موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین، نوشته عباس عزاوی محامی (متوفای ۱۳۵۰) است.این کتاب، پژوهشی درباره حوادث و وقایع سیاسی
عراق از زمان اشغال آن از سوی مغولان تا پایان حاکمیت
عثمانی‌ها و اشغال آن توسط انگلیس است.
این تاریخ بر اساس اسناد و مدارک معتبر، حوادث را به صورت سالشمار و نیز بر اساس حکومت‌ها و
حاکمان از سال ۶۵۶ تا ۱۳۳۵ هجری بیان داشته است. استمرار سنت تاریخ نگاری را با شرح و شیوه سالشمار رویدادهای مهم و وفیات بزرگان است. در این اثر با بیانی نو می‌توان دید، با این تفاوت که اثر، از تحلیل و تفصیل برخوردار است. نویسنده به مناسبت، وضعیت عراق و شهرهای آن را از حیث جغرافیایی، فرهنگی و اقتصادی بررسی کرده و با معرفی حاکمان و امیران آن، روابط سیاسی عراق با دیگر کشورها و نیز خسارت‌های مالی و
انسانی که بر اساس این اشغال گری‌ها بر عراق تحمیل شده، تبیین کرده است.
این پژوهش در هشت مجلد، به ترتیب ذیل نگارش یافته است:
مجلد اول- حکومت
مغول (۶۵۶- ۷۳۸ قمری) (۱۲۵۸- ۱۳۳۸ میلادی)
مجلد دوم- حکومت
حلایریان (۷۳۸- ۸۱۴ قمری) (۱۳۳۸- ۱۴۱۱ میلادی)
مجلد سوم- دوران حکومت
ترکمانان ، قراقویونلو و آق قویونلو (۸۱۴- ۹۴۱ قمری) (۱۴۱۱- ۱۵۳۴ میلادی)
مجلد چهارم- دوره اول حکومت عثمانی (۹۴۱- ۱۰۴۹ قمری) (۱۵۳۴- ۱۶۳۹ میلادی)
مجلد پنجم- دوره دوم حکومت عثمانی (۱۰۴۹- ۱۱۶۳ قمری) (۱۵۳۴- ۱۶۳۹ میلادی)
مجلد ششم- دوره حکومت ممالیک (۱۱۶۳- ۱۲۴۷ قمری) (۱۷۵۰- ۱۸۳۱ میلادی).
مجلد هفتم- دوره سوم حکومت عثمانی (۱۲۴۷- ۱۲۸۹ قمری) (۱۸۳۱- ۱۸۷۲ میلادی)
مجلد هشتم- پایان حکومت عثمانی (۱۲۹۸- ۱۳۳۵ قمری) (۱۸۷۲- ۱۹۱۷ میلادی)
مجلد اول این مجموعه، حوادث سال‌های ۶۵۶- ۷۳۸ قمری (۱۲۵۸- ۱۳۳۸ میلادی) سرزمین عراق را که به رویدادها، دوران حکومت مغول اختصاص دارد، بازگو نموده است.
این جلد، با مقدمه که ۲۲۰ صفحه و حدودا یک و سوم اثر را تشکیل می‌دهد. با معرفی، نقد، بررسی منابع و مصادری که مؤلف در تدوین اثر از آنها سود جسته است، آغاز می‌شود. این منابع، شامل «
الکامل »
ابن اثیر ، تاریخ ابوالفداء، «
المختصر فی اخبار البشر » ابن وردی، «سیرة جلال الدین شکبرتی» شهاب الدین محمد بن علی بن محمد معروف به «
النسوی »، تاریخ وصاف،
جامع التواریخ (تاریخ غازانی) رشیدالدین فضل الله، مختصرالدول ابوالفرج،
الحوادث الجامعة کمال الدین شیبانی مروزی، نظم التواریخ بیضاوی،
طبقات الشافعیه سبکی،
تاریخ ابن خلدون ، «الدرر الکامنه فی اعیان المائة الثامنة»
ابن حجر عسقلانی و کتاب «جهانگشای جوینی» که به
زبان فارسی توسط عطاملک جوینی که از صاحب منصبان حکومت
مغول بود، نگارش یافته است، می‌باشد.
در ادامه مقدمه، مؤلف قبل از اینکه وارد بحث از حوادث این سال‌ها شود، وارد بحث حکومت ایلخانیان می‌شود.
