موسوعة الدراسات القرآنیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«موسوعة الدراسات القرآنیة» تالیف دکتر
محمد حسین علی الصغیر است.
کتاب مجموعه‌ای است از موضوعات
علوم قرآنی که عنوان موسوعة را به خود اختصاص داده است. مؤلف کتاب که یکی از قرآن پژوهان معاصر و استاد
دانشگاه می‌باشد، در این موسوعه موضوعات مختلف علوم قرآنی را مورد بحث قرار داده است. وی در جلد اول مبادی عمومی برای
تفسیر قرآن همچون: آداب تفسیر مصادر تفسیر، معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر را مورد بحث قرار داده و به لحاظ اینکه تنها بحث مفهومی نباشد، در بخش دیگری از کتاب
تفسیر موضوعی و
ترتیبی را تعریف و
سوره زخرف و
حمد را نیز تفسیر و موضوعاتی از آنها نیز استخراج نموده است در جلد دوم بحث الفاظ قرآن وجود دارد که پیرامون: دیدگاههای علماء اهل
لغت پیرامون الفاظ و کلمات قرآن همچون
خلیل بن احمد و
سیبویه مورد بررسی قرار گرفته و به مناسبت دلالت الفاظ، بحث فواتح سوره‌ها را نیز توضیح داده است. در جلد سوم به مساله
تاریخ قرآن پرداخته و در آن مباحثی همچون:
وحی ، نزول قرآن، جمع قرآن، قراءآت قرآن و در پایان مساله سلامت قرآن از
تحریف را بیان نموده است. در جلد چهارم پیرامون مجازهای قرآن و ویژگیهای فنی و بلاغی آن بحث و در دو قسمت
مجاز عقلی و
مجاز لغوی ، مجازهای قرآن را بررسی نموده است در جلد پنجم دیدگاههای مستشرقین و تالیفات آنها مورد بحث قرار گرفته، که پس از تعریف
استشراق و اهداف آنها از تالیفات انجام شده توسط آنان، مهمترین مباحث مستشرقین را درباره
تاریخ قرآن، وحی، ترجمه قرآن و برخی از موضوعاتی که قرآنی می‌داند، لذا این موضوعات را در کتاب مورد بررسی و دیدگاههای آنان را ذکر و مورد
نقد قرار داده، اشکالات آنها را بیان می‌نماید ضمن اینکه اغراض و اهداف آنها از نگارش و تالیف درباره قرآن را توضیح می‌دهد در جلد ششم، نظرات و دیدگاهها و مسائل جدید درباره قرآن را مطرح نموده که در آن برخی از ابعاد
اعجاز قرآن و مساله تحریم
شراب ، و نقش قرآن در حفظ اصالت
زبان عرب مورد بررسی قرار گرفته است. در جلد هفتم- ابعاد بیان عربی و اصول و روش آن در پرتو
قرآن کریم توضیح داده شده که مهمترین مباحث آن عبارتند از:
استعمال مجازی ، فن
تشبیه و
کنایه . در جلد هشتم سیر
تطور و تکامل بحث دلالی مورد بررسی قرار گرفته است که در آن دیدگاههای علماء و دانشمندان عصر حاضر و نیز دانشمندان عرب توضیح داده شده و در پایان از نظر
تطبیق بحث دلالت بر آیات قرآن، چندین
آیه را مورد بحث قرار داده است. در جلد نهم رابطه لفظ و معنی را تشریح و دیدگاهها درباره آن را بیان می‌نماید.
با توجه به مطالب مطرح شده در مجلدات ۹ گانه کتاب (که به صورت موضوعات مختلف و پراکنده می‌باشد) عنوان موسوعة عنوان شایسته‌ای برای این کتاب می‌باشد.
