مفتاح السعادة و مصباح السیادة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم»، نام
کتابی است که
احمد بن مصطفی ، مشهور به طاش کبری زاده، آن را به
زبان عربی تالیف نموده است. مؤلف، در این
کتاب، به طور کامل به علومی که در
عصر خود، به آنها دست رسی داشته، پرداخته و توضیحات لازم و مفیدی را در باره آنها داده است و گاه، چند
کتاب را در موضوع مورد بحث معرفی کرده است.
کتاب، در سه جلد تنظیم شده و مطالب آن، در قالب چهار مقدمه و هفت دوحه (
درخت تنومند ) که هر دوحه خود دارای چند شعبه (شاخه) است، بیان گردیده است دوحه اول تا پنجم در جلد اول، دوحه ششم، در جلد دوم و دوحه هفتم، در جلد سوم ذکر شده است. غیر از عناوین «دوحه» و «شعبه»، مصنف از عناوین جزیی تری، مثل «عنقود»، «مطلب»، «اصل»، «قسم»، «جمله»، «مقام» و «مثار» نیز کمک گرفته است. می‌توان گفت مطالب
کتاب، به طور کلی، به سه قسمت قابل تقسیم است: قسمت اول که جلد اول را در بر گرفته، در بیان
علوم ادبی و
علوم عقلی ، اعم از
حکمت عملی و
نظری می‌باشد؛ قسمت دوم که محتوای جلد دوم است، در بیان
علوم شرعی است و قسمت سوم که در جلد سوم، مطرح شده، در بیان علوم مربوط به تصفیه است که ثمره عمل به علم می‌باشد؛ در واقع این قسمت، خلاصه‌ای است از
کتاب «
احیاء العلوم » غزالی. مؤلف، در هر قسمت، تعداد زیادی از علوم را نام می‌برد و پس از ذکر نام هر علمی، به معرفی آن و بیان فایده و موضوع و مسائل آن می‌پردازد و گاه از
کتاب‌هایی که در آن علم تدوین شده است، یاد می‌کند.
۱. مقدمه‌ای در
حمد و ثنای الهی و
صلوات بر
پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
اهل بیت و
اصحاب آن حضرت و بیان هدف غایی از تالیف
کتاب و بیان نام آن و... ؛
۲. مقدمات چهارگانه (
فضیلت علم و
تعلم و
تعلیم ، شرایط و وظایف متعلم، وظایف معلم و نسبت میان روش استدلال و روش تصفیه یا رابطه علم و عمل)؛
۳. مقدمه (در بیان حصر علوم به گونه اجمالی)؛
۴. دوحه اول (در بیان علوم خطی)، شامل: الف) مقدمه (در فضیلت
خط و بیان نیاز به آن و چگونگی وضع آن)؛ ب) شعبه اول، در باره علوم مربوط به چگونگی صناعت خطی؛ علومی از قبیل علم ادوات خط، علم
قوانین کتابت، علم تحسین حروف و... ؛ ج) شعبه دوم، در باره علوم مربوط به املای حروف مفرد؛ علومی از قبیل علم املای خط عربی، علم خط مصحف و... ؛
۵. دوحه دوم (در بیان علوم مربوط به
الفاظ )، شامل: الف) مقدمه؛ ب) شعبه اول، در باره علومی که به مفردات تعلق دارد، مانند
علم مخارج حروف ،
علم لغت ،
علم وضع و... ؛ ج) شعبه دوم، در باره علومی که به مرکبات تعلق دارد، مانند
علم نحو ،
علم معانی ،
علم بیان ،
علم بدیع و... ؛ د) شعبه سوم، در باره فروع علوم عربی، مانند
علم امثال ،
علم وقایع و رسوم امم،
علم تاریخ خلفاء و... ؛
۶. دوحه سوم (در بیان علوم مربوط به
معقولات ثانیه)، شامل: الف) مقدمه؛ ب) شعبه اول، در باره علوم ابزاری که آدمی را از خطای در استدلال نگه می‌دارد، مانند
علم منطق ؛ ج) شعبه دوم، در باره علومی که انسان را از خطای در
مناظره و درس نگه می‌دارد، مانند علم آداب درس، علم نظر و... ؛
