّ العُلی عن مثله عقمت ••• و ان لم یکن جُلُّ ولد المجد اخوانا
گفتنی است که در مدرسه میرزا جعفر (دانشگاه بزرگ رضوی) برخی از عالمان همدوره میرزای شیروانی نیز مدفون هستند، همچون: ملاّ
محمّدباقر محقّق سبزواری (
۱۰۱۷-
۱۰۹۰ق) و شیخ علی، نوه
شهید ثانی (
۱۰۱۳-
۱۱۰۴ق).
پیشتر اشاره شد که میرزای شیروانی با سومین دختر مجلسی اوّل، ازدواج کرد. ثمره زندگی مشترک آنان، یک دختر و پسری به نام میرزا حیدرعلی بود.
مدقّق شیروانی دخترش را به عقد ملاّ
محمّدتقی گیلانی درآورد که فرزندان آنها عبارتند از: آقا میرزا، آقا علی، آقا محمّدکاظم، آقا محمّدصادق و دو دختر. یکی از دختران، زوجه میرزا محمّدجعفر، پسر مجلسی دوم و دیگری، زوجه آقا علاءالدّین محمّد است.
(برای آگاهی از بازماندگان دختری میرزای شیروانی
)
ناگفته نماند که در روز «
عید غدیر» سال
۱۲۱۶ق وهّابی‌های
عربستان به
شهر کربلا یورش برده و جنایات فجیعی به بارآوردند برخی از نوادگان میرزای شیرازی (آقا میرزا، آقا محمّدکاظم و پسر محمّدکاظم) جزو شهدای این حادثه دلخراش هستند.
و سخن دیگر اینکه همسر آقا عبدالحسین، پسر
وحید بهبهانی (متوفّای
۱۲۲۴ق) دختر حاجی
محمّدجعفر مجلسی (داماد میرزای شیروانی) است.
از آنجا که
میرزا حیدرعلی شیروانی تنها پسر مدقّق شیروانی و دارای عظمت علمی بوده به فرازهای مهمّ زندگی ایشان می‌پردازیم.
در کتاب‌های تراجم از میرزا حیدرعلی چنین یاد می‌شود: «مولانا میرزا حیدرعلی شیروانی اصفهانی نجفی (غروی)»
چرا که اصالتاً شیروانی بوده و در
اصفهان به دنیا آمده و مدّت زمان طولانی در
نجف اشرف سکونت داشت.
نامبرده علاوه بر پدرش، از محضر بزرگانی چون: علاّمه مجلسی و
میرزا عبدالله اصفهانی افندی بهره‌مند شده و به دریافت اجازه روایی مفتخر گردید.
حسب و نسب والای او، بر موفقیت علمی و اجتماعی‌اش افزوده بود، لذا گروهی از طلاّب به حوزه درسی‌اش راه یافته و به فراگیری معارف دینی پرداختند.
علاّمه مجلسی، صاحب «
بحار الانوار» از همسر دومش (خواهر ابوطالب‌خان نهاوندی) یک پسر، به نام محمّدرضا، مشهور به «آغاسی» و یک دختر داشت. وی دخترش را به عقد خواهرزاده‌اش میرزا حیدرعلی درآورد. ثمره این پیوند، سه پسر (آقا علی‌اکبر، علی اوسط و علی‌اصغر) و یک دختر بود.
این دختر بعدها به همسری پسر عمّه‌اش، آقا میرزا گیلانی درآمد و بدین‌ترتیب، نوادگان دیگری از مدقّق شیروانی به دنیا آمدند.
میرزا حیدرعلی در فقه، تفسیر، حدیث و کلام، پژوهش‌هایی انجام داد و آثاری نیز در این علوم به نگارش درآورد. برخی از عقاید او، گرچه بر اساس برداشت و اجتهاد فقهی بوده امّا با سیره عملی
امامان معصوم (علیهم‌السّلام) مخالف بوده است، به‌طوری که ترویج آن افکار افراطی خسارت مادّی و معنوی گوناگونی در پی داشت. از جمله باورها و فتاوای میرزا حیدرعلی «کافر و نجس بودن
اهل سنّت و منافقان» بود.
در «
مرآت الاحوال»
می‌خوانیم: «فاضل مقدّس و عالم متبحّر، ملاّ حیدرعلی، مجاور نجف اشرف است و تصلّبش در مذهب حقّ، به درجه کمال بود و در مسائل اصولیه، طریقه سیّد مرتضی (علیه‌الرّحمة) را داشت».
عقاید متعصّبانه پیروان حیدرعلی، از سوی عالمان معاصرش مردود اعلام شد و در بطلان و ردّ آن، کتاب‌هایی نیز نوشته شد. و چه بسا یکی از عللی که میرزا حیدرعلی شیروانی با تمام مقامات علمی و زهد و تقوا، گمنام مانده و آثار و تالیفاتش متروک و مهجور است، همین آرای ویژه او باشد.
