مقاتل قرن هفتم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقاتل قرن هفتم، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل نگاری است. مقتل نگاری، نوعی تک نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش از آغاز تا فرجام پرداخته شده است. روایت‌ها و گزارشهای شاهدان عینی و امامان معصوم در بازگویی جزئیات واقعه عاشورا در گذر زمان از شکل شفاهی خارج شد و به صورت مکتوب در آمد. این آثار که با عنوان «
مقتل الحسین» شناخته می‌شوند، شامل روایت‌هایی از اصل رویداد و پیامدهای آن بودند. گرچه در قرن هفتم هجری شاهد افول نگارش آثار در خصوص واقعه عاشورا هستیم اما در میان این آثار،
مقتل ابن طاووس،
مقتل ابن عدیم،
مقتل ابن نما و
مقتل ابن ابار از جایگاه ویژه
ای برخوردارند. علاوه بر این مقاتل، برخی کتب تاریخی این قرن نیز به روایت واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) پرداخته‌اند. از جمله این کتب می توان به
الکامل فی التاریخ،
الحدائق الوردیه،
تذکرة الخواص،
کشف الغمة و
الکامل فی السقیفة اشاره کرد.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. در قرن هفتم به لحاظ تعداد مقاتل و نگاشته‌های مربوط به واقعه کربلا نسبت به قرون ابتدایی دوره افول مقتل‌نگاری و نگاشته‌های‌عاشورایی محسوب می‌شود.
این مقتل، با عنوان مثیر الاحزان و منیر سبل الأشجان، یکی از مقاتل قرن هفتم هجری و نگاشته جعفر بن ابی ابراهیم، معروف به
ابن نما حلی، متوفای ۶۴۵ هجری می‌باشد. ابن نما در این اثر با اتکا به روش تاریخ روایی به گردآوری و نقل روایات مربوط به واقعه
کربلا می‌پردازد. هدف اصلی او از تالیف این کتاب، صرفا بیان روایتی جامع از واقعه کربلا بوده و به همین جهت هیچ تحلیلی نسبت به مطالب کتاب ندارد. وی این کتاب را در یک مقدمه و سه مقصد تنظیم نموده است.
نجم الدین جعفر بن محمد بن جعفر بن هبة الله بن نماحلی (۶۴۵ق) در حله، از شهرهای عراق به دنیا آمد. پدر وی یکی از علمای آن دیار بود. ایشان بعد از سالها تلاش در راه خدمت به نشر آثار ائمه، در ۷۸ سالگی در همانجا رحلت نمود. درباره سال درگذشت او اختلاف است. شیخ آقابزرگ، وفات او را
سال ۶۴۵ دانسته است اما
شیخ عباس قمی این سال را، تاریخ درگذشت پدر وی، نجیب الدین دانسته و سال وفات نجم الدین را بیان نکرده است.
ابن نماحلی در مقدمه کتاب می‌فرماید: چون بعضی کتب مقاتل بسیار طولانی بود و در مقابل بعضی بسیار مختصر، این کتاب را که حد وسطی از کتب دیگر است نوشتم که نه طولانی است که خواننده خسته شود و نه آنقدر خلاصه است که نکات مهم تاریخی در آن ذکر نشده باشد.
نویسنده محترم در این کتاب از روش تاریخ روایی بهره جسته و هیچ تحلیلی نسبت به مطالب کتاب از خود ندارد. این روش، روش معمول در تاریخ نگاری متقدمین است. البته بسیاری از حجم کتاب شامل منقولات ابن نما است که به صورت ذکر یک جریان منسجم تنها جمع بندی روایات را آورده ولی در طول کتاب اسناد روایات را به طور کامل ذکر نکرده چرا که هدفش مقتل نویسی بوده نه کتاب روایی صرف.
ابن نما کتاب خود را به یک مقدمه و سه مقصد تقسیم کرده که عبارتند از:
۱- مقدمه: در فضائل اهل بیت پیامبر علیهم‌السّلام و فضیلت ذکر مصائب آن بزرگواران و
گریه بر آنها است.
۲- مقصد اول: گزیده
ای از زندگی نامه امام حسین علیه‌السّلام و سیر تحولات تاریخی در بوجود آمدن حادثه غم انگیز
کربلا.
