محمدحسین فاضل تونی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

محمدحسین فاضل تونی (۱۲۹۸-۱۳۳۹ش)، معروف به فاضل تونی، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان سده چهاردهم شمسی در ایران بود.
وی از محضر اساتیدی همچون جهانگیرخان قشقایی، ادیب نیشابوری، آخوند فشارکی، میرزا هاشم اشکوری، سیدمحمدصادق خاتون‌آبادی، آقا سیدعلی نجف آبادی و ... بهره برد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده‌اند و آیت‌ اللّه بروجردی در نامه‌ای وی را «عِماد العلماء المتألهین» خطاب کرده بود. او از مدرسان زبان عربی، منطق، فلسفه و ادبیات عرب بود. آیات عظام حسن حسن‌زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی هر دو از شاگردان برجسته وی بودند.

---

محمدحسین فاضل تونی در ۱۲۹۸ در تون متولد شد. پدرش، ملاعبدالعظیم، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم، به مکتب سپرد. تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و تمامی قرآن کریم را نیز حفظ کرد. در همان اوان، پدرش درگذشت.
تونی در زادگاه خود، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک (البهجة المرضیة) را نزد ملا محمدباقر تونی، و مغنی را نزد آقا میرزا حسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت. در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت.

---

استادان فاضل تونی عبارت بودند از: ادیب نیشابوری در درس مطوّل، که لقب «فاضل» را او به محمدحسین داد؛ آقامیرزا عبدالرحمان مدرّس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس؛ حجة‌الاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم.

---

پس از شش سال، فاضل تونی با شیخ محمد (که بعدها در اصفهان به شیخ محمد حکیم معروف شد) به اصفهان رفت تا به تحصیل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکمیل کند.
در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آن‌جا رونق داشت. فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان حجره محقری گرفتند و با تنگدستی، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند.
فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان، در درس منظومه جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد.
جهانگیرخان دوره منظومه حکیم سبزواری (ملا هادی سبزواری) را در مدت شش سال تدریس می‌کرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمة الاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان می‌کرد.
تونی هم‌زمان با تحصیل منظومه، از علمای بزرگ اصفهان، همچون آقا سید محمدصادق خاتون‌آبادی و آخوند فشارکی و آقا سید علی نجف‌آبادی، فقه آموخت.
او یازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و تهذیب نفس اختصاص داد که به گفته خود وی، بهترین ایام عمرش بوده است.

---

فاضل تونی پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد.
اما در بین راه، چون به تهران رسید، با خبر شد که آقا میرزا هاشم اشکوری، استاد نامور فلسفه در مدرسه سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است.چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطه علمی و صفای محضر اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف‌نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب، شرح فصوص الحکم و تمهید القواعد را نیز از وی فرا گرفت. پس از درگذشت آقا میرزا هاشم اشکوری، تونی به مدرسه دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت.

---

فاضل تونی در مدرسه علوم سیاسی و دارالفنون، عربی و فقه و منطق و از ۱۳۱۳ش در دارالمعلمین عالی، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد.
همچنین در دانشکده معقول و منقول از بَدو تأسیس و در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس می‌کرد.
جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با طمأنینه شرح می‌داد، مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین مطالب را ساده و روشن می‌ساخت، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان می‌آراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه می‌شد.

---

فضائل علمی و اخلاقی فاضل تونی بسیار بوده است. حافظه حیرت‌انگیز، ملازمت با استادان مبرِّز و یگانه، اشتیاق وافر به آموختن و سال‌ها تدریس و تحقیق، موجب شد که وی در ادبیات عربی و فلسفه و عرفان و تفسیر قرآن تبحر یابد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده‌اند. آیت‌اللّه بروجردی در نامه‌ای، وی را «عِماد العلماء المتألهین» خطاب کرده بود.
بیان محمدعلی فروغی در مقدمه ترجمه فنون سماع طبیعی و علی‌اکبر دهخدا ذیل مدخل « ابوعلی بن سینا» و شهید مرتضی مطهری در مقدمه کتاب التّحصیل (ص الف، د)، بر جلالت قدر و احاطه و دقت‌نظر و خدمت او به علم و حکمت گواهی می‌دهد.
حسن حسن‌زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی، هر دو از شاگردان فاضل تونی بودند و از او با احترام فراوان یاد کرده اند.
فاضل تونی در زهد و تقوا و مواظبت بر فرایض و نوافل و تزکیه نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنیا التفاتی نداشت؛ دارایی او خانه‌ای کوچک و چند قفسه کتاب بود.

