مراتب حجت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پایان مرحله
تبلیغ و بیان، در روند
هدایت و ثبوت تکلیف و پایان گفت وگو و مناظره در برخورد با
کافران را
اتمام حجت گویند.
خداوند برای هر آفریده‌ای، گونه‌ای از هستی را پسندیده و زمینه شکوفایی آن را در او نهاده است: «الَّذی اَعطی کُلَّ شَیء خَلقَهُ ثُمَّ هَدی».
در این میان، برای انسان نیز کمالی در نظر گرفته شده که از راه افعال اختیاری او برایش حاصل می‌شود: «اِنّا هَدَینـهُ السَّبیلَ اِمّا شاکِرًا و اِمّا کَفورا».
خداوند اراده کرده است که همگان از روی حجّت و آگاهی به راه راست یا خطا گرایند: «لِیَهلِکَ مَن هَلَکَ عَن بَیِّنَة و یَحیی مَن حَیَّ عَن بَیِّنَة»
؛ بر این اساس، نیرویی را در نهاد همگان برای شناخت درست از نادرست قرار داده: «و‌نَفس و ما سَوّها • فَاَلهَمَها فُجورَها و‌تَقوها»
و سرانجام
پیامبران را نیز برای از میان بردن هرگونه زمینه احتجاج و بهانه‌آوری به‌سوی مردم گسیل داشته است: «لِئَلاَّ یَکونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعدَ الرُّسُلِ»
؛
بنابراین، اتمام‌حجّت، از فلسفه‌های
بعثت پیامبران به‌شمار می‌رود
که مفهوم «
انذار» در
قرآن به‌صورت یکی از نقش‌های پیامبران نیز گویای آن است.
برخی، تفاوت
نبی و
رسول را در این دانسته‌اند که هدف بعثت رسول، اتمام‌حجّت بوده و در نتیجه، مخالفت با وی
عذاب و نابودی را در پی دارد.
تفاوت جهت‌گیری معنایی دو واژه نبی و رسول نیز این برداشت را تأیید می‌کند؛ امّا موارد کاربرد نبی در قرآن با این نظر سازگار نیست.
به هر روی، سرپیچی و روی گردانی عمومی در برابر اتمام‌حجّت رسولان همواره نوعی عذاب فراگیر را در پی داشته که مفسّران و متکلّمان اسلامی از آن به عذاب استیصال یاد می‌کنند:
«و‌ما‌کانَ رَبُّکَ مُهلِکَ القُری حَتّی یَبعَثَ فی اُمِّها رَسولاً».
این عذاب گاه ممکن است در فاصله‌ای چه بسا دراز مدّت پس از ابلاغ پیام رسولان رخ دهد که آن نیز خود اتمام‌حجّت دیگری تلقّی شده و بدین ترتیب، سنّت
امهال و
استدراج نیز نوعی اتمام‌حجّت به‌شمار می‌رود.
عذاب خداوند به‌طور معمول با اعلام پیشین از سوی پیامبران
و چه بسا پس از برخی نشانه‌های آشکار طبیعی
رخ می‌دهد که احتمالا آن نیز به منظور کوشش آخر برای اتمام‌حجّت بوده است. با این حال، در آیه۴۷
انعام از امکان وقوع عذاب ناگهانی بدون اعلام زمان دقیق آن و نشانه‌های روشن عذاب یاد‌شده
که احتمالا درباره هیچ یک از اقوام پیشین اجرا نشده است.
امکان پذیرش و سودمندی
توبه حتّی در این مرحله از اتمام‌حجّت که نشانه‌های آشکار و روشنی بر وقوع عذاب رخ داده است، از داستان نجات قوم
یونس استفاده می‌شود
؛ گرچه در آیه۱۵۸ انعام
از بی فایده بودن
ایمان و توبه هنگام آشکار شدن برخی نشانه‌های الهی یاد‌شده که با توجّه به قرار گرفتن آن در کنار ذکر نزول
فرشتگان مرگ و ظهور و انکشاف خداوند در روز قیامت
آن را باید به هنگامه تحقّق عذاب و از میان رفتن نیروی
اختیار که شرط اساسی پذیرش و اعتبار ایمان است، تفسیر کرد. ماجرای عدم پذیرش توبه
فرعون در واپسین لحظات غرق شدن، تأییدی بر این نظر است.
دانشنامه موضوعی قرآن.