این بخش شامل حرکت امام از
مدینه تا ورود به کربلا است.
۳- مقصد دوم: وقایع
روز عاشورا است تا شهادت امام علیه‌السّلام و آغاز
اسارت اهل بیت آن حضرت.
در پایان این مقصد روایاتی در پیشگویی شهادت امام و واقعه عاشورا آمده است.
۴- مقصد سوم: اسارت اهل بیت رسالت تا بازگشت به مدینه را در بر دارد.
در این قسمت خطبه‌های
امام زین العابدین و سایر اهل بیت علیهم‌السّلام در
کوفه و
شام و... ذکر شده است.
خوانساری نگاشته است که بنا بر نظر
شهید ثانی احتمالا مثیر الاحزان و اثر دیگر منسوب به ابن نما با عنوان ذوب النضار، از آثار او نباشد؛ بلکه نگاشته نوه او _که همنام او بوده است_ باشد؛
اما علامه
سیدمحسن امین این سخن را مردود دانسته و گفته است اساسا معلوم نیست که او نوه
ای، همنام خود داشته است.
این مقتل، با عنوان درر السمط فی خبر السبط، یکی از مقاتل قرن هفتم هجری و نگاشته محمد بن عبدالله بن ابی بکر قضاعی، معروف به
ابن ابار بلنسی متوفای ۶۵۸ق می‌باشد. این اثر حاضر،
مرثیه
ای منثور در رثای
امام حسین (علیه‌السّلام) و خاندان ایشان است که با بهره‌گیری از نثری فاخر، مسجع و آراسته به صنایع ادبی، به نگارش درآمده است. مؤلف در این اثر، ضمن روایت وقایع منتهی به
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام)، به مدح و ثنای آن حضرت پرداخته و
یزید را، مورد نکوهش قرار می‌دهد. این امر، گمانه‌زنی‌هایی را در خصوص
مذهب شیعی مؤلف برانگیخته است.
ابن اَبّار، ابوعبدالله محمّد عبدالله قُضاعی (۵۹۵-۶۵۸ق)، کاتب، مورّخ،
محدّث، ادیب و سیاستمدار اندلسی در قرن هفتم هجری بوده است.
ابن ابار آثار متعددی را در موضوعات مختلف تالیف نموده است. یکی از این آثار کتابی با نام دُرَرَ السِمط فی خبر السِبط است که به سبکی ادیبانه به ذکر تاریخ عاشورا و وقایع کربلا می‌پردازد. این اثر،
مرثیه
ای منثور برای
امام حسین (علیه‌السّلام) و خاندانش است؛ چنان که اثر دیگر او
معادن اللجین فی مراثی الحسین (علیه‌السّلام) مرثیه منظومی در این باره است.
نثر این کتاب، پیچیده،
مسجع و دارای آرایه‌های ادبی است. انشای آن به سبک مقامات، و متن آن، مختصر است. این اثر در ۱۲۶ صفحه با پاورقی‌های مصحح و محقق آن چاپ شده است. مصحح تا صفحه ۶۰ (در قالب پنجاه صفحه) به شرح زندگی و جایگاه علمی مؤلف و کتاب پرداخته است. از ۶۶ صفحه باقی مانده، حدود نیمی از آن، پاورقی است. بنابراین متن کتاب بیش از ۳۰ صفحه نیست و از این میزان، حدود پانزده صفحه آن درباره امام حسین (علیه‌السّلام) است.
مطالب این کتاب دارای عنوان نیست و هر قسمت با عنوان «فصل» از قسمت دیگر جدا شده است. نویسنده در بحث از قیام
عاشورا، به نامه‌نگاری کوفیان و روانه شدن
مسلم به کوفه و خروج امام از
مکه و رفتن به سوی
کوفه و ملاقات با
حر و در نهایت،
شهادت حضرت اشاره کرده است. به دلیل ستایش‌های او از امام حسین (علیه‌السّلام) و نکوهش‌هایش از یزید، برخی گمان کردهاند که او
شیعه بوده است.