این دولت یا قدرت یابی «هلاکوخان» آغاز می‌شود که به دستور برادرش «منگو» قاآن مامور تکمیل فتوحات مغول در
مغرب شد. و طی ۱۰ سال تاخت و تاز، فتوحات پیش را تثبیت و تکمیل کرد. او
اسماعیلیان الموت و میمون دژ را برانداخت و در ۵
صفر ۶۵۶ قمری با فتح و تسخیر
بغداد به حکومت ۵۲۵ ساله
عباسیان خاتمه داد. از اینجا مؤلف وارد بحث از احوال این قوم فاتح می‌شود و به معرفی چنگیزخان و روشی که او بر خود و اعقابش ترسیم نموده، می‌پردازد و از اصل و نسب او که به اقوام ترک برمی گردد همچنین از ارتباط بین قبایل ترک و
عرب و ارتباط بین مغول و قوم تاتار، از شناسنامه مغول، سلاطین مغول، و از ماوا و محل سکونت آنها که در مغولستان و اطراف آن تا مرزهای چین پراکنده بودند، بحث می‌شود.
پس از حکومت چنگیزخان، جنگل‌ها نبردهای او با قوم قنقرات، تاتارها، تانگوت، نایمان‌ها (کوجلوک خان) صحبت می‌شود که موجب انقراض پادشاهی «نایمان‌ها» و «قراخنائیان» شد و او بر تمامی مغولستان و چین شمالی تسلط یافت و در اینجا سد میان مغولستان و دول
اسلامی درهم شکست. و در ادامه جهانگشایی خود به علاءالدین، محمد خوارزمشاه اعلان
جنگ نمود. و در نبردهای مختلف توانست شهر «اترار»، «خجند» و
بخارا تصرف کند. و در ادامه، عزم فتح خوارزم را نمود و جلال الدین خوارزمشاه که به جانشینی پدر رسیده بود و در خوارزم مستقر بود، آن را محاصره، و سپس به تصرف درآورد. و بعد از آن تمامی شهرهای
خراسان و هرات را هم گرفت با
مرگ جنگیزخان در ۶۲۴ قمری حکومت به پسر سومش «اوکتای قاآن» (۶۲۴)، و بعد پسر اوگتای، «گیرک» (۶۴۴) و بعد حکومت به «منگو» که فتح بغداد به دستور او صورت گرفت، رسید، و در ادامه مقدمه،
وصیت منگو به هلاکو، تدابیر هلاکو برای تسخیر بغداد بیان می‌شود. این مباحث که به طور فشرده در اینجا ذکر شد، به طور کامل و مبسوط در مقدمه آمده است.
بعد از مقدمه، حوادث به طور سال شمار با این مباحث پی گیری می‌شود.
وزرات ابن علقمی منصوب شدن عطاءملک جوینی به حکومت بغداد و
بین النهرین (۶۵۷ تا ۶۸۱)، شیوه کارگزاری و زمامداری ایلخانیان در عراق، ولایات ایلخانیان، بخش‌های اداری عراق، نظام مالیاتی مغولان (فرمانروایی ارغون خان ۶۸۳- ۶۹۰)، شورش «بایدو» نواده هلاکوخان بر ارغون خان (۶۹۴) سیاست کلی ایلخانان، وفات هلاکوخان (۶۶۳) و «سلطنت آیاقا خان»،
مسیحیان و
یهودیان در دوران فرمانروایی ایلخانیان، مسلمانان در دوران حکمرانی ایلخانیان، به سلطنت رسیدن محمد خدابنده، بعد از وفات غازان خان (۷۰۳) و به دنیا آمدن پسرش ابوسعید بهادرخان (۷۰۴)،
مرگ سلطان محمد خدابنده (۷۱۶) و آغاز سلطنت پسرش ابوسعید بهادرخان (۷۱۷) و سرانجام در پی درگذشت، ابوسعید بهادرخان (۷۳۶) و ایجاد اختلاف بیان نوادگان هولاکو بر سر تاج و تخت، شیخ حسن جلایری در ۷۳۸ بر بغداد چیره شده و به حکومت مغولان (ایلخانیان) پایان داد.
از افرادی که در این طول زمانی فوت نمودند و شرح حال آنان ذکر شده، می‌توان از مشهورترین آنها، شیخ خباز زاهد، صرصری، علی بن سنجر ابن سباک، مخرالدین مخرمی،
ابن طاووس ، ابوبکر شیبانی بغدادی، شیخ علی واسطی، سراج الدین دجیلی، ابوالفداء و
ابن فوطی .
در پایان کتاب، از عشایر عراق در دوران حکومت مغول؛ از جمله قبیله طی، خفاجة بنی اسد،
ربیعه ،
کعب و... و از حکومت‌هایی که مجاور این دولت بوده‌اند، در عراق نام برده شده است و بعد خاتمه قرار گرفته که در آن از تشکیلات اداری و حکومتی که در دوران حکومت مغول بر سرزمین عراق بوقوع پیوسته نتیجه گیری می‌نماید.