---

فاضل تونی به‌واسطه قدرت شگرف حافظه‌اش، احتیاجی به یادداشت نداشت. وی به‌ندرت دست به قلم می‌برد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی می‌نوشت؛ از این‌رو آثار مکتوب او محدود است و غالباً یادداشت‌های دانشجویان او در کلاس، به‌صورت کتاب در آمده است. با این‌همه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی، از جمله اسفار و منطق شفا، حواشی مختصری نوشته و مطالب پیچیده را بخوبی شرح داده است.
۱) جزوه صرف (تهران ۱۳۱۵ش). این کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسه وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آیه، نکاتی دقیق از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است.
۲) تعلیقه بر شرح فصوص الحکم (تهران ۱۳۱۶ش) که متضمن نکات و دقایق عرفانی و به منزله رساله دکتری اوست. این کتاب مشتمل است بر توضیحاتی درباره مقدمه داود قیصری بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربی بدیع‌الزمان فروزانفر بر این تعلیقه، مقدمه نوشته است.
۳) قسمت نحوِ کتاب‌های صرف و نحو و قرائت، که کتاب‌های درسی سال‌های اول و دوم و سوم دبیرستان‌ها بوده‌اند.
۴) منتخب قرآن و نهج‌البلاغه که مجموعه‌ای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج‌البلاغه، با شرح لغات.
۵) منتخب کلیله و دمنه عربی و وفیات الاعیان ابن خلّکان، با شرح و ایضاح لغات مشکل آنها.
۶) جزوه منطق که تقریرات او در رشته فلسفه (دانشکده ادبیات) است.
۷) حکمت قدیم (در طبیعیات) نیز مجموعه تقریرات او در رشته فلسفه است.
۸) الهیات (تهران ۱۳۳۳ش) که شامل امّهات مسائل حکمت الهی است و کتابی پرمحتوا و بسیار گران‌قدر، و آخرین اثر تونی است.
فاضل تونی در ترجمه محمدعلی فروغی از فنون سماع طبیعی سهمی به‌سزا داشته، چنانکه فروغی نیز در مقدمه آن تصریح کرده است.
کتاب‌های فاضل تونی، که دانشکده الهیات دانشگاه تهران آن‌ها را به همت بدیع‌الزمان فروزانفر خریداری کرد، هم‌اکنون در آن‌جا نگهداری می‌شود.

---

فاضل تونی در ۱۳۳۳ ش بازنشسته شد و در ۱۳۳۹ش در تهران درگذشت و در شیخانِ قم دفن شد.جلال‌الدین همایی مادّه تاریخی درباره فوت وی سروده که بر سنگ مزارش حک شده است.
شماره سومِ سال نهمِ (فروردین ۱۳۴۱) مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در بزرگداشت وی و به‌عنوان یادنامه فاضل تونی انتشار یافت.

---

(۱) ابن سینا، فنون سماع طبیعی، آسمان و جهان، کون و فساد از کتاب شفا، ترجمه محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۲) بهمنیاربن مرزبان، التّحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران ۱۳۷۵ش.
(۳) جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، قم ۱۳۷۵ش ـ.
(۴) چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱).
(۵) حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، تهران ۱۳۷۵ش.
(۶) خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
(۷) دهخدا، فرهنگ لغت نامه.
(۸) جلال‌الدین همائی، «قطعه ماده تاریخ وفات شیخ عالم جلیل آقا شیخ محمدحسین فاضل تونی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
(۹) محمدعلی فروغی، ترجمه فنون سماع طبیعی.

---