۱- جلد اول: باب اول- فصل پنجم: در این فصل برای تفسیر ۳ مرحله
تکوین -
تاصیل و
تجدید ذکر نموده هر کدام از مراحل را توضیح می‌دهد ۲- در همین جلد و همین باب- فصل پنجم: در این فصل دو دیدگاه مهم تفسیری جدید را متذکر می‌شوند یکی دیدگاه
محمد عبده و
محمدجواد بلاغی که تفاسیر اجتماعی را نوشته‌اند و دیدگاه اجتماعی دارند. دیدگاه دوم را مربوط به علماء و متفکرین اسلامی همچون
امین خولی می‌داند که معتقدند باید تفسیر قرآن و تدریس آن به صورت فنی و تخصصی باشد ۳- جلد سوم: فصل سوم: در این فصل پیرامون جمع قرآن سخن گفته که در ابتدا معنای جمع را ذکر سپس به جمع قرآن در
زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و خلیفه اول و دوم پرداخته، ادله جمع هر کدام را بررسی می‌نماید ۴- جلد سوم- فصل پنجم: عنوان این فصل سلامة القرآن می‌باشد که در ابتدا دیدگاه «نولدکه» مستشرق معروف درباره
تحریف قرآن را ذکر و نقد و بررسی نموده، در ادامه اقوال علماء اسلام همچون:
شیخ طوسی ،
طبرسی ،
آیت‌الله خوئی ، پیرامون مساله تحریف را نقل نموده است ۵- جلد هفتم: فصل اول- در این فصل پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی واژه «بیان» به بررسی اقوال کسانی که درباره فن بیان سخن گفته‌اند همچون: خلیل بن احمد، سیبویه،
فراء ، پرداخته سیر تطور آنرا بیان می‌کند ۶- جلد هشتم: فصل دوم: در این فصل دیدگاه علماء اهل لغت درباره دلالت الفاظ بر معانی را به ترتیب تاریخ همراه با کتابهای تالیف شده از طرف آنان نام می‌برد. ۷- جلد نهم: فصل دوم: در این فصل اقوال علماء پیرامون رابطه لفظ و معنی را نقل و مورد بحث قرار داده آنها را به چهار گروه تقسیم می‌نماید: گروه اول که معتقد است آنچه مهم است لفظ است مانند
جاحظ و
ابو هلال عسگری گروه دوم: که جمع بین لفظ و معنی را معتقد است ولی آنچه در
بلاغت مقیاس است معنی می‌باشد مانند
ابن قتیبه دینوری گروه سوم: معتقد است که لفظ با معنی وحدت دارد و یک چیز بیش نیستند گروه چهارم: معتقد است بین لفظ و معنی علاقه خاصی وجود دارد- مانند
عبد القاهر جرجانی ۸- جلد پنجم- فصل اول: در این فصل پیرامون مستشرقین و تاریخ قرآن سخن گفته شروع استشراق در نگارش تاریخ قرآن را از اواسط
قرن نوزدهم دانسته، در ادامه دانشمندانی که در این زمینه کتاب تالیف نموده‌اند را به ترتیب تاریخ معرفی و شرح مختصری پیرامون کتابهای آنها ارائه می‌دهد. ۹- جلد پنجم: فصل دوم: در این فصل دیدگاه مستشرقین پیرامون «
وحی » را مبنی بر اینکه وحی یک امر مکاشفه‌ای و یا یک نوع الهام است و مبداء الهی ندارد را ذکر و پس از آن نقد و بررسی و آن را رد می‌نماید ۱۰- جلد ششم: فصل اول: (اعجاز قرآن) در این فصل پس از بیان تعریف لغوی و اصطلاحی واژه «اعجاز» به بررسی
معجزه پیامبران پرداخته می‌گوید: معجزه
حضرت موسی علیه‌السّلام و
حضرت عیسی علیه‌السّلام غیر از کتاب آسمانی آنهاست ولی معجزه پیامبر
اسلام عین
کتاب و رساله آسمانی اوست در پایان روایتی در این باره از
امام علی بن موسی الرضا علیه‌السّلام نقل می‌نماید ۱۱- فصل چهارم (جلد ششم) - در این فصل پیرامون نقش قرآن در نگهداری و حفاظت از اصالت
لغت عرب سخن گفته و در این زمینه سیر تطور و تکامل خط عربی را مورد بحث و کسانی که در این باره تلاش نموده‌اند را معرفی می‌نماید ۱۲- جلد ششم- فصل ششم- در این فصل مساله تحریم
شراب را بررسی نموده است وی در ابتدا
خمر را معنی نموده آنگاه ادله
حرمت آن را که به صورت تدریجی ذکر شده است توضیح می‌دهد. در ادامه روایاتی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
ائمه معصومین علیه‌السّلام پیرامون حرمت
شراب ذکر، در پایان
ضررهای شرب خمر را متذکر شده است ۱۳- جلد چهارم: فصل دوم- در این فصل پس از تعریف لغوی و اصطلاحی واژه «مجاز» مساله وقوع مجاز در قرآن را مورد بررسی قرار داده، در این زمینه اقوال علماء را نقل می‌نماید ۱۴- جلد چهارم- فصل چهارم- مساله مجاز عقلی در قرآن را بررسی نموده، در ابتدا پیرامون تشخیص مجاز عقلی و سپس اقوال پیرامون آنرا همراه با ادله هر کدام ذکر می‌نماید.