در صفحات پایانی کتاب، فهرست‌های اعلام، اقوام، قبائل و طوایف، اماکن و
بقاع و فهرست کتب به ترتیب
حروف الفباء درج شده است. و بعد از آن فهرست تصاویری که در اثر درج شده، آمده است. فهرست مطالب آخرین صفحات این اثر می‌باشد.
در متن آنچه نقل شده از کتب مختلف، ارجاعات آنها در پاورقی‌ها مشخص شده است. و بعضی از اعلام که در متن آمده، تراجم آن در پاورقی برای روشن شدن بیشتر آمده است.
در جلد دوم، حوادث تاریخی و تشکیلات اداری و فرهنگ و تمدن سرزمین عراق در دوره حکومت
جلایریان، در فاصله سال‌های ۷۳۸ تا ۸۱۴ قمری (۱۳۳۷- ۱۴۱۱ میلادی) بررسی شده است.
این جلد نیز با مقدمه، که اول به معرفی منابعی که مؤلف از آنها در تدوین ۱ صمجلد سود جسته آغاز می‌شود. این منابع؛ شامل «بزم و رزم» اثر فارسی اردشیر استرآبادی،
عجائب المقدور فی نوائب تیمور اثر احمد عربشاه، «
تاریخ تیمور لنگ » مرتضی بغدادی، «تاریخ غیاثی» اثر عبدالله بن فتح الله بغدادی، ملقب به غیاث، انباء المغر فی ابناء و العمر اثر
ابن حجر عسقلانی ، الضوء اللامع فی اعیان القرن التاسع اثر شمس الدین سخاوی و روضة الصافی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، به
زبان فارسی اثر حمید الدین محمد میر خواند می‌باشد. و بعد به معرفی حکومت
جلایریان (
ایلکانیان ) می‌پردازد. تام این سلسله از جلایر، یکی از قبایل مهم و بزرگ مغول، گرفته شده است. نیای
جلایریان، «ایلکانوبان» از امیران بزرگ قبیله جلایر در زمان هولاگو خان و نیز از فرماندهان سپاه او در فتح بغداد بود. مشهورترین فرزند او، «آقبوقا» نام داشت، «حسین» ملقب به گورکان مشهورترین پسر به جای مانده از «آقبوقا» بود. زیرا دختر «ارغون» را به همسری برگزیده و از سرداران با نفوذ «اولجایتو» بود. از او دو پسر به نام‌های شیخ حسن و شیخ علی به جا مانده از «آقبوقا» بود. زیرا دختر «ارغون» را به همسری برگزیده و از سرداران با نفوذ «اولجایتو» بود. از او دو پسر به نام‌های شیخ حسن و شیخ علی به جا ماند. شیخ حسن جلایری در ۷۳۸ بر
بغداد تسلط یافت و با پایان دادن به حکومت ایلخانیان، سلسله
جلایریان را در این شهر بنیاد نهاد.
بعد از مقدمه،
حوادث این سلسله که مهمترین مباحث آن از این قرارند.
شیوه کارگزاری و زمامداری
جلایریان در
عراق ، بخش‌های اداری آنان که اساس کار و تشکیلات اداری آنها بر دیوان دلبخش دیگری از دستگاه اداری دوران حکومت
جلایریان، دیوان استیفاء بود، نظام مالیاتی
جلایریان و در ادامه داخل شدن تیمور لنگ به بغداد (۸۰۳) که در ضمن آن شرح زندگانی او، بررسی روش سیاسی و جنگی او، لیست اولاد و نوادگان او بیان می‌شود. تاسیس فرقه حروفیه، عقاید آنان و مشاهیر این فرقه از دیگر این جلد می‌باشد.
آخرین سلطان قدرتمند
جلایریان سلطان احمد بود که به سال ۸۱۳ درگذشت. از این سال به بعد، بغداد نیز از دست
جلایریان خارج شد و به دست قراقزنیلوها افتاد. (۸۱۴) از مشهورترین افرادی که در دوره حکومت
جلایریان فوت یافته‌اند و شرح حال آنان همراه تالیفات آنها آمده، می‌توان از
ابن خلدون ، صف الدین شمایل بغدادی، ابن وردی (۷۴۹)، سعید ذهلی حریری، مورخ عراقی، مورخ معروف حمدالله مستوفی (۷۵۰)، شاعر فارسی خواجوی کرمانی (کمال الدین ابوالعطاء).
در صفحات پایانی این اثر، لیست سلاطین جلایوی، حکومت‌های محاور عراق در زمان
جلایریان است، عشایر عراق در این دوران، بررسی اوضاع سیاسی حکومت
جلایریان، علوم و معارف در حکومت
جلایریان و لیست مدارس که توسط آنها ساخته یا تعمیر شد، بررسی هند و معماری در این دوران و در پایان خاتمه قرار گرفته است.