۷. دوحه چهارم (در بیان علوم مربوط به اعیان)، شامل: الف) مقدمه؛ ب) شعبه اول، در باره
علم الهی ؛ ج) شعبه دوم، در باره فروع علم الهی، مانند
علم معرفت نفوس انسانی، علم معرفت
ملائکه ، علم معرفت
معاد و... ؛ د) شعبه سوم، در باره
علم طبیعی ؛ ه) شعبه چهارم، در باره فروع علم طبیعی، مانند
علم طب ،علم
نبات ، علم
حیوان ، علم
معادن و... ؛ و) شعبه پنجم، در باره فروع علم طبیعی
این شعبه، فروع هر یک از فروعی که در شعبه چهارم ذکر شد، بیان شده است، بنا بر این مناسب بود گفته شود:الشعبة الخامسة فی فروع فروع العلم الطبیعی ، شامل: عنقود (خوشه) اول، در باره فروع علم طب، مانند
علم تشریح ، علم جراحت، علم
حجامت و... ؛ عنقود دوم، در باره فروع علم فراست، مانند
علم قیافه ،
علم استنباط معادن ،
علم نزول باران و... ؛ عنقود سوم، در باره فروع
علم نجوم ، مانند
علم رمل ،
علم فال و... ؛ عنقود چهارم، در باره فروع
علم سحر ، مانند
علم کهانت ،
علم شعبده و
تخیلات و... ؛ ز) شعبه ششم، در باره
علوم ریاضی ، مانند
علم هندسه ،
علم هیئت ،
علم عدد و... ؛ ح) شعبه هفتم، در باره فروع علم هندسه، مانند علم
مساحت ، علم ابزار جنگی، علم اوزان و موازین و... ؛ ط) شعبه هشتم، در باره فروع علم هیئت، مانند علم نوشتن
تقویم ، علم صور
کواکب ، علم منازل
ماه و... ؛ ی) شعبه نهم، در باره فروع علم
عدد ، مانند
علم جبر و مقابله، علم محاسبه
درهم و
دینار ، علم محاسبه
فرائض و... ؛ ک) شعبه دهم، در باره فروع
علم موسیقی ، مانند علم آلات و
ابزار موسیقی ، علم
رقص و علم غنج (
ناز و عشوه )؛
۸. دوحه پنجم (در بیان
حکمت عملی )، شامل: الف) شعبه اول، در باره
علم اخلاق ؛ ب) شعبه دوم، در باره
علم تدبیر منزل ؛ ج) شعبه سوم، در باره علم
سیاست ؛ د) شعبه چهارم، در باره فروع حکمت عملی، مانند علم آداب ملوک، علم
وزارت و...
دوحه ششم (در بیان
علوم شرعی )، شامل: الف) مقدمه؛
ب) شعبه اول، در باره
علم قرائت ؛ ج) شعبه دوم، در باره علم روایت
حدیث ؛ د) شعبه سوم، در باره علم
تفسیر ؛ ه) شعبه چهارم، در باره علم
درایه ؛ و) شعبه پنجم، در باره علم
کلام ؛ ز) شعبه ششم، در باره علم
اصول فقه ؛ ح) شعبه هفتم، در باره علم
فقه ؛ ط) شعبه هشتم، در باره فروع علوم شرعی، شامل: مطلب اول، در باره فروع علم قرائت، مانند علم
مخارج حروف ، علم مخارج الفاظ، علم وقوف و... ؛ مطلب دوم، در باره فروع علم حدیث، مانند علم شرح حدیث، علم
ناسخ و
منسوخ حدیث، علم اسباب و ازمنه و امکنه ورود احادیث و... ؛ مطلب سوم، در باره فروع علم تفسیر، مانند علم معرفت
مکی و
مدنی ، علم معرفت اولین
آیات نازله، علم معرفت سبب نزول و... ؛ مطلب چهارم، در باره فروع علم حدیث، مانند علم مواعظ، علم
ادعیه و اوراد، علم آثار و... ؛ مطلب پنجم، در باره فروع علم کلام؛ مطلب ششم، در باره فروع علم اصول فقه، مانند علم نظر، علم
مناظره ، علم
جدل و علم خلاف؛ مطلب هفتم، در باره فروع علم فقه، مانند علم فرائض، علم
قضاء و... همه مطالب جلد اول (مطالب بعد از مقدمات چهارگانه) و دوم، زیرمجموعه قسمت اول رساله است که در بیان ارشاد به چگونگی تحصیل روش استدلال می‌باشد.
