منطق دانشنامه علائی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«منطق دانش نامه علایی»، یکی از پنج بخش کتاب
دانش نامه علایی است که به
زبان فارسی ، توسط
ابوعلی سینا و به خواسته علاء الدولة ابو جعفر محمد بن دشمنزیار بن کاکویه از بنی کاکویه، تالیف شده است.
مباحث کتاب در ذیل چهل و چهار عنوان مطرح شده است.
مؤلف، نخست، غرض و فایده
علم منطق را بیان کرده
و دانستن (
علم )، را به دو
قسم تصور و
تصدیق و هر کدام را به دو
قسم ضروری و
نظری تقسیم نموده است و در بخش دیگر، علم منطق را تعریف کرده و آن را به منزله ترازو برای بقیه علوم دانسته است. ابن سینا، اولین مبحث را در علم منطق، شناخت
لفظ مفرد و
مرکب دانسته و برای هر کدام مثالی زده و گفته: تا لفظ مفرد شناخته نشود، مرکب شناخته نمی‌شود، سپس وارد بحث
کلی و
جزیی گردیده و
کلی ذاتی و
عرضی را توضیح داده است. تشریح
جنس و
نوع و
فصل در بخش دیگر مطرح شده است. سپس از
حد و
رسم ، سخن به میان آمده.
مؤلف، با ادبیات خاص زمان خود، مطالب مهم منطقی را با شیوه‌ای جالب بیان می‌کند که البته با ادبیات امروزی در بعضی موارد تفاوت‌های بسیار چشم گیری دارد؛ برای مثال، این قاعده را که
معرف باید اعرف از معرف باشد، به این صورت بازگو می‌کند: «هر چیزی که ناشناخته بود و خواهی که شناخته کنی، به چیزی کنی که از وی شناخته تر بود و الا هیچ فایده نبود».
ابن سینا،
اسم و
فعل و
حرف را با سه کلمه نام و کنش و حرف مطرح می‌کند و سپس بحث
قضایا را مطرح می‌نماید و در مورد
قضیه حملیه ،
شرطیه متصل و
شرطیه منفصل توضیحاتی می‌دهد و در ادامه
قضیه سالبه و
موجبه و
اقسام آنها را؛ یعنی
سالبه معدوله و
موجبه معدوله و
موجبه مهمله و
سالبه مهمله را بیان می‌کند و در نهایت برای قضایای حملیه، هشت صورت ذکر می‌کند و آن گاه وارد بحث
قضایای شرطیه شده و می‌گوید: چنان که قضایای حملیه، متشکل از
موضوع و
محمول بودند، قضایای شرطیه نیز متشکل از
مقدم و
تالی هستند. مهم‌ترین سرفصل‌هایی که در این باب مطرح می‌شوند، عبارتند از:
عکس و
نقیض این قضایا.
ابن سینا، طریق رسیدن به تصور را حد و رسم می‌داند و طریق وصول به
تصدیق را
حجت و حجت را به سه
قسم قیاس ،
استقرار و
تمثیل تقسیم می‌کند و در مورد هر یک، توضیحات لازمی را ارائه می‌نماید؛ از جمله،
قیاس را به دو گونه
قیاس اقترانی و
قیاس استثنایی تقسیم می‌کند و شکل‌های سه گانه را که با تغییراتی در موضوع و محمول، پدید می‌آیند، به این صورت بیان می‌کند: اگر
حد وسط در یک مقدمه، موضوع و در مقدمه دیگر، محمول باشد،
شکل اول درست می‌شود و اگر در هر دو مقدمه، محمول باشد،
شکل دوم پدید خواهد آمد و اگر در هر دو، موضوع واقع شود،
شکل سوم خواهد بود.
از جمله دیگر مطالب، در مورد
قیاس، می‌توان به بحث
قیاس‌های استثنایی متصل،
قیاس‌های استثنایی منفصل،
قیاس‌های مرکب و
قیاس خلف اشاره کرد. بعد از این توضیحات در مورد
قیاس، استقراء و تمثیل را نیز توضیح داده، بعد دوباره در مورد
قیاس، به پیدا کردن صورت و ماده‌اش، اشاره‌ای می‌کند تا تکلیف
قیاس برهانی ،
قیاس جدلی ،
قیاس مغالطی ،
قیاس شعری و
قیاس خطابی را مشخص نماید.
مقدمات سیزده گانه
قیاس را به این ترتیب مشخص می‌کند:
اولیات ،
محسوسات ،
فطریات ،
تجربیات ،
متواترات ،
وهمیات ،
مشهورات حقیقی ،
مقبولات ،
مسلمات ،
مشبهات ،
مشهورات ظاهری ،
مظنونات و
متخیلات .
ابن سینا، در باره هر یک از مقدمات مزبور، توضیحاتی دارد که در ادامه بیان می‌نماید و نهایتا مشخص می‌کند که هر کدام از این مقدمات، به درد کدام
قیاس‌ها می‌خورند؛ به این صورت که اولیات، محسوسات، تجربیات و متواترات در
قیاس برهانی، مشهورات و مسلمات در
قیاس جدلی، وهمیات و مشبهات در
قیاس مغالطی، مشهورات ظاهری و مقبولات و مظنونات در
قیاس خطابی و مخیلات در
قیاس شعری کاربرد دارند.
شیخ الرئیس، با توجه به اهمیتی که در
برهان نهفته است، توضیحات مفصل تر دیگری را در باره برهان ارائه می‌نماید.
تقسیم قیاس برهانی به
برهان ان و
برهان لم ، از دیگر مسائلی است که در این جا بدان پرداخته است. در آخر، ابن سینا، چند اصل را مطرح می‌کند که برای رهایی از دام
مغالطه مفیدند.
در آغاز، مقدمه‌ای، توسط مصحح؛ یعنی دکتر
محمد معین و در پایان، فهرست عناوین، فهرست نام‌ها و فهرست
لغات و
اصطلاحات ذکر شده است.
نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
