محمد بن ادریس شافعی (مقاله‌دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی (
۱۵۰-
۲۰۴ق)، پیشوای
شافعیان،
فقیه و
محدث اهل‌سنت که به اتفاق اهل‌سنت، فردی
موثق، امانت‌دار و با ورع بود و به گفته
احمد بن حنبل، در چهار رشته دانش رایج آن روزگار یعنی فقه، لغت‌شناسی، تسلط بر اختلاف آرا و اقوال علما و معانی و بیان فیلسوف بود.
ابوعبدالله محمد بن ادریس بن عباس بن عثمان شافعی قرشی مطلّبی، پیشوای شافعیان است که در سال ۱۵۰ق در
غزّه، از شهرهای
فلسطین و به قولی در
یمن زاده شد. پدرش ادریس از
بنی‌هاشم، و مادرش از
طایفه اَزْد بود. بر پایه روایتی که خود روایتگر آن است، دو ساله بوده که به همراه مادرش راهی
مکه شد و در آنجا
تعلیم و
تربیت یافت. دانش‌اندوزی را از سنین نوجوانی آغاز کرد و در مکه و
مدینه نزد استادان بزرگی چون
مالک بن انس،
سفیان بن عیینه،
محمد بن حسن شیبانی،
زهری و
اسماعیل بن علیّه به فراگیری
فقه و
حدیث پرداخته و بهره‌ها برده است.
گفته شده که شافعی پیش از پرداختن جدی به فقه و حدیث، به مدت بیست سال در میان اعراب نواحی مختلف به فراگیری و آموختن
ادبیات عرب، شناخت معانی و کاربرد لغات عربی، اشعار و اخبار اعراب و
حفظ قرآن مشغول بود و چون در این امور به کمال رسید و زمینه ورود به فقه و حدیث را فراهم آورد پا در این عرصه نهاد و به زودی از برجسته‌ترین عالمان و فقیهان روزگار خویش گردید.
شافعی طی دو سفر در سال‌های
۱۹۵ و
۱۹۸ق به
بغداد رفت و در مدتی که در آنجا اقامت داشت، مجلس درسی برپا ساخته و به تعلیم و تربیت شاگردانی چند پرداخت.
از شاگردان شافعی باید از
احمد بن حنبل پیشوای
حنبلیان،
ابوثور،
حسین بن علی کرابیسی و
ابوعبید قاسم بن سلاّم نام برد.
شافعی به تعلیم و تربیت دانشوران اهتمام بسیار داشت.
ربیع بن سلیمان از شاگردان وی در این‌باره می‌گوید: شافعی پس از ادای فریضه صبح تا هنگام زوال به تدریس علوم مختلف نظیر
قرائت قرآن،
حدیث و
تفسیر آن، مناظره و بحث کلامی،
ادبیات عرب، انساب، عروض و
شعر مشغول بود و گروه گروه در مجلس درس وی حاضر می‌شدند.
او علاوه بر تدریس، مناظرات مختلفی با برخی از دانشمندان هم عصر خویش از جمله
محمد بن حسن شیبانی فقیه و اصولی مشهور و شاگرد برجسته
ابوحنیفه و
اسحاق بن راهویه از فقهای معروف
خراسان داشته و بر ایشان فایق آمده است.
وی در فن تیراندازی
و شعر نیز توانا بود و نیک می‌سرود. برخی از اشعار او را
ابن خلّکان ذکر کرده است.
به اتفاق
اهل سنت، وی فردی
موثق، امانت‌دار و با ورع بود و به گفته احمد بن حنبل، در چهار رشته دانش رایج آن روزگار یعنی فقه، لغت‌شناسی، تسلط بر اختلاف آرا و اقوال علما و معانی و بیان فیلسوف بود.
شافعی در نهایت به سال
۱۹۹ق به
مصر بازگشت و تا پایان عمر در همان‌جا اقامت داشت و در سال ۲۰۴ق درگذشت.
مزار او در مصر، در قبرستان قرافة الصغری مشهور است.