در صفحات پایانی ابن مجلد فهرست‌ها اعلام اقوام، قبائل و فرق، آثار و اماکن، کتب
الفاظ غریبه ، و فهرست تصاویری که در این مجلد آورده شده است، گنجانده شده است. در پایان فهرست مطالب قرار گرفته است.
در متن، آنچه از کتب ذکر شده، آدرس آنها در پاورقی مشخص شده است. در متن اعلام یا مطالبی آمده که احتیاج به روشنگری دانسته، در پاوقی این توضیحات آمده که در فهم مطالب برای خواننده مفید است.
در جلد سوم کتاب این مجموعه، حوادث سال‌های بیان ۸۱۴- ۹۴۱ قمری (۱۴۱۱- ۱۵۳۴ میلادی) عراق را به رویدادهای دوران حکومت
ترکمانان ، قراقویونلو و آق قویونلو اختصاص دارد، بازگو شده است.
این جلد نیز با مقدمه و نقد و بررسی منابع آغاز می‌گردد و با این مباحث پی گیری می‌شود.
سلسله قراقویونلو یا «بارانی»، عمادالدین تیمی از رهبران حروفیه، شرح حال قرایوسف، انقراض
جلایریان، وفات امیر اسکندر قراقوینلو در سال ۸۴۱، ظهور مشعشعیان و عقاید آنها، صوفیان وفاعیه، در عراق، پیر برداق قراقویونلو، حسن علی و انقراض قراقوینلوها، آق قوینلوها یا «بایندریان» (سلطان خلیل، سلطان یعقوب و...) ، صفویان، طریقت
صفویه ،
شاه اسماعیل ، فتح بغداد توسط سلطان سلیمان قانونی، قبایل ترکمان در عراق، حکومت همجوار با ترکمانان (قادریه، قرامان، آل مشعشع، ممالیک مصر) و خاتمه.
در پایان کتاب، فهرست‌های اعلام، اقوام، قبائل و فرق، اماکن و آثار، کتب، الفاظ غریبه و فهرست تصاویر به ترتیب
حروف الفباء درج شده است. در پایان فهرست مطالب آمده است.
پاورقی‌ها مربوط به آدرسی که مطالب متن از آنجا نقل شده است، می‌باشد. و در مواردی شرح حال و تراجم افراد می‌باشد.
در این مجلد، حوادث سال‌های ۹۴۱- ۱۰۴۹ هجری قمری (۱۵۳۴- ۱۶۳۹ میلادی) سرزمین عراق را که به رویدادهای دوره اول حکومت عثمانی اختصاص دارد، بازگو شده است.
بغداد که در ۹۳۶ قمری توسط شاه طهماسب
صفوی تصرف شده بود، در ۹۴۱ ق سلطان سلیمان قانونی پادشاه عثمانی آن را از دست صفویان بازپس گرفت و پس از آن تا ۱۰۳۱ ق حکام بغداد از سوی عثمانیان تعیین می‌شدند.
تا اینکه دوباره در ۱۰۳۲ قمری توسط
شاه عباس اول تصرف و باز صفویان بر آنجا تسلط یافتند و این وضع به مدت ۱۶ سال ادامه داشت تا اینکه در ۱۰۴۸ قمری «مراد پاشا» سلطان عثمانی دوباره توانست عراق را فتح و بر آنجا حاکم شود.
تویسنده، در مقدمه اول بحث از کتابشناسی این مجلد را مطرح می‌کند.