در اوایل قرن یازده، ابوجمعه
سعید بن مسعود ماغوسی (۱۰۱۶ق)، با بهره گرفتن از ۵۰۰ کتاب، شرحی را برای این اثر با عنوان
نظم الفرائد الغرر فی سلک فصول الدرر نوشت.
این مقتل، با عنوان ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) بخشی از کتاب مفصل
بغیة الطلب فی تاریخ حلب، یکی از مقاتل قرن هفتم هجری و نگاشته کمال الدین عمر بن احمد بن ابی جراده حلبی، مشهور به
ابن عدیم متوفای ۶۶۰ق می‌باشد. ساختار روایی این کتاب از نظر مباحث مطروحه، مشابه
مقتل ابن عساکر است و طبق گفته مؤلف، تمام بخش مقتل این کتاب از کتاب
الاخبار الطوال دینوری گرفته شده است.
کمال الدین ابوالقاسم عمر بن احمد بن هبة الله بن عبد العزیز بن ابی جرادة معروف به
ابن عدیم عقیلی حلبی، از تاریخ‌نگاران و محدثین قرن ششم و هفتم هجری است. وی در سال ۶۶۰ق در
مصر درگذشت.
ابن عدیم، آثار گوناگونی در علوم مختلف نگاشته اما کتاب
بغیة الطلب فی تاریخ حلب مفصل‌ترین اثر وی بوده که در چهل جزء تألیف شده است. کتاب مقتل وی با عنوان ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) همچون
مقتل ابن عساکر است که عنوانش ترجمة ریحانة رسول الله، الامام الحسین (علیه‌السّلام) بوده ولی بخشی از کتاب
تاریخ مدینه دمشق اوست. مقتل ابن عدیم نیز در واقع بخشی از کتاب مفصل بغیة الطلب فی تاریخ حلب است که با تصحیح سید عبدالعزیر طباطبایی و تحقیق محمد طباطبایی به شکل یک کتاب مستقل به چاپ رسیده است.
این اثر دارای ۲۴۸
حدیث و گزارشی درباره امام حسین و
عاشورا است و ساختار روایی آن از نظر موضوعات و مباحث مطروحه، به جز بخش مقتل، همانند اثر ابن عساکر است. چنان که خود مؤلف تصریح کرده، همه بخش مقتل این کتاب، برگرفته از
الاخبار الطوال دینوری است.
این مقتل، با عنوان الملهوف علی قتلی الطفوف یکی از مقاتل قرن هفتم هجری و نگاشته علی بن موسی بن جعفر بن طاووس معروف به
سید بن طاووس متوفای ۶۶۴ق می‌باشد. این کتاب مقتلی مختصر و با ساختاری سه‌گانه است که به منظور تسهیل
زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) برای زائران تالیف شده است. ابن طاووس مدعی است که در نگارش مقتلی با ساختار و ویژگی‌های خاص خود، از دیگران سبقت گرفته و یکی از گزارشهای منحصر به فرد او در این کتاب، حدیث مشهور «مشیت» مربوط به گفتگوی
امام حسین (علیه‌السّلام) با
محمد بن حنفیه در
مکه است.
رضی‌الدین ابوالقاسم سید علی بن موسی بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ ه.ق)، معروف به
سید بن طاووس، از فقهای نام‌آور
شیعه در قرن ششم و هفتم هجری قمری که بیشترین شهرت وی در
زهد،
تقوی و
عرفان است و اکثر تالیفات او در موضوع ادعیه و زیارات می‌باشد. او سرانجام به سال ۶۶۴ هجری در سن ۷۵سالگی در
بغداد دیده از جهان فرو بست. تالیفات بسیاری از سید بن طاووس در عرصه‌های
اخلاق، تهذیب نفس،
تاریخ،
فقه، ادیان و مذاهب و فضایل اهل بیت بر جای مانده است. کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف، یکی از تالیفات اوست.
سید بن طاووس ساختار و فصول این اثر را همانند
مقتل ابن نما در سه مسلک، مشابه عناوین
مثیرالاحزان تدوین و نگارش کرده است:
مسلک نخست: امور متقدم بر
جنگ؛
مسلک دوم: شرح نبرد روز عاشورا و امور نزدیک به آن؛
مسلک سوم: حوادث پس از
شهادت.