وی دارای آثار و تالیفات متعددی بوده که عبارت‌اند از: الطهارة،
مسالة المنی، استقبال القبله، الامامه، ایجاب الجمعه،
صلاة العیدین،
صلاة الکسوف،
صلاة الاستسقاء،
صلاة الجنائز، الحکم
فی تارک الصلاة، الصلاة الواجبة و التطوع و الصیام، الزکاة الکبیر، زکاة الفطر، زکاة مال الیتیم، الصیام، المناسک الکبیر، المناسک الاوسط، مختصر المناسک، الصید و الذبائح، البیوع الصرف و التجاره، الرهن الصغیر، الرهن الکبیر، الرساله،
احکام القرآن، اختلاف الحدیث، جماع العلم، الیمین مع الشاهد، الشهادات، الاجارات الکبیر، کری الابل و الرواحل، ردّ المواریث، اختلاف الاجیر و المستاجر، الدعوی و البیّنات، الاقرار و المواهب، الاجارات، املاءً بیان فرض الله، صفة نهی النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، النفقه علی الاقارب، المزارعه، المساقاة، الوصایا، الوصایا بالعتق، الوصیة للوارث، وصیة الحامل، صدقة الحیّ عن
المیت، المکاتب، المدبّر، عتق امهات الاولاد، الجنایة علی امّ الولد، الولاء و الحلف، التعریض بالخطبه، الصداق عشرة النساء، تحریم مایجمع من النساء، الشغار، اباحة الطلاق، العدّه، الایلاء، الخلع و النشوز، الرضاع، الظهار، اللعان، ادب القاضی، الشروط، اختلاف العراقیین، اختلاف علی و عبدالله، سیر الاوزاعی، الغصب، الاستحقاق، الاقضیة، الصلح، اقرار احد الابنین باخ، قتال اهل البغی، الاساری و الغلول، القسامة، الجزیة، القطع
فی السرقة، الحدود، المرتدّ الکبیر، المرتد الصغیر، الساحر و الساحرة، القراض، الایمان و النذور، الاشربة، الودیعة، العمری، بیع المصاحف، خطا الطبیب، بلوغ الرشد، جنایة معلم، الکتاب، جنایة البیطار و الحجام، اصطدام الفرسین و النفسین، اختلاف الزوجین
فی متاع البیت، صفة النفی، فضائل قریش و الانصار، الولیمة، صول الفحل، الضحایا، البحیرة و السائبة، الاعتکاف، قسم الصدقات، الشفعة، السبق و الرمی، الرجعة، اللقطة، اللقیط و المنبوذ، الحوالة و الکفالة، کری الارض، التفلیس، فرض الصدقة، قسم الفیء، القرعة،
صلاة الخوف، الدیات، الجهاد، جراح العمد، الخرص، العتق، عمارة الارضین، ابطال الاستحسان، العقول الاولیاء، الردّ علی محمد بن الحسن، صاحب الرای، سیر الواقدی، حبل الحبلة، خلاف مالک و الشافعی، قطّاع الطریق، اختلاف اهل العراق علی علیّ و عبدالله، دیات الخطا، قتال المشرکین، الاقرار بالحکم الظاهر، الاجناس غسل
المیت، اتباع امر رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
مسالة الجنین، وصیة الشافعی، ذبائح بنی اسرائیل، ما ینجّس الماء ممّا خالطه الامالی
فی الطلاق مختصر البویطی
الامالی،
الاّم المبسوط
فی الفقه
که به نظر می‌رسد تمام کتاب‌هایی که
یاقوت حموی آنها را به صورت مستقل و جداگانه برمیشمرد، ابواب کتاب المبسوط است ثبات النبوة و الردّ علی البراهمة، التنقیح
فی علم القیافه، الحجة العراقی، رسالة
فی بیان الناسخ و المنسوخ من القرآن و السنة، مدافع القرآن و مختصر الربیع.
محمد بن غانم اشعار شافعی را در دیوانی جمع‌آوری کرده است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۷۰۶-۷۰۸، برگرفته از مقاله «محمد شافعی».
