مفهوم تقرب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نزدیک شدن بنده به خدا دو گونه است یکی قرب عام و دیگری قرب خاص.
نزدیکی بنده به خدا دو گونه است: عام و خاص.
قرب عام آن است که هر انسانی: «یاَیهَا الاِنسنُ اِنَّک کادِحٌ اِلی رَبِّک کدحًا فَمُلقیه»
بلکه هر موجودی
پیوسته به سوی خدا نزدیک شده، سرانجام به
اسمای لطف یا
قهر او می‌رسد.
در
قرآن کریم آیات فراوانی با تعبیرهایی گوناگون نظیر
رجوع ،
صیرورت ،
حشر ،
انتهاء و
ایاب بر این مطلب دلالت دارند
قرب خاص آن است که تنها انسان‌های
مؤمن هر یک به اندازه درجه
ایمان و
عمل صالح خود به
خدا نزدیک می‌شوند
و در نهایت، تنها برخی به لقای الهی می‌رسند.
محور بحث در این مقاله قرب خاص و
طلب آن است.
در نگاه
امام خمینی قرب دارای دو قسم است: قرب وجودی و قرب سلوکی. اما
قرب وجودی، حقیقت بی‌نهایت حق‌تعالی است که با خلق معیت دارد، شدت این ارتباط و قرب به‌گونه‌ای است که سبب خفا و حجاب حق می‌شود. امام خمینی از این نوع قرب، به قرب وریدی و گاهی به وجه خاص و
سرّ وجودی تعبیر می‌کند که آن، جهت غیبی احدی اشیاست به حق‌تعالی. اشیاء از این طریق ارتباطی خاص و بی‌واسطه با حق دارند. امام خمینی با استناد به بعضی آیات الهی از ارتباط حضرت احدیت و اشیاء به سر وجودی یاد می‌کند.
امام خمینی در مورد
قرب سلوکی معتقد است که نزول انسان از نشئه غیبی و تنزل آن به اسفل سافلین، برای سلوک اختیاری و قرب وصول به جناب ربوبیت است.
در این قرب رسیدن به لقای الهی از بزرگ‌ترین مقاصد اهل الله است.
به باور امام خمینی برای سفر معنوی و معراج قرب حقیقی به دو رکن نیاز است: یکی خروج از منزلگاه نفس و دیگری حرکت به‌سوی خداوند که نتیجه آن رسیدن به باب الهی و فنای فی الله است.
به اعتقاد امام خمینی تا این انانیت و انیّت باقی است، شخص، بنده خود است و «عبدالله» نشده است و سالک قرب الی الله نیست، راه نجات او این است که صراط مستقیم سلوکی را با عبودیتش طی کند. در غیر این صورت به کفر و الحاد کشیده خواهد شد.
امام خمینی یکی از آثار قرب را رسیدن به حقایق اشیاء و
سرّ قدر می‌داند که آن آگاهی از اعیان ثابته موجود در صقع ربوبی است زیرا سالک در این حال فانی در حق شده و به‌واسطه علم حق به حقیقت اشیا رسیده است. امام خمینی با تقسیم قرب سلوکی به قرب نوافل و فرائض، قرب نوافل را مرحله‌ای از سلوک سالک می‌داند که حق‌تعالی چشم و گوش او می‌شود و سالک در اسما و صفات الهی فانی می‌گردد. اما در قرب فرائض که پس از قرب نوافل است، اگر سالک از انیت خود به‌کلی پاک شود و خودی در میان نباشد و ظاهر و باطنی و اسم و رسمی از او به جا نماند، عابد و معبود، حق‌تعالی می‌شود.
آیات و روایات تقرّب، برخی از فرقه‌های اسلامی را به اندیشه
تجسم کشانده است؛ ولی همه مفسران با واکنش جدی به این رویکرد تصریح کردهاند که نزدیکی بندگان به
خداوند ، نزدیکی مکانی
یا زمانی
نیست و
قول مشبّهه که از نزد خدا بودن فرشتگان
چنین برداشت کردهاند که خدا مکان و جهت دارد باطل است
؛ اما در این‌که نزدیک شدن بندگان به خداوند که در آیات متعددی مانند:
آل عمران آیه۴۵،
نساء آیه ۱۷۲،
سبأ آیه ۳۷ ،
ص آیه ۲۵و ۴۰و
واقعه آیه ۱۱،
مطّففین آیه ۲۸و ۲۱و
علق آیه ۱۹
به آن اشاره شده است، حقیقی است یا مجازی، اختلاف نظر هست.