کتاب ۹ جلد می‌باشد که جلد اول دارای دو باب که باب اول ۵ فصل و باب دوم دارای ۳ فصل می‌باشد و جلد دوم دارای ۶ فصل و جلد سوم دارای ۶ فصل و جلد چهارم دارای ۵ فصل و جلد پنجم دارای هشت (۸) فصل و جلد ششم دارای ۷ فصل (گرچه از طرف مؤلف فصل بندی نشده) و جلد هفتم دارای ۳ فصل و جلد هشتم دارای ۴ فصل و جلد نهم دارای ۳ فصل می‌باشد که مجموعا شامل ۵ فصل است که فهرست مطالب آن به قرار زیر است:
جلد اول شامل ۲ باب باب اول:
تفسیر در گستره نظر شامل ۵ فصل فصل اول: نشانه‌های تفسیر شامل: تفسیر در
لغت و
اصطلاح / تفاوت بین تفسیر و
تاویل / اهمیت تفسیر/ اقسام تفسیر فصل دوم: آداب تفسیر شامل: آداب موضوعی/ آداب نفسی/ آداب فنی و تخصصی فصل سوم: مصادر تفسیر شامل: مصدر نقلی/ مصدر عقلی/ مصدر لغوی فصل چهارم: مناهج و روشهای تفسیر فصل پنجم: مراحل تفسیر شامل: مرحله تکوین/ مرحله تاصیل/ مرحله تجدید باب دوم: تفسیر در گستره تطبیق شامل ۲ فصل فصل اول: تفسیر موضوعی (تفسیر
سوره زخرف ) شامل: موضوعات سوره/
حروف مقطعه / ارسال انبیاء/ آلاء الرحمن/
محاجه مشرکین/
ابراهیم و قوم او/
موسی و
فرعون و قوم او/
عیسی علیه‌السّلام و ضرب المثل/ مشاهد
قیامت فصل دوم:
تفسیر ترتیبی (تفسیر
سوره حمد ) شامل: مقدمه/ بعد تاریخی تفسیر ترتیبی/ بحث لغوی/ فقه القرآن/ بحث روائی.
جلد دوم شامل ۶ فصل: فصل اول: ابعاد صوت لغوی شامل: اصطلاح صوت لغوی/ تقسیم صوت بین عربها و اروپایی‌ها/ تطور صوت لغوی/ نظریه صوت لغوی فصل دوم: روش بحث صوتی شامل: خلیل بن احمد و مدرسه صوتی او/ صوت در روش سیبویه/ تفکر صوتی در نزد ابن جنی/ قرآن و صوت لغوی فصل سوم: صوت لغوی در فواتح سوره‌های قرآنی شامل: قرآن اهتمام عربها برای صوت لغوی را بیان می‌کند/ اصناف صوت لغوی در فواتح سوره‌ها در نزد
باقلانی و
زمخشری / انعکاس صوتی برای حروف مقطعه در نزد
زرکشی / قرآن در ترکیبهای صوتی خود از همین جنس می‌باشند (انعکاس صوتی). فصل چهارم: صوت لغوی در اداء قرآن شامل: اصول اداء قرآن/ مهم بودن
وقف در اداء قرآن/ صوت قوی در اداء قرآن/ وظیفه بودن اداء قرآن در احکام فصل پنجم: صوت لغوی در فواصل
آیات قرآن اصطلاح فاصله در قرآن/ شناخت فواصل قرآن/ ظواهری که در فواصل آیات باید ملاحظه شود/ وجود موسیقی در فواصل آیات فصل ششم: دلالت صوتی در قرآن شامل:
نشانه‌های دلالت صوتی/
اغراق در کشیدن صدا/ صوت میان بلند و آهسته/ الفاظی که دلالت بر صدا می‌کنند/ لفظ مناسب برای صدای مناسب.
جلد سوم شامل ۶ فصل فصل اول: وحی قرآن فصل دوم: نزول قرآن فصل سوم: جمع قرآن فصل چهارم: قراءات قرآن فصل پنجم: شکل و اعراب قرآن فصل ششم: سلامت قرآن از تحریف.
