مقتل ابن عساکر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقتل ابن عساکر، از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل‌نگاری است. این مقتل، با عنوان ترجمة ریحانة رسول الله، الامام الحسین (علیه‌السّلام) بخشی از کتاب مفصل
تاریخ مدینه دمشق، یکی از مقاتل قرن ششم هجری و نگاشته ابوالقاسم علی بن حسن هبة الله شافعی، معروف به «
ابن عساکر دمشقی» می‌باشد. بیشتر گزارش‌های او در این کتاب حول مسائل حاشیه‌ای بوده و به طور کامل به جنایات
بنی امیه در واقعه عاشورا نپرداخته و اخبار اندکی به شرح قیام و شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش اختصاص یافته است.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. قرن ششم را به لحاظ تعداد مقاتل و نگاشته‌های مربوط به واقعه کربلا می‌توان دوره افول مقتل‌نگاری و نگاشته‌های‌عاشورایی به حساب آورد. البته نگارش مقتل نیز هم چون دیگر شاخه‌های علوم، تحت تاثیر فضای پدید آمده در این‌قرن برای نگارش آثار مختلف، از جمله مجامع حدیثی بود. یکی از این مقاتل، کتاب ترجمة ریحانة رسول الله، الامام الحسین (علیه‌السّلام) من تاریخ مدینة دمشق اثر ابن عساکر دمشقی است. او در این کتاب روایت‌ها و گزارش‌هایی راجع به امام حسین (علیه‌السّلام) و عاشورا آورده که بیشتر آنها به مسائل حاشیه‌ای و کم‌ارزش پرداخته و اخبار اندکی به شرح قیام و شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش اختصاص یافته است. او به دلیل تمایلات مذهبی خود، به طور کامل به جنایات
بنی امیه در واقعه عاشورا نپرداخته و در مقابل درباره ولادت و فضایل امام حسین روایات زیادی نقل کرده که بسیاری از آنها تکراری است.
ابوالقاسم علی بن حسن بن هبةالله شافعی دمشقی (۴۹۹-۵۷۱ق)، برجسته‌ترین فرد از خاندان ابن‌عساکر که در دمشق زاده شد و همان‌جا درگذشت. او با تألیف کتاب تاریخ بزرگ دمشق در شمار یکی از بزرگ‌ترین حافظان حدیث و نویسندگان تاریخ در روزگار خویش درآمد.
بیشتر تألیفات ابن‌عساکر در زمینه حدیث و رجال و
تاریخ، و بالغ بر ۱۳۴ عنوان ذکر شده است.
ابن عساکر به مناسبت ذکر شرح حال بزرگان و افراد برجسته‌ای که در
دمشق ساکن بوده، یا به این شهر و اطراف و نواحی آن آمده‌اند، به شرح حال
امام حسین (علیه‌السّلام) پرداخته است. همچنین این بخش از تاریخ ابن عساکر را محقق برجسته مرحوم شیخ محمدباقر محمودی، تحقیق کرده و جداگانه با عنوان ترجمه ریحانة رسول الله الامام الحسین (علیه‌السّلام) من تاریخ مدینة دمشق، به چاپ رسانده است. افزون بر این، سید محمدرضا حسینی جلالی برخی از اخبار این اثر را گزینش کرده و در قالب چند باب با عنوان الحسین سماته و سیرة چاپ کرده است.
وی در این شرح حال ۱۱۹ صفحه‌ای درباره امام حسین (علیه‌السّلام) و حادثه
عاشورا، در مجموع ۴۰۱ روایت و گزارش آورده که مضمون بسیاری از آنها تکراری است. این اثر، از
نظم و تبویب چندان مناسبی برخوردار نیست و در مواردی، اخبار برخی از موضوعات و عناوین، به صورت پراکنده آمده است همانند اخبار مربوط به ولادت،
شهادت و مدت عمر
امام و اخبار مربوط به عقوبت قاتلان امام. نکته شایان توجه درباره این نگاشته آنکه ابن عساکر در گزارش مختصر خود از سیر قیام امام حسین (علیه‌السّلام)، بخشی از آغاز گزارش مقتل امام حسین، نگاشته
ابن سعد را با همان سلسله اسناد وی نقل کرده است.
افزون بر این، او برخی گزارش‌های دیگر مقتل وی را به صورت پراکنده در لابه لای نگاشته خود آورده است.
اما نکته‌ای که درباره کمیت و کیفیت محتوایی این اخبار و گزارش‌ها و رویکرد خاصی ابن عساکر در انتخاب و چینش آنها حایز اهمیت است، آنکه وی بیشتر اخبار و گزارش‌هایی را گزینش کرده و آورده است که محتوای آنها، کمتر آگاهی‌های تاریخی درباره این واقعه را در برداشته و بیشتر به مسائل حاشیه‌ای و کم ارزش پرداخته است. افزون بر این، بسیاری از مضامین این اخبار، چندین بار تکرار شده است؛ چندان که حدود صد
روایت مربوط به روز و
سال ولادت و شهادت، مدت عمر، نام و
کنیه امام،
و بیش از ۱۲۰ روایت، یعنی بیش از یک چهارم آنها، درباره مناقب و فضایل حضرت
است که بسیاری از روایات این دو دسته، تکراری است. بیش از سی روایت مربوط به پیشگویی‌های
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) درباره کشته شدن امام حسین،
بیش از ده روایت درباره نهی برخی افراد سرشناس از رفتن حضرت به
کوفه،
بیش از بیست روایت درباره شرح قیام امام حسین (علیه‌السّلام) و خطبه‌های حضرت در روز عاشورا، بیش از بیست خبر درباره حوادث خارق العاده و غریب پس از شهادت امام،
بیست خبر درباره کیفرها و بلایایی که قاتلان امام در
دنیا به آن مبتلا شدند
و باقی گزارش‌ها، اخبار پراکنده‌ای در موضوعات مختلف است.
چنانکه ملاحظه می‌شود، ابن عساکر نسبت به حجم این شرح حال، اخبار اندکی، یعنی تنها کمی بیش از بیست خبر را به شرح قیام و شهادت
امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش و مهم‌تر از همه، هدف و فلسفه قیام حضرت اختصاص داده است؛ چرا که او به اقتضای آنکه دمشقی و ساکن
شام بوده است، همانند بسیاری از مورخان شامی، آموی مسلک و طرفدار
بنی امیه بوده و در مقابل، به خاندان پیامبر چندان عنایت و محبتی نداشته است. از این رو چنان که بایسته است، به شرح جنایات و ستم‌هایی که بنی امیه بر امام حسین (علیه‌السّلام)، خاندان و یارانش، در این واقعه روا داشتند، نپرداخته است. نکته آخر آنکه در
قرن هشتم،
مزی (۷۴۲ق) و
ذهبی (۷۴۸ق) بخشی از نگاشته‌های خود را به اخبار مربوط به زندگی و
قیام امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص داده‌اند که بسیاری از گزارش‌های آنان همان گزارش‌های ابن عساکر است.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۸۹-۹۲.