وی درباره هدف از نگارش چنین کتابی می‌نویسد: «بعد از آنکه کتاب
مصباح الزائر را درباره آداب و برنامه‌های
زیارت، برای زایران نوشتم، تصمیم گرفتم مقتل مختصری نیز متناسب با تنگی وقت زائران بنویسم تا آنان را از مقتل مفصل بی نیاز کند.
از نظر وی، هرکس از ترتیب و نگارش این کتاب آگاه شود، با اختصار و حجم اندکی که دارد، تفاوت و امتیاز آن را نسبت به آثار دیگر، درک می‌کند.
سید بن طاووس نوشته است که در نگارش و تدوین چنین اثری، با این ساختار و ویژگی‌ها، گوی سبقت را از دیگران ربوده و هیچ کس در نگارش چنین کتابی بر او سبقت نگرفته است.
اخبار، گزارش‌ها و شیوه گزینش و چینش مطالب، شباهت‌های بسیاری با
مثیرالاحزان ابن نما دارد. البته گزارشهای ابن نما، مفصل تر و از نظر عبارات، پایبندتر به گزارشهای کهن است؛ اما گزارشهای ابن طاووس در بسیاری موارد، مختصر و نقل به معناست و برخی از عبارات، تعابیر خود نویسنده است. یکی از گزارشهای منحصر به فرد سید بن طاووس، حدیث مشهور «مشیت» یا همان گزارش گفت و گوی میان
محمد بن حنفیه و
امام حسین (علیه‌السّلام) هنگام خروج حضرت از
مکه است. دو جمله مشهور حضرت از قول
رسول خدا، یکی:
«فَإِنَّ اللّه َ قَد شاءَ أن يَراكَ قَتيلاً» در بیان اینکه چرا او از مکه خارج می‌شود، و دیگری
«إنَّ اللّه َ قَد شاءَ أن يَراهُنَّ سَبايا» در پاسخ اینکه چرا حضرت، زنان را همراه خود می‌برد، در همین گزارش است.
اگرچه این گزارش در هیچ منبع موجود مقدم بر ملهوف نیامده است، بنا بر برخی از نسخه‌های کتاب، ابن طاووس این گزارش را از یک منبع کهن، یعنی اصل (مقصود از «اصل»، در اصطلاح
علم رجال و
حدیث، کتابی حدیثی است که مؤلف آن، احادیثی را که شخصا از امام شنیده یا با یک واسطه از او نقل کرده، در آن گرد آورده است)
محمد بن داود قمی نقل کرده است.
افزون بر تاثیرپذیری احتمالی سید بن طاووس از
مثیر الاحزان، و بهره‌گیری از گزارشهای مورخان متقدم، از جمله
طبری و
شیخ مفید (که این دو نیز، بیشتر از
ابومخنف بهره برده‌اند)، بیشترین گزارشهای این کتاب، برگرفته از
مقتل خوارزمی، که او نیز عمدتا از
ابن اعثم گرفته، می‌باشد.
کتاب
الکامل فی التاریخ اثر عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، معروف به «
ابن اثیر» متوفای ۶۳۰ق بوده و در آن گزارشاتی از واقعه
عاشورا آمده است.
ابن اثیر، سه
قرن پس از
طبری، کتاب
الکامل فی التاریخ را نگاشت. بیشترین گزارشهای تاریخی او درباره سه قرن اول، برگرفته از
تاریخ طبری است.
او در حوادث سال‌های ۶۰ و ۶۱ قمری گزارش مقتل
امام حسین (علیه‌السّلام) را از گزارشهای طبری گرفته و به اختصار با حذف اسناد نگاشته است.
البته او، برخی از گزارش‌ها را لابه لا (مانند نقل دو بیت از
عمر سعد: ااترک ملک الری والری رغبة....)
یا در پایان گزارش مقتل امام حسین، بر گزارش طبری افزوده است.
ابن اثیر همچنین در اثر دیگرش به نام
اسد الغابه فی معرفة الصحابه پنج صفحه از اثر خود را به اخباری درباره تاریخ ولادت، شهادت و برخی از مناقب امام حسین (علیه‌السّلام) و شرح مختصری از
قیام حضرت اختصاص داده است.