کتاب‌های حوادث این مجلد عبارتند از:
مراجع محلی؛ شامل:
تاریخ آل افراسیاب ، زاد المسافر و گلش خلفاء و مراجع عمومی؛ از جمله تاریخ مطراقی، عبدالعزیز آل قره چلبی (تاریخ به
زبان ترکی )، مراة الممالک اثر سید علی رئیس، تاریخ یغما از یغما افندی، منشآت فریدون اثر فریدون پاشا، مراة کائنات از محمد قدسی و الاعلام باعلام بیت الله الحرام قطب الدین مکی بعد از کتابشناسی، نویسنده، بررسی کلی به اوضاع احوال بغداد به دست عثمانیان و ایرانیان می‌پردازد و بعد شرح دخول و اقامت سلطان عثمانی در بغداد را بازگو می‌کند. بعد از این مقدمه نویسنده به رویدادهای سال‌های مورد نظر پرداخته که عناوین اصلی آن بدین قرار است:
والیان مختلف بغداد و
بصره ، تشکیلات اداری در زمان حکومت عثمانی‌ها، معرفی قبیله قشم، حکومت اردلان و محاصره شهرزور، بررسی وقایع «سلیمان پاشا» و «بیری رئیس»، نیروی دریایی در حکومت عثمانی، تالیفات عرب در
علوم دریایی ، طاعون، شرح احوال «فضولی بغدای» مشهورترین شاعر ترک و شمسی بغدادی، بررسی اوضاع عراق در هنگام حرکت سلطان مراد (۱۰۴۷) و حوادثی که منجر به تصادف بغداد توسط او شد، بنای
مساجد ،
بازارها و کاروانسرا، مولویه و
عقاید آنها، تاسیس ضرابخانه در بغداد، تاسیس مدرسه تیراندازی با کمان و تفنگ بعد از اتمام حوادث عشایر عراق، حکومت‌های عراق (ادرلان، یزدیه، صورانیان، پایان، عماریه، افراسیاب)، دولت عثمانی در این دوران و سلاطین عثمانی قبل و بعد از فتح بغداد، تشکیلات اداری، تشکیلات قضایی،
سپاه در حکومت عثمانی، ارتباط ایران با
عراق در این دوران، دولت صفویه، ولایات عراق، ارتباط عراق با دولت‌های هند و پرتغال، فرهنگ و علوم و در پایان خاتمه آمده است.
در صفحات پایانی این مجلد، فهرست‌های اعلام اقوام، قبایل و فرق، اماکن، آثار، کتب، الفاظ محلی و غریبه، تصاویر به ترتیب
حروف الفباء آمده است. و در آخر هم فهرست مطالب گنجانده شده است.
در متن مطالبی از کتب نقل شده است که آدرس آنها در پاورقی آمده است. در متن اعلام یا مطالبی آمده که نیاز به توضیح دانش تراجم و این توضیحات در پاورقی‌ها ذکر شده است.
در جلد پنجم، حوادث تاریخی، تشکیلات اداری، فرهنگ و تمدن سرزمین عراق در دوره دوم حکومت عثمانی، در فاصله‌های ۱۰۴۸- ۱۱۶۳ هجری قمری (۱۶۳۸- ۱۷۵۰ میلادی) بررسی شده است.
نویسنده حوادث تاریخی، اجتماعی و فرهنگی این دوران را به گونه سال شمار تشریح نموده و همزمان به تاریخ و ممالیک هم جوار؛ مانند
صفویه ، سایر قلمروهای عثمانی و دولت‌های کوچک محلی توجه نموده است.
این جلد نیز با مقدمه و نقد و بررسی منابع (کتابشناسی) آغاز می‌گردد. منابع از: منابع محلی همان است که در جلد چهارم آمد و مراجع و مصادر رسمی در مورد: دولت عثمانی: تاریخ اسلحدار محمد آغا خواجه زاده،
تاریخ راشد ابوالمکارم ، معروف به راشد تاریخ جلبی زاده اسماعیل عاصم؛ معروف به جبلی زاده، تواریخ سامی و شاکر و تاریخ عزی بعد از کتابشناسی، نویسنده یک بررسی کلی به اوضاع عراق در این دوران می‌کند: بعد از فتح دوباره عراق در ۱۰۴۸ توسط سلطان مراد چهارم، او «حسن پاشا کوچک» را به
حکومت آنجا گماشت. پس از آن تا ۱۱۱۶ قمری مجموعا ۳۸ پاشا بر بغداد حکومت کردند که همه به سبب بروز اختلاف با حکومت مرکزی، یا شورش و اعلام استقلال، دوران حکومت کوتاهی داشتند. و آنها در جهت آبادانی بغداد گام مهمی برنداشتند. در زمان حکومت «حسن پاشا» (۱۱۱۶- ۱۱۳۶ قمری) و فرزندش «احمد پاشا» اوضاع بغداد تا اندازه‌ای سر و سامان یافت.
بعد از این مقدمه، حوادث و رویدادها این، دوران بازگو شده که عناوین مهم کتاب از این قرارند.
والیان مختلف بغداد، بصره و
موصل در این دوره، ذکر وقایع دوران حکومت آنها، فرستادن سفیر به سوی
هند ، ینادی مدارس و مساجد و پل‌ها واقعه احساء و شرح احوال این شهر و دوران حکومت عثمانی، صلح بین ابراهیم پاشا حاکم بکرو حسین پاشا افراسیاب، حوادث بصره، عصیان
عشایر ، عشایر عراق (بنی لام، غریر و شهوان، شمرء غزیه)، نظم و امنیت در دوران حکومت حسین پاشا و احمد شاه، نظارت مملوکان بر امور، مالیات در دوران آنها، ساختن قعله‌های بسیار، دوبار محاصره نادر شاه، و مقاومت احمد پاشا.
