محمول ذاتی دال بر ماهیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمول ذاتی دال بر ماهیت، به‌معنای
محمول دالّ بر تمام حقیقت یک شئ یا
ذاتیات مشترک چند شئ است.
کلی در یک تقسیم به
ذاتی و
عَرَضی تقسیم می‌شود.
محقق طوسی در
منطق تجرید، ذاتی را مقوّم ذات شیء که خارج از ذات شیء نیست (ما یقوّم ذاته غیر خارجٍ عنه) می‌داند. مراد از مقوّم، آن است که
ماهیت، بدون آن محقَّق نمی‌شود و شامل نفس ماهیت که ذاتی افرادش است (مثل انسان برای زید و عمرو) و
اجزای ماهیت (مثل حیوان و ناطق نسبت به انسان) می‌شود.
بنابر این
تعریف،
محمول ذاتی بر دو قسم می‌شود:
۱. محمول ذاتیِ دالّ بر ماهیت؛
۲. محمول ذاتیِ غیر دالّ بر ماهیت (محمول مقوّم).
قسم اول، لفظی است که بر
حقیقت ذات یک یا چند شئ دلالت دارد و در جواب از سؤال به «ما هو» می‌آید، مثل انسان و حیوان ناطق در وقت
حمل بر افراد انسان.
قسم دوم، الفاظ دالّ بر هر یک از اجزای ماهیت (
جنس و
فصل) هستند که به تنهایی بر تمام حقیقت یک یا چند شئ دلالت ندارند، مثل هر یک از حیوان و ناطق در وقت حمل بر انسان و یا افراد انسان.
محمول دالّ بر ماهیت سه
صنف دارد:
۱. آنچه دلالت بر تمام
ذاتیات اختصاصی یک ماهیت می‌کند (ما یدلّ بالخصوصیة المحضة)، مثل دلالت حیوان ناطق بر انسان، که همان دلالت
حدّ بر محدود است.
۲. آنچه دلالت بر ذاتیات مشترک میان اشیاء مختلف الماهیه می‌کند (ما یدلّ بالشرکة فقط)، مثل حیوان که در جواب از امر مشترک میان انسان و بقر و فَرَس و... واقع می‌شود.
۳. مرکب از دو ویژگی قبل، یعنی هم دلالت بر امور ذاتیِ مشترک میان اشیاء مختلف، و هم دلالت بر ذاتیات اختصاصی یک ماهیت می‌کند (ما یدلّ بالشرکة و الخصوصیة)، مثل انسان که هم در جواب سؤال از: «زیدٌ و عمروٌ و خالدٌ ما هم؟ » می‌آید و هم در جواب سؤال از: «زیدٌ ما هو؟» واقع می‌شود. محمول دالّ بر ماهیت اگر لفظ مفرد باشد، اسم برای شئ (موضوع) است و اگر قول (مرکب) باشد، حدّ برای شئ (موضوع) است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین.
• ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «محمول ذاتی دال بر ماهیت»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۱.