وی درباره قاتل
امام حسین (علیه‌السّلام) پس از نقل چند قول، می‌گوید: صحیح آن است که
سنان بن انس، حسین بن علی را کشت.
کتاب
الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر
حمید بن احمد بن محمد محلی (۶۵۲ق) بوده و در آن به گوشه
ای از وقایع
عاشورا اشاره شده است.
حمید محلی از علما و اندیشمندان
زیدیه، در این اثر به تناسب بحث از امامانی که بر ضد حاکمان زمان خود،
قیام مسلحانه کردهاند، نزدیک به پنجاه صفحه از این کتاب را به نقل مناقب، زندگی و قیام
امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص داده است. او پس از بیان اخباری درباره ولادت، ویژگی‌ها، صفات و مناقب حضرت، به اختصار گزارشی از قیام ایشان بر اساس اخبار مشهور، آورده است. از گزارشهای درخور توجه وی، تعیین
سال ولادت
حضرت علی اکبر است. این مؤلف، سال ولادت ایشان را، دو سال مانده به پایان خلافت
عثمان، یعنی سال ۳۳ قمری دانسته است.
این در حالی است که گزارش برخی از منابع متقدم، همانند
مقاتل الطالبیین، تنها گویای به دنیا آمدن حضرت علی اکبر در روزگار خلافت عثمان است.
محلی در گزارش واقعه عاشورا بدون نام بردن از
عمار دهنی، بخش عمده گزارش او را، از نامه فرستادن کوفیان نزد امام (علیه‌السّلام) تا پیشنهادهای سه‌گانه منسوب به حضرت، آورده است.
او چند صفحه بعد نیز گزارش سخنان امام حسین (علیه‌السّلام) را با
عمر سعد و سپاهش و نیز خطبه حضرت را در روز عاشورا پیش از آغاز
جنگ تا آغاز حمله سپاه عمر سعد با تیراندازی وی، که در
مقتل خوارزمی آمده، نقل کرده است.
وی همچنین در ادامه، اسامی همه شهدای
کربلا را که در واقع برگرفته از رساله
فضیل بن زبیر دراین باره است، بدون اشاره به اینکه از وی گرفته، نقل کرده است.
از گزارشهای دیگر وی، که قبلا در مقتل خوارزمی آمده، بیان حوادث پس از شهادت امام (علیه‌السّلام) از جمله بردن اسرای
اهل بیت به
کوفه و
شام و احتجاجات آنان و در نهایت، بازگشتشان به
مدینه، جریان زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) توسط جابر و
عطیه عوفی و تخریب قبر حضرت، توسط
متوکل عباسی است.
وی همانند خوارزمی چند صفحه آخر این بخش از نگاشته خود را به نقل اشعار برخی از شاعران متقدم در رثای امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص داده است. در مجموع می‌توان گفت محلی در گزارش روز عاشورا و حوادث پس از شهادت امام، بسیار متاثر از کتاب
مقتل الحسین خوارزمی است و از آن، بهره بسیار برده است.
کتاب تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمة (علیه‌السّلام) اثر بغدادی معروف به
سبط بن جوزی (۶۵۴ ق) می‌باشد، در کتاب مذکور به گوشه
ای از شرح زندگانی
امام حسین و وقایع
کربلا اشاره شده است.
سبط ابن جوزی باب نهم این کتاب را، به شرح زندگانی و
قیام امام حسین (علیه‌السّلام) و مسائل پس از آن اختصاص داده است.
وی پس از اشاره به کنیه، القاب و تاریخ ولادت آن حضرت، اخباری مربوط به منزلت و جایگاه خاص حسنین (علیه‌السّلام) نزد
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و گزارش‌هایی درباره مواضع امام حسین در برابر خلیفه دوم و مروان آورده است. او سپس ذیل عنوان «ذکر سیرته مختصرا به اخبار نهضت کربلا، که با
مرگ معاویه و بیعت ستانی یزید آغاز می‌شود، پرداخته است. یکی از گزارش‌هایی که تنها وی به تفصیل آن را آورده، گزارش محتوای نامه یزید به
ابن عباس مبنی بر بازداشتن امام حسین (علیه‌السّلام) از قیام، و پاسخ ابن عباس به وی است.