بعد از اتمام حوادث مباحث لیست سلاطین عثمانی در این دوران، اداره عراق در این زمان (مالی،
قضائی ، سپاهی)، ارتباط عراق و ایران، فرهنگ و تاسیس اولین چاپخانه در استانبول، در پایان خاتمه قرار دارد.
فهرست‌های اعلام، اقوام، و قبائل و فرق، اماکن و آثار، کتب، الفاظ و اصطلاحات و تصاویر بعد از ذکر حوادث در پاورقی‌ها، آنچه از کتب در متن نقل شده است، آدرس آنها آمده است. در متن اگر مطلبی، نیاز به توضیح داشته یا اعلام در متن ذکر شده و توضیح می‌خواسته، در پاورقی گنجانده شده است.
در جلد ششم، حوادث سال‌های ۱۱۶۳- ۱۲۴۷ هجری قمری (۱۷۴۰- ۱۸۳۱ میلادی) سرزمین
عراق را که به رویدادهای حکومت ممالیک اختصاص دارد، بازگو شده است.
حکومت مملوکان در عراق رسما از ۱۱۶۳ قمری با روی کار آمدن سلیمان پاشا (۱۱۶۲- ۱۱۷۵ قمری) آغاز شد. اساس و شالوده سلطه ممالیک را حسن پاشا و پسرش احمد پاشا زمانی که آنان را برای نظارت «ینی چری‌ها» (لشکریان مخصوص عثمانی) به کار گماشتند، بنا گذاشتند.
این جلد نیز با مقدمه و نقد و بررسی مراجع و منابع (کتابشناسی) آغاز می‌گردد. این منابع شامل کتب عراقی، ترکی و تواریخ رسمی؛ از جمله «
واصف » به نام «
محاسن الآثار و حقائق الاخبار »، تاریخ احمد لطفی، تاریخ عاصم، تاریخ شافی زاده، اس ظفر اثر اسعد، تاریخ احمد جودت و تواریخ فارسی؛ از جمله تواریخ دولت
زندیه ،
قاجاریه می‌باشد.
بعد از کتابشناسی، رویدادهای دوران ممالیک پرداخته که عناوین اصلی آن بدین قرار است:
دوران وزارت سلیمان پاشا (۱۱۶۲- ۱۱۷۵ قمری) و اقدامات او در راه توسعه مدارس و مراکز علمی و سپاهی، نظم و امنیت در دوران او، توسعه امور بازرگانی در زمان وزارت سلیمان پاشا، وزارت علی پاشا (۱۱۷۶- ۱۱۷۷) وزارت عمر پاشا (۱۱۷۷- ۱۱۸۹) محاصره
بصره توسط کریم خان و تصرف آن (۱۱۸۹ ق)، بروز مرض طاعون، به حکومت رسیدن سلیمان پاشای کبیر (۱۱۹۴ م،) سرکوب شورشیان؛ از جمله شیخ خزعل، ساختن
خندق در کرخ (غرب و بغداد)، بنای مدارس، پل‌ها و قلعه‌ها، احساء
وهابیون ، به حکومت رسیدن علی پاشا (۱۲۱۷- ۱۲۲۲ ق)، جنگ با ایران، والیان دیگر سلیمان، پاشای کوچک (۱۲۲۲- ۱۲۲۵ ق) و سعید پاشا (۱۲۲۸- ۱۲۳۲ ق) و سرانجام داوود پاشا (۱۲۳۲- ۱۲۴۷ ق)، وقائع دوران داود پاشا (واقعه
زبیر ، واقعه، صفوق، تجاوز ایران به حدود عراق)، ساختن مدارس و مراکز علمی و توسعه در زمینه بازرگانی، کشتیرانی و
کشاورزی ، حمله، محمد علی میرزای قاجار به بغداد.
بعد از ذکر حوادث، نویسنده اوضاع عراق را به صورت کلی در عهد ممالیک می‌آورد: حکومت‌ها و عشایر؛ از جمله وقایع پایان، یزیدیه، منتفق، دلیم، و... ، تشکیلات اداری و در زمان ممالیک، فرهنگ در دوران حکومت ممالیک، ارتباط با همسایگان؛ از جمله دولت زیدیه، دولت قاجار، ال سمود و
وهابیت و در پایان خاتمه قرار داد.
فهرست‌های اعلام، شعوب و قبائل و فرق، اماکن و آثار، کتب،
الفاظ غریبه ، و تصاویر به ترتیب حروف الفباء بعد از ذکر حوادث قرارداد و در پایان کتاب فهرست مطالب درج شده است.
در متن آنچه از کتب بازگو شده است، آدرس‌ها در پاورقی آمده است. در مواردی که در متن اسم اعلام یا مطلبی آمده که نیاز به توضیح داشته، این توضیحات در پاورقی گنجانده شده است.