برخی با رویکردی فلسفی، نزدیکی بندگان به خداوند را حقیقی و آن را
قرب ذاتی ، معنوی
و روحانی
دانسته‌اند که واقع شدن بنده در معرض شمول رحمت الهی
و اتصاف به صفات الهی، مانند
حکمت ،
علم ،
حلم ،
رحمت و
غناست ، گرچه متصف شدن انسان‌ها به این صفات، مانند اتصاف خداوند به آن‌ها نیست:
خداوند کمال مطلق و نامحدود است و از طرفی،
حقیقت وجود ، مساوی با کمال است و هر کمال واقعی مانند علم،
قدرت ،
حیات ،
اراده و... به حقیقت وجود باز می‌گردد. موجودات در اصل آفرینش (
قوس نزول ) یا در مرحله بازگشت به سوی خدا (
قوس صعود ) به هر نسبت که از وجودی کامل‌تر (قوی‌تر و شدیدتر) برخوردار باشند، همان اندازه به خداوند که وجود محض و
کمال صرف است نزدیک‌ترند.
انسان به حکم
مرتبه وجودی خود باید این بازگشت را با
اختیار و عمل خویش انجام دهد. وی با پیمودن طریق
طاعت پروردگار، واقعاً مراتب و مراحل هستی را طی کرده، به کانون نامتناهی هستی نزدیک شود.
بعضی با دیدگاهی اخلاقی عرفانی پس از آن‌که قرب به خداوند را تخلّق به اخلاق الهی از لحاظ علمی و عملی و حقیقت آن را
فنای فی الله [[]] و بقای بالله دانسته‌اند که پس از حصول ملکه، استقامت و تمکین به دست می‌آید، و هرگونه قربی حتی ذاتی را
نفی کردهاند.
در مقایسه میان دیدگاه فلسفی و عرفانی می‌توان گفت دیدگاه فلسفی بر مبنای
تشکیک در وجود است که بر اساس آن مخلوقات دارای اصالت و وجودند، گرچه وجود آن‌ها ضعیف و عین
ربط به خداست، بنابراین نزدیک شدن آنان به خدا ذاتی و معنوی است؛ ولی بر اساس دیدگاه عرفانی تنها خدا دارای
اصالت و
وجود است و آفریدگان تنها
مظهر وجود و نمودی از آویند، پس حتی قرب ذاتی نیز تصور کردنی نیست.
در برابر معتقدان به حقیقی بودن
قرب الهی ، برخی مفسران با رویکردی کلامی، نزدیک شدن به خداوند را
مجازی و آن را نزدیک شدن به
بهشت و نعمت‌های بهشتی و برخورداری هرچه بیش‌تر از آن‌ها
یا نزدیک شدن به
ثواب و
کرامت الهی
و فضل و رحمت خداوند
یا
قرب به
شرف نظیر نزدیک بودن وزیر به پادشاه
دانسته‌اند.
بعضی در تفسیر، نزد خدا بودن
فرشتگان گفته‌اند: فرشتگان در مکانی هستند که خداوند به آن مکان کرامت و شرافت بخشیده است
و برخی نیز هر گونه قرب حسی و عقلی میان ممکنات و خداوند را
نفی کرده و نسبت میان جمیع ممکنات و واجب را نسبت بُعد و مباینت صرف معنوی دانسته‌اند.
(۱) احیای حکمت، علیقلی بن قرچغای خان (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش فاطمه فنا، احیاء کتاب، ۱۳۷۷ ش.
(۲) اربعین، البهائی (م. ۱۰۳۱ ق.)، ترجمه و کوشش:بخشایشی، قم، نوید اسلام؛
(۳) اسرار الحکم، هادی السبزواری (م. ۱۲۸۹ ق.)، به کوشش میانجی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۲ ش .
(۴) اعلام قرآن، خزائلی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ ش .
(۵) اعلام القرآن، شبستری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ ش .
(۶) بصائر ذوی التمییز، الفیروز آبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش محمدعلی النجار، بیروت، المکتبة العلمیة .
(۷) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق .
(۸) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .
(۹) التبیان فی آداب حملة القرآن، النووی (م. ۶۷۶ ق.)، به کوشش احمد عدنان، بغداد، مطبعة السعد، ۱۹۸۹ م .
(۱۰) التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .
(۱۱) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق .
(۱۲) تفسیر الجلالین، جلال الدین المحلی (م. ۸۶۴ ق.)، جلال الدین السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، النور، ۱۴۱۶ ق .
(۱۳) تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش .
(۱۴) تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)، بیروت، دارالفکر .
(۱۵) تفسیر الصافی، الفیض کاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق .
(۱۶) تفسیر غریب القرآن الکریم، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی .
(۱۷) تفسیر فرات الکوفی، الفرات الکوفی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .
(۱۸) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق .
(۱۹) تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م. ۱۰۵۰ ق.)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش .
(۲۰) تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی (م. ۱۳۵۶ ش.)، به کوشش سجادی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۲ ش .
(۲۱) تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق .
(۲۲) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق .
(۲۳) تفسیر مجاهد، مجاهد (م. ۱۰۲ ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ ق .
(۲۴) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .
(۲۵) تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش .
(۲۶) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق .
(۲۷) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق .
(۲۸) الجواهر الحسان، الثعالبی (م. ۸۷۵ ق.)، به کوشش ابومحمد الغماری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق .
(۲۹) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .
(۳۰) خلاصة شرح تعرّف، به کوشش احمد علی رجایی، بنیاد فرهنگ ایران .
(۳۱) دایرة المعارف فارسی، مصاحب و دیگران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ ش .
(۳۲) ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ ق.)، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .
(۳۳) رساله‌های شاه نعمت الله ولی، به کوشش جواد نوربخش، تهران، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۶ ش .
(۳۴) الروضة البهیه، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ ق .
(۳۵) روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .
(۳۶) ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ ق.)، قم، موسسة آل البیت(علیهم السلام)، ۱۴۱۸ ق .
(۳۷) زادالمسیر، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق .
(۳۸) شرح توحیدالصدوق،قاضی سعید قمی (م. ۱۱۰۷ ق.)، به کوشش حبیبی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق .
(۳۹) شرح چهل حدیث، امام خمینی(قدس سره) (م. ۱۳۶۸ ش.)، تهران، نشر آثار امام(قدس سره)، ۱۳۷۶ ش .
(۴۰) شرح فصوص الحکم، قیصری (م. ۷۵۱ ق.)، به کوشش آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش .
(۴۱) فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفه .
(۴۲) الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ ق.)، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق .
(۴۳) فرشتگان (تحقیق قرآنی روایی و عقلی)، علیرضا رجالی تهرانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ ش .
(۴۴) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی، تهران، زبان و فرهنگ ایران، ۱۳۷۸ ش .
(۴۵) فرهنگ نوربخش اصطلاحات تصوّف، جواد نوربخش، یلدا قلم، ۱۳۷۲ ش .
(۴۶) فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ ق.)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق .
(۴۷) فلسفه اخلاق، محمدتقی مصباح، تهران، روزنامه اطلاعات .
(۴۸) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۷ ق .
(۴۹) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .
(۵۰) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش .
(۵۱) کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق .
(۵۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق .
(۵۳) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ ق .
(۵۴) مجموعه آثار، مرتضی مطهری (م. ۱۳۵۸ ش.)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ ش .
(۵۵) المحجة البیضاء، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی .
(۵۶) مستند الشیعه، احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق .
(۵۷) المصباح، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۱۴ ق .
(۵۸) مصباح الهدایه، عزالدین محمود الکاشانی (م. ۷۳۵ ق.)، به کوشش همایی، تهران، هما، ۱۳۷۲ ش .
(۵۹) معجم اعلام القرآن الکریم، محمد القونجی، کویت، مرکز المخطوطات والتراث والوثاق، ۱۴۱۶ ق .
(۶۰) المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیة الجامعه، مصطفی الدرایتی، احمد الدرایتی، اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۷۷ ش .
(۶۱) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ ق .
(۶۲) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق .
(۶۳) المقام الاسنی، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، به کوشش فارس الحسون، مؤسسة قائم آل محمد(عج) .
(۶۴) المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق .
(۶۵) نثر طوبی، الشعرانی (م. ۱۳۹۳ ق.)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۸ ق .
(۶۶) موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محمد علی تهانوی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م .
(۶۷) المصباح المنیر، الفیومی (م. ۷۷۰ ق.)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق .
•
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تقرب»، ج۸، ص۳۹۵. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