او در ادامه، به ذکر قیام و شهادت
مسلم در
کوفه، رفتن امام حسین (علیه‌السّلام) به
عراق و شهادت حضرت و یارانشان، و اسامی
شهدای بنی هاشم پرداخته است. وی درباره کشنده امام حسین (علیه‌السّلام) چندین قول را بیان کرده و سپس گفته که صحیح‌تر آن است که
سنان بن انس نخعی با مشارکت شمر، حضرت را کشت.
بحث بعدی سبط بن جوزی، درباره بردن اسرا به همراه سرهای شهدا به کوفه و
شام است. او درباره مکان دفن سر امام (علیه‌السّلام) پنج قول بیان کرده و در پایان نگاشته است: سر و پیکر او هرجا که باشد، او در قالب‌ها و دل‌ها جای داشته، در اعماق دل‌ها و خاطره‌ها زنده است.
برخی از مطالب دیگر این باب، عبارت‌اند از چند
مرثیه درباره امام حسین (علیه‌السّلام)، بیان سرخی
آسمان پس از شهادت حضرت، نامه یزید به ابن عباس (پس از شهادت امام) و پاسخ وی، فرزندان حسین، عقوبت کشندگان و انتقام از ستمکاران
حسین (علیه‌السّلام) و قیام
توابین و
مختار و قتل
ابن زیاد، و فصلی درباره جواز لعن
یزید بن معاویه.
یکی از گزارشهای درخور توجه در این کتاب، کیفیت شهادت
طفل شیرخوار به روایت
هشام کلبی (شاگرد
ابومخنف) است؛ زیرا نخستین بار در این کتاب آمده است
که وقتی طفل شیرخوار از تشنگی
گریه می‌کرد، امام او را روی دستش گرفته، خطاب به سپاه
عمر سعد فرمودند: «
ای قوم؛ اگر بر من رحم نمی‌کنید، بر این طفل رحم کنید». پس مردی از سپاه دشمن تیری به
طفل زد و او را کشت...
نکته شایان توجه دیگر درباره این اثر آنکه برخی از مقتل‌هایی که اکنون موجود نیست و تنها برخی از اخبار آن در برخی آثار مورخان متقدم آمده است، نزد سبط بن جوزی موجود بوده و او برخی از اخبار آنها را نقل کرده است؛ چنان که در چند جا، از
مقتل هشام بن محمد کلبی،
واقدی،
مدائنی و
ابن ابی الدنیا،
اخباری را نقل کرده است. این نکته حاکی از آن است که این کتاب‌ها تا
قرن هفتم و بیش از یورش
مغول به بلاد اسلامی، موجود بوده است.
کتاب کشف الغمة فی معرفة الائمة (علیه‌السّلام) اثر علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق) می‌باشد.
اربلی در
قرن هفتم، این اثر را درباره تاریخ امامان نگاشته و بخشی از مطالب اثر خود را، که نزدیک به یک چهارم جلد دوم است،
به شرح زندگی
امام حسین (علیه‌السّلام) و قیام عاشورا، در قالب دوازده فصل و یک بحث درباره امور واقع شده پس از
شهادت حضرت، اختصاص داده است. عناوین فصول چنین است: ۱. در ولادت امام حسین (علیه‌السّلام) ؛ ۲. در
نسب حضرت؛ ۳ در نام‌گذاری وی؛ ۴. در
کنیه و لقب او؛ ۵. در آنچه از
پیامبر در حق او و درباره امامتش وارد شده است؛ ۶. در
شجاعت و بزرگواری حضرت؛ ۷ در بخشش او؛ ۸ در بیان سخن او؛ ۹. فرزندان وی؛ ۱۰. عمر حضرت؛ ۱۱. در خروج حضرت به سوی
عراق؛ ۱۲. در کشتن گاه وی.
بنا بر گفته خودش، جلد نخست این کتاب را، که مربوط به زندگانی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
امیرالمؤمنین است، در سوم
شعبان سال ۶۷۸ قمری
و جلد دوم آن را، که مربوط به زندگی
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیهم) و امامان دیگر است، در سال ۶۸۲ قمری به پایان رسانده است.
