ابوبکر محمد بن عبداللّه شیبانی جوزقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَوْزَقی، ابوبکر محمد بن عبداللّه شیبانی، محدّث
شافعی قرن چهارم است.
او اهل جوزق، از نواحی نیشابور، بود.
در منابع،
تاریخ ولادت وی ذکر نشده، اما با توجه به
سال وفاتش، یعنی ۳۸۸ و ۸۲ ساله بودنش به هنگام
مرگ ،
می‌توان نتیجه گرفت که در ۳۰۶ به
دنیا آمده است.
وی از آن رو که شهادتش نزد قاضی و رأیش در جرح و تعدیلِ افراد معتبر بود
به «معدّل»
شهرت داشت.
برخی از وی باعنوان
شیخ و محدّث و مفیدِ (کسی که به نقل از مشایخ برای مردم
حدیث روایت می‌کند) نیشابور یاد کرده‌اند.
جوزقی فرزندی به نام ابونصر محمد (متوفی ۴۲۷) داشت که وی نیز از محدّثان و معدّلان
زمان خود بود.
دایی جوزقی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن یحیی (متوفی ۳۶۲)، نیز شیخ و محدّث نیشابور و از مردم خوشنام و نیکوکار روزگارش بود و
مال فراوانی در راه
علم و امور خیر خرج می‌کرد.
وی توجه و علاقه شدیدی به
خواهرزاده‌اش داشت
و ظاهراً تأثیر بسیاری بر شخصیت او گذاشت، چنان که گفته شده است جوزقی، مانند دایی خود، مال فراوانی برای شنیدن و نوشتن حدیث
صرف می‌کرد.
از خودِ او نقل شده است که در
طلب حدیث صد هزار
درهم خرج کرد و حتی یک درهم از این راه نیندوخت.
جوزقی از محدّثان بزرگی چون ابوعباس محمد بن اسحاق سرّاج (متوفی ۳۱۳)، ابونعیم عبدالملک بن محمد بن عدی جرجانی (متوفی ۳۲۳) در نیشابور حدیث شنید.
همچنین به همراه دایی‌اش به سرخس
سفر کرد و در آن‌جا از محضر ابوعباس محمد بن عبدالرحمان دَغُولی (متوفی ۳۲۵)
بهره فراوان برد.
به شهرهای دیگر نیز سفرکرد و از محدّثان مشهور حدیث فراگرفت، از جمله در
مکه از ابوسعید احمد بن محمد بن اعرابی (متوفی ۳۴۰)، در
بغداد از ابوعلی اسماعیل بن محمد صَفّار (متوفی ۳۴۱)، در
ری از ابوحاتِم محمد بن عیسی وسقندی (متوفی۳۴۱) و در
همدان از قاسم بن عبدالواحد.
وی پس از این سفر طولانی به نیشابور بازگشت
و ظاهراً تا پایان عمر در آن‌جا ماند.
حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵) از راویان و شاگردان او به شمار می‌آید.
برخی از دیگر راویان جوزقی عبارت‌اند از: ابوسعد محمد بن عبدالرحمان کنجروذی/ گنجرودی (متوفی ۴۵۲)، سعید بن محمد بُحیری، محمد بن علی‌خَشّاب، سعید بن ابی‌سعید عیار و احمد بن منصور بن خلف مغربی.
جوزقی
آثار متعددی در حدیث تألیف کرد که از آن جمله است: اثری مفصّل و مشهور به نام المُتَّفَق و المُفتَرَق؛ کتابی از آن مفصّل‌تر با نام المتفق‌الکبیر، شامل حدود سیصد جزء،
در منابع گزارشهایی در باره قرائت و
سماع این کتاب در میان اهل علم باقی مانده است؛
المسند الصحیح یا الصحیح که در آن احادیث
کتاب صحیح مسلم را
تخریج کرده است
و باید آن را در شمار مستخرجها، نه مسندها، به شمار آورد؛
الجمع‌بین‌الصحیحین
که نسخه‌ای از آن در دارالکتب‌المصریه موجود است.
الاربعین فی‌الحدیث را نیز از تألیفات وی دانسته‌اند.
برخلاف سُبْکی،
حاجی خلیفه در برخی مواضع
وی را خفی دانسته است.
(۱) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره (۱۳۸۳ ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ ـ۱۹۷۲).
(۳) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۵) حاجی خلیفه، فذلکه‌التواریخ.
(۶) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
(۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام .
(۸) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
(۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۱۲) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۳) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
(۱۴) سمعانی، الانساب.
(۱۵) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵).
۱۶)) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، طبقات الحفّاظ، چاپ علی محمدعمر، قاهره (۱۴۱۷/۱۹۹۶)؛
(۱۷) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۱۸) صفدی، اعیان العصر.
(۱۹) کاظم طباطبائی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش.
(۲۰) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۲۱) یاقوت حموی، معجم البلدان.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن عبدالله شیبانی‌جوزقی»، شماره۵۲۰۲.