۱. مقدمه؛
۲. دوحه هفتم (در بیان علوم باطن)، شامل:
الف) شعبه اول، در باره عبادات، مشتمل بر: اصل اول، در باره علم، شامل: مطلب اول، در باره شناخت
فضیلت علم و تعلم و تعلیم؛ مطلب دوم، در باره شناخت علمی که بر
مسلمان واجب است؛ مطلب سوم، در باره علوم محمود و علوم مذموم؛ مطلب چهارم، در باره آداب و وظایف معلم و متعلم؛ مطلب پنجم، در باره
آفات علم و بیان نشانه‌های علمای دنیا و علمای آخرت؛ مطلب ششم، در باره
عقل و شرافت و حقیقت و اقسام آن؛ اصل دوم، در باره قواعد عقاید؛ اصل سوم، در باره علم اسرار
طهارت ؛ اصل چهارم، در باره علم اسرار
نماز ، شامل: مطلب اول، در باره بیان مراتب نماز؛ مطلب دوم، در باره شروط باطنی نماز؛ مطلب سوم، در باره بیان کیفیت احضار قلب در هنگام به جا آوردن هر یک از ارکان و شروط؛ مطلب چهارم، در باره علم وظایف
امامت ؛ مطلب پنجم، در باره فضیلت
نماز جمعه و آداب و سنن آن؛ مطلب ششم، در باره
نمازهای نافله ، شامل: قسم اول،
نماز ضحی و
نماز اوابین ؛ قسم دوم، نماز روزها و شب‌های هفته؛ قسم سوم، نمازهایی که با تکرار سال‌ها، تکرار می‌شوند؛ قسم چهارم، نمازهایی که به اسباب عارضی مربوط می‌شوند؛ اصل پنجم، در باره علم اسرار
زکات ، شامل پنج مطلب؛ اصل ششم، در باره علم اسرار
روزه ، شامل پنج مطلب؛ اصل هفتم، در باره علم اسرار
حج ، شامل هفت مطلب و مطلب پنجم آن، مشتمل بر ده جمله؛ اصل هشتم، در باره علم فضیلت اذکار و تلاوت اوراد، شامل یک مقدمه و ده مطلب؛ اصل نهم
کتاب، اشتباها اصل دهم نوشته شده ، در باره تقسیم اوراد و فضیلت و احکام آنها، شامل شش مطلب و یک خاتمه؛
ب) شعبه دوم، در باره عادات، شامل: اصل اول، در باره
آداب خوردن ، مشتمل بر چهار مطلب و مطلب اول آن، شامل سه قسم؛ اصل دوم، در باره
آداب زناشویی ، شامل شش مطلب؛ اصل سوم، در باره
آداب کسب و معاش، شامل پنج مطلب و مطلب دوم آن، مشتمل بر شش
عقد ؛ اصل چهارم، در باره
حلال و
حرام ، شامل هشت مطلب و مطلب سوم آن، مشتمل بر چهار مثار؛ اصل پنجم، در باره آداب هم نشینی و معاشرت با گروه‌های مختلف
مردم ، شامل یازده مطلب؛ اصل ششم، در باره آداب عزلت (گوشه نشینی)، شامل سه مطلب؛ اصل هفتم، در باره
آداب سفر ، شامل چهار مطلب؛ اصل هشتم، در باره
آداب سماع و وجد، شامل سه مطلب و مطلب سوم آن، مشتمل بر سه مقام؛ اصل نهم، در باره
امر به معروف و نهی از منکر ، شامل چهار مطلب؛ اصل دهم، در باره اخلاق
نبوت ؛
ج) شعبه سوم، در باره مهلکات، شامل: اصل اول، در باره شرح عجایب
قلب ، مشتمل بر ده مطلب؛ اصل دوم، در باره
ریاضت نفس و
تهذیب اخلاق، مشتمل بر شش مطلب؛ اصل سوم، در باره شکستن
شهوت شکم و فرج، مشتمل بر سه مطلب؛ اصل چهارم، در باره
آفات زبان ؛ اصل پنجم، در باره سرزنش
خشم و
کینه و
رشک ، مشتمل بر شش مطلب؛ اصل ششم، در باره مذمت
دنیا ، مشتمل بر دو مطلب؛ اصل هفتم، در باره مذمت مال و ناپسند بودن حب آن و مذمت
بخل ، مشتمل بر شش مطلب؛ اصل هشتم، در باره مذمت جاه و
ریا ، مشتمل بر شانزده مطلب؛ اصل نهم، در باره مذمت کبر و عجب، مشتمل بر هفت مطلب؛ اصل دهم، در باره مذمت غرور، مشتمل بر سه مطلب؛
د) شعبه چهارم، در باره منجیات، شامل: اصل اول، در باره
توبه ، مشتمل بر ده مطلب؛ اصل دوم، در باره
صبر و
شکر ، مشتمل بر یازده مطلب؛ اصل سوم، در باره
رجاء و
خوف ، مشتمل بر پنج مطلب؛ اصل چهارم، در باره
فقر و
زهد ، مشتمل بر شش مطلب؛ اصل پنجم، در باره
توکل ، مشتمل بر شش مطلب؛ اصل ششم، در باره
محبت و
شوق و انس و
رضا ، مشتمل بر هفت مطلب؛ اصل هفتم، در باره
نیت و
اخلاص و
صدق ، مشتمل بر چهار مطلب؛ اصل هشتم، در باره
محاسبه و
مراقبه ؛ اصل نهم، در باره
تفکر ، مشتمل بر دو مطلب؛ اصل دهم، در باره ذکر
موت و
بعث و
نشور ، مشتمل بر سه مطلب؛ توجه: تمام مطالب جلد سوم، زیرمجموعه قسمت دوم رساله است که در باره علوم مربوط به تصفیه می‌باشد.
فهرست محتویات هر جلد، در آخر آن، ذکر شده است؛ به علاوه اینکه در پایان جلد سوم، این فهرست‌ها نیز ذکر شده است: ۱. فهرست
علوم ؛ ۲. فهرست اسماء
کتب؛ ۳. فهرست
اعلام و مؤلفین؛ ۴. فهرست اماکن و بقاع.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