وی در نگاشته خود، از منابعی چون مقتل الحسین واقدی، ترجمة الحسین و مقتله ابن سعد، کتاب الفتوح
ابن اعثم، ارشاد
شیخ مفید، حلیة الاولیاء
ابونعیم اصفهانی، تاریخ موالید الائمة ووفیاتهم ابن خشاب، مطالب السؤول محمد بن طلحة شافعی، معالم العترة الطاهرة عبدالعزیز بن اخضر جنابذی (گنابادی) بهره برده است؛ اما بسیاری از مطالب این بخش را از دو منبع اخیر، نقل کرده است.
از آنجا که شیوه نگارش اربلی، گردآوری اخبار از منابع مختلف است، شیوه تنظیم مطالب آن، بسته به منبع مورد استفاده، متفاوت است. او در برخی موارد، سلسله راویان خبر را آورده، و در موارد دیگر، مطالب را به شیوه ترکیبی، گردآوری کرده است. نثر اربلی مسجع و ادیبانه است. او در برخی موارد نیز، بخشی از نگاشته کتاب مطالب السؤول ابن طلحه
شافعی را، که
نثر او نیز مسجع و ادیبانه است، نقل کرده و مطالب خود را پیش یا پس از او، همانند قلم و نثر وی، آورده است.
کتاب
الکامل فی السقیفة (کامل بهائی) اثر حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن طبری، مشهور به «
عمادالدین طبری» (زنده تا ۷۰۱ق) می‌باشد که در آن به وقایع
عاشورا اشاره شده است.
طبری چنان که خود گفته است، این اثر را در طول نزدیک به دوازده
سال، تدوین و نگارش کرده و در سال ۶۷۵ قمری آن را به پایان رسانده است. این کتاب در ۲۸ باب، که هر بابی شامل چند فصل است، فراهم آمده است. او فصول پایانی کتاب را، یعنی فصل هفدهم و هجدهم از باب ۲۷ و شش فصل اول از هفت فصل باب ۲۸ را در قالب ۳۴ صفحه، به گزارش واقعه
کربلا از آغاز تا فرجام، اختصاص داده است.
طبری در گزارش این واقعه، بدون آنکه از منابع محل استنادش سخنی به میان آورد، بیشتر همان گزارشهای مشهور منابع کهن را آورده است؛ اما در مواردی، گزارش‌هایی آورده که در منابع کهن یافت نمی‌شود. برای نمونه، وی در گزارش خروج
امام حسین (علیه‌السّلام) از
مدینه، نوشته است که آن حضرت همه
بنی هاشم را به جز
محمد بن حنفیه، بر ۲۵۰
شتر سوار کرد و به
قیس بن سعد عباده (بر اساس گزارشهای تاریخی، قیس بن سعد عباده در آخر خلافت معاویه از دنیا رفته و اصولا در این زمان در قید حیات نبوده است)
فرمود که او با دویست نفر از عقب ایشان بیاید تا اگر ماموران حاکم مدینه درصدد دستگیری امام برآمدند، آنان به همراه حضرت بر فرستادگان حاکم مدینه یورش برده و همگی را بکشند!
همچنین ماجرای بریدن سر
امام از قفا،
دفن بدن
حر بن یزید ریاحی توسط خویشانش در محل شهادتش،
گزارش قول دیگر درباره دفن شهدا توسط یهودیان ساکن در نزدیکی کربلا،
ورود اسرای
اهل بیت (علیه‌السّلام) در شانزدهم
ربیع الاول به شام،
وفات
حضرت ام کلثوم در
دمشق و شهادت دختر چهارساله امام حسین (علیه‌السّلام)
(بدون ذکر نام وی) از دیگر گزارش‌هایی است که تنها در گزارشهای عمادالدین طبری به چشم می‌خورد.
• قیام عاشورا در کتاب
الحدائق الوردیه فی مناقب الائمة الازیدیه؛ حمید بن احمد بن محمد محلی (۶۵۲ق).
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ عزالدین ابومحمد عبدالرزاق بن رزق الله بن ابی بکر بن خلف جزری، مشهور به «
رسعنی» (۶۶۱ق).
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۵۸-۱۰۵.