در جلد هفتم، حوادث تاریخی، تشکیلات اداری، فرهنگ و تمدن سرزمین عراق در دوره حکومت عثمانی، در فاصله سال‌های ۱۲۴۷- ۱۲۸۹ هجری قمری (۱۸۳۱- ۱۸۷۲ میلادی) بررسی شده است.
پس از انقراض فرمانروایی ممالیک (۱۲۴۷) حکومت به دست والیان عثمانی افتاد که اولین آنها «علی رضا پاشا» (۱۲۴۷- ۱۲۵۸) بعد محمد نجیب پاشا (۱۲۵۸- ۱۲۶۵) و بدجت پاشا (۱۲۸۶- ۱۲۸۹ قمری) که از لجال سرشناس عثمانی بود، در این مجلد تا دوران او بازگو می‌شود.
این جلد نیز با مقدمه و نقد و بررسی منابع (کتابشناسی) آغاز و با این مباحث پی گیری می‌شود:
انقراض حکومت عمادیه و پایان، واقعه محمده (
خرمشهر )، آغاز حرکت اصلاح و تجددخواهی در دولت عثمانی با فرمان گلخانه عبدالحمید در ۱۲۵۵ قمری (معروف به تنظیمات)، طغیان
آب دجله و
فرات و محاصره بغداد، تبدیل تاریخ هجری به میلادی، درخواست انگلیس برای اجازه کشتیرانی در فرات، شورش مردم
کربلا (واقعه کربلا) وزارت نجیب پاشا (۱۲۸۵) و اصلاحات او در امور دیوانی و مالی، ظهور باب (
علی محمد شیرازی ) و فرقه بهائیت و در
ایران (۱۲۶۰)، تشکیل مجلس کبیر در بغداد بعد از فرمان گلخانه، جنگ روسیه، دولت عثمانی (۱۲۷۰)، توسعه کشاورزی، ورود کشتی‌های تجارتی برای حمل کالا بین بغداد و بصره، اقدامات «محمد رشید پاشا» در زمان وزارت خود، یهود در این دوران، نظر و بررسی کلی مؤلف نسبت به اقدامات محمد رشید پاشا، عهد جدید و مدحت پاشا در بغداد (پدر آزادگان- ۱۲۸۶)، اقدامات سیاسی و عمرانی او، تشکیلات اداری، تاسیس مدارس علمی و نظامی، راه اندازی نخستین چاپخانه به نام الولایة (صنعت چاپ)، انتشار نخستین روزنامه رسمی حکومتی به نام الزوراء، مدحت پاشا و نظام جدید ولایت، ساختن بیمارستان، سفر ناصرالدین شاه به بغداد و مذاکرات او در عراق و لایروبی و پاکسازی دجله و فرات بعد از رویدادهای ۱۲۸۹ قمری، مولف تحت بحثی به عنوان بررسی‌ها کلی به مباحثی دولت عثمانی در این دوران، تشکیلات اداری (عناصر اداری: شامل وزراء، والی، معاون والی، یک مدیر برای امور خارجه، امور مالی،
سپاه و تشکیلات قضائی و فرهنگ، ارتباط با دولت‌های همجوار در این دوران، ارتباط با دول خارجی (بیگانه) می‌پردازد و در پایان نتیجه گیری درج شده است.
فهرست‌های اعلام، اقوال، قبائل و فرق، اماکن و آثار، کتب، الفاظ غریبه و مهم و تصاویر به ترتیب
حروف الفباء تنظیم در ادامه آمده است و در پایان فهرست مطالب گنجانده شده است.
در پاورقی‌ها، آدرس آنچه از کتب در متن بازگو شده آمده است. اگر مطالبی در متن آمده و مؤلف دیده خواننده نیاز به اطلاعات بیشتری در این زمینه دارد، در پاورقی کتب مربوط معرفی شده است.
در جلد هشتم، حوادث تاریخی، تشکیلات اداری، و فرهنگ و تمدن سرزمین عراق در آخرین دوره حکومت عثمانیان، در فاصله سال‌های ۱۲۹۸- ۱۳۳۵ هجری (۱۸۷۲- ۱۹۱۷ میلادی) بررسی شده است.
