محمد ابراهیم نواب بدایع‌نگار تهرانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بدایع نگار، آقامحمدابراهیم نواب تهرانی، از منشیان و دولتمردان عهد قاجار بود.
اسلاف او
تاجر و
صراف بودند و گاهی نیز به
زراعت می‌پرداختند. پدرش محمد مهدی نواب از اعیان
تهران به شمار می‌آمد و از
فضل و
ادب بی بهره نبود.
آقا محمد ابراهیم حدود ۱۲۴۰ در تهران زاده شد. در آغاز جوانی، به
تجارت پرداخت ولی چون