جلد چهارم شامل ۵ فصل فصل اول: مجاز قرآن در روشهای تدریس فصل دوم: ابعاد موضوعی مجاز قرآن شامل: حقیقت مجاز در لغت و اصطلاح/ وقوع مجاز در قرآن/ تقسیم مجازهای قرآن/ مجاز عقلی و لغوی قرآن فصل سوم: خصایص فنی مجازهای قرآن شامل: ویژگیهای اسلوبی در مجاز قرآن/ ویژگیهای نفسی مجازهای قرآن/ ویژگیهای عقلی در مجاز قرآن فصل چهارم: مجاز عقلی در قرآن شامل: تشخیص مجاز عقلی در قرآن و نزد عربها/ مجاز عقلی در قرآن/
قرینه مجاز عقلی در قرآن/ علاقه مجاز عقلی در قرآن فصل پنجم: مجاز لغوی در قرآن شامل: مجاز لغوی بین
استعاره و
مجاز مرسل / علاقه مجاز لغوی مرسل در قرآن.
جلد پنجم شامل هشت (۸) فصل فصل اول: تاریخ قرآن فصل دوم: پدیده وحی و مستشرقین فصل سوم: ترجمه قرآن فصل چهارم: تحقیق و فهرست و تدوین فصل پنجم:
آثار و تالیفات موضوعی درباره
قرآن کریم شامل: عقاید/ روش قصه گویی در قرآن/ فقه اللغة/
بلاغت قرآن فصل ششم: اعتبار و ارزش تلاشهای استشراق در تالیفات قرآنی شامل: فصل هفتم: ابعاد فنی و تخصصی ترجمه قرآن و مشکلات بلاغی آن در نزد مستشرقین شامل: ابعاد فنی ترجمه قرآن/ مدلول ترجمه/ مشکلات بلاغی فصل هشتم: معجم آثار استشراقی درباره قرآن کریم.
جلد ششم شامل ۷ فصل: فصل اول: زیبایهای اعجاز در قرآن فصل دوم: بعد جهانی قرآن فصل سوم: مدرسه
کوفه در تفسیر قرآن فصل چهارم: نقش قرآن در نگهداری بر اصالت لغت عرب فصل پنجم: روش عینی در برخورد با جریمه، در قرآن کریم فصل ششم: تحریم
شراب در قرآن فصل هفتم: سیر حوادث مربوط به
انسان و نقش آسمانها، در قرآن جلد هفتم: شامل ۳ فصل فصل اول: تعریف و تقسیم علم معانی شامل:
علم معانی در
لغت و
اصطلاح / تقسیم مباحث علم معانی فصل دوم: ریشه علم معانی شامل: معانی در نزد سیبویه/ معانی از
ابن قتیبه تا
ابن فارس / معانی در نزد عبد القاهر جرجانی فصل سوم: علم معانی بین نحو و بلاغت جلد هشتم: شامل ۴ فصل فصل اول: نظریه بحث دلالی در نزد علماء عصر حاضر فصل دوم: اصالت بحث دلالی در نزد عرب فصل سوم: تطبیقات بحث دلالی در قرآن کریم فصل چهارم: معجم علماء (اسامی علماء) که بحث دلالی کرده‌اند از علماء عرب و دانشمندان اروپاجلد نهم: شامل ۳ فصل: فصل اول: اصطلاح صورة فنی شامل: اهمیت صورت فنی، صورت در اصطلاح، صورت در نزد دانشمندان عصر حاضر. فصل دوم: قضیه لفظ و معنی (رابطه بین آنها) شامل ابعاد این مساله، گروه اول: برتری دادن به الفاظ/ گروه دوم: جمع بین لفظ و معنی/ گروه سوم:
وحدت لفظ و معنی/ گروه چهارم: علاقه بین لفظ و معنی فصل سوم: دلالت الفاظ شامل: انواع دلالات، دلالت صوتی، دلالت اجتماعی، دلالت اشاره، دلالت جمعی.
کتاب ۹ جلد، متن آن عربی که جلد اول آن دارای ۳۰۴ صفحه و جلد دوم آن ۲۱۵ صفحه و جلد سوم آن ۱۹۰ و جلد چهارم ۱۸۱ و جلد پنجم ۱۸۵ و جلد ششم ۱۴۱ و جلد هفتم ۲۴۰ و جلد هشتم ۱۰۳ و جلد نهم آن دارای ۷۷ صفحه می‌باشد که مشخصات آن به قرار زیر می‌باشد: ۱- کاغذ: اعلا ۲- چاپ: کامپیوتری ۳- جلد: شومیز ۴- نوبت چاپ: اول ۵-
تاریخ انتشار:
سال ۱۴۲۰ هجری قمری ۶- ناشر: دار المورخ العربی، بیروت ۷- دارای فهرست موضوعات و منابع عربی و انگلیسی. ۸- نام کتاب: موسوعة الدراسات القرآنیة. ۹- مؤلف: دکتر محمد حسین علی الصغیر.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