این جلد نیز با مقدمه و نقد و بررسی منابع آغاز می‌گردد. مؤلف، بعد از کتابشناسی، بعیه حوادث تا ۱۲۹۸ را درج نموده است و می‌توان این را تعلیمی بر جلد هفتم دانست. و در آن ذکری از والیانی است که پس از «مدحت پاشا» یکی پس از دیگری به سرعت بر سر کار آمدند و کار مهم و زیادی انجام نداند؛ از جمله محمد «رؤوف پاشا»، «عاکف پاشا» و عبدالرحمن پاشا و تابع و حوادث دوران حکومت این والیان و مختصری از وقایع و اقداماتی که «مدحت پاشا» در زمان وزارت خود انجام داده بود و همچنین تشکیلات اداری این دوران
بغداد و
بصره ، پول رایج (نقود) در عراق، دستور برای تشکیل پارلمان (۱۲۹۳)، از دیگر مباحث این دوران می‌باشد.
در ۱۳۲۶ قمری همزمان با اعلام مشروطیت در ممالیک عثمانی، در بغداد نیز بخش‌هایی پدید آمد و مراکز و جمعیت‌ها خواستار حکومت مشروطه شدند و سرانجام در همان سال، با اعلان مشروطیت، تشکیل مجلس، آزادی مطبوعات، اطلاحات اساسی در زمینه‌های مختلف،
عراق و به تبع آن بغداد، وارد دوره جدیدی از حیات سیاسی و اجتماعی خود شد که می‌توان از مهمترین آنها اعزام سه نماینده از بغداد و از شهرهای دیگر کربلا،
کرکوک ،
موصل به مجلس نمایندگان عثمانی یاد کرد و دیگر انتشار بسیار روزنامه و مجلات در این دوره است؛ از جمله روزنامه الزوراء، بغداد، الرقیب، الزهور، المصباح، صدی بابل، و از مجلات لغة العرب، تنویر الافکار، العلم و النور و الحیاء نام برد.
از مباحث مهم دیگری که مطرح می‌شود:
مقامات مهم در این دوران شامل هیئت مدیره معارف هیئت مدیره تاپو، اداره ثبت و دادگاه‌های مدنی، سازمان اداری در این دوران (شامل والی در قرار است و شورابی که نیمی از آن منتخب و بقیه انتصابی بودند، و یک قائم مقام که اینها به والی کمک می‌کردند، تاسیس مدارس ابتدائی و دانشسرای مقدماتی، اوزان و...
این وضع ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۳۲ قمری (۱۹۱۴ میلادی) دولت‌های آلمان و عثمانی همراه اتریش، تشکیل اتحادیه دولت‌های محور را دادند و این بهانه لازم را به دولت «بریتانیا» (انگلستان) داد تا برای دفاع از منافع خود به دولت عثمانی در بغداد حمله کند. بصره در ۱۹۱۴ میلادی (۱۳۳۲ قمری) سقوط کرد. پیش روی نیروهای انگلستان به سوی بغداد پس از فتح بصره تا فتح کامل بغداد نزدیک به ۴ سال طول کشید. عثمانیان تا ۱۹۱۶ میلادی (۱۳۳۴ ق) نتوانستند واکنش مؤثری در برابر انگلیسی‌ها نشان دهند؛ اما در همین سال، در «کوت» نزدیک «
العماره » بیان راه بصره و بغداد، با گرفتن پنج ژنرال انگلیسی و ۱۳۳۰۰ هزار اسیر ضربه مؤثری به نیروهای انگلستان وارد آوردند، اندکی بعد انگلیسی‌ها، تجدید نیرو کردند و دوباره به مقابله با سپاه عثمانی پرداختند و سرانجام در ۱۷
جمادی الاول ۱۳۳۵ قمری (۱۱ مارس ۱۹۱۷ میلادی) بغداد را فتح و بر آن تسلط یافتند. سقوط بغداد در واقع در حکم شکست قطعی امپراتوری عثمانی در سرزمین‌های
عربی بود.
.وقایع و حوادث این دوران که مصادف با جنگ جهانی اول است؛ به طور مفصل در کتاب بیان شده است، همچنین حوادث وقایع والیان بغداد در طول این دوران ذکر شده است.
بعد از پایان یافتن این حوادث ۱۳۳۵ قمری، مؤلف به بررسی کلی این دوران از حیث سلاطین عثمانی، وزراء و تشکیلات اداری، فرهنگ در این دوران (که مهمترین سازنده فرهنگ مدارس و دانش آموختگان هستند، به معرفی آنها پرداخته می‌شود)، ارتباط با دولت‌های همجوار (شامل ایران،
عربستان و
کویت )، ارتباط با دول غیر مسلمان (اجانب) می‌پردازد، در پایان خاتمه آمده است.
فهرست‌های اعلام، اقوام، قبائل و فرق، آثار و اماکن، کتب، الفاظ وارداتی و غریبه، تصاویر به ترتیب تنظیم
حروف الفباء بعد از خاتمه قرار گرفته است و در پایان مجلد، فهرست مطالب درج شده است.
پاورقی‌ها، آدرس مطالبی که از کتب در متن بازگو شده، آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