درباره زمان رحلت و آرامگاه میرزا حیدرعلی، اطّلاع دقیقی به دست نیاوردیم، جز اینکه میرزا حیدرعلی نگارش برخی از کتاب‌هایش مانند «
احوال الصحابة»، «
الاسلام و الایمان»، «اصالة البرائة»، «
تراجم السّفراء»، «الامامة» و «المجالس» را در سال
۱۱۲۹ق به پایان رسانده است.
وی در نجف اشرف زندگی می‌کرد و ممکن است به عللی، پیکرش به اصفهان منتقل شده باشد چرا که بر اساس عقیده
آیت الله مرعشی نجفی مقبره میرزا حیدرعلی در بیرون بقعه دایی‌اش، علاّمه مجلسی قرار دارد.
تالیفات میرزا حیدرعلی عبارتنداز:
۱. آیات النّازلة فی ذمّ الجائرین علی اهل البیت (علیهم‌السّلام)؛
۲. احکام الارضین؛
۳. احکام البغاة؛
۴. احکام المسافر؛
۵. احوال الصحابة؛
۶. احوال نوّاب اربعة، (تراجم السفراء فی عصر الغیبة الصغری)؛
۷. الاسلام و الایمان و معنی الناصب، دارای سه فصل و یک خاتمه، (عربی)؛
۸. اصالة البرائة؛
۹. العترة؛
۱۰. تعلیقه بر مسالک؛
۱۱. التوحید در دو جلد که جلد دوم آن «الحجّة و الامامة» است؛
۱۲. حاشیه بر فروع کافی؛
۱۳. المجالس، در امامت؛
۱۴. مختصر و تلخیص کتاب
المصباح المتهجّد شیخ طوسی در ضمن، وی برخی ادعیه و زیارات را به آن افزوده است؛
۱۵. استنباط الاحکام فی عصر غیبة الامام (علیه‌السّلام)؛
۱۶. المزار؛
۱۷. مناقب الحیدریة؛
۱۸. المناقب و المثالب (ما روته العامة من فضائل اهل البیت (علیهم‌السّلام) و مثالب اعدائهم). این کتاب ارزشمند با تحقیق شیخ
محمّد حسّون، در سال
۱۴۱۴ق توسّط منشورات الاسلامیه و تحت عنوان «مناقب اهل البیت (علیهم‌السّلام)»، به زبان فارسی، چاپ شده است؛
۱۹. میزان المقادیر (المقادیر الشرعیة)، در پنجاه بیت؛
۲۰. رسالة فی وجوب توقیر الذّریة الطاهرة؛
۲۱. رسالة فی وجوب الصلاة عند ذکر النّبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)؛
۲۲. رسالة فی فضل اهل البیت (علیهم‌السّلام)؛
۲۳. رسالة فی العصمة؛
۲۴. رسالة فی تکفیر غیر الامامی؛
۲۵. رسالة فی تکفیر المنافقین؛
۲۶. رسالة فی حدّ القصر؛
۲۷. رسالة فی الصّلاة و احکامه؛
۲۸. رسالة فی کفر المنافق الناصب من جمیع طبقات المسلمین؛
۲۹. رسالة فی مسائل الصّوم؛
۳۰. رسالة فی شکوک الصلاة؛
۳۱. رسالة فی ما ورد فی صدر هذه الامّة؛
۳۲. رساله‌ای در وجوب عینی اجتهاد بر تمام مکلّفان؛
و رساله‌های دیگر.
شیخ
عبدالنّبی قزوینی در وصف میرزا حیدرعلی شیروانی می‌گوید:
«... کان فاضلا معظّماً وعالماً ومفخماً کما علمناه من تعلیقاته علی المسالک و غیرها...
مولانا حیدرعلی شیروانی، دانشمندی بزرگ و عالمی ارجمند بود، چنان‌که این امر را از تعلیقات ایشان بر مسالک و کتاب‌های دیگر درمی یابیم. این تعلیقات گرچه اندک است، لکن بر فضل و دانش مؤلّف آن گواهی می‌دهد. و تمام کلام اینکه، وی اهل فضل و دانش بود و در عین‌حال، اهل زهد و تقوا...».
علاّمه شیخ
محمّدحسین اعلمی حائری در وصف او آورده است: «... العالم الفاضل الفهامة کان حاویاً لانواع الفضائل و مراتب التّقوی کاملا فی العلوم العقلیة والنقلیة.»
•
سایت فرهیختگان تمدن شیعی، برگرفته از مقاله «محمد شیروانی (ملا میرزای شیروانی)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۱/۱۱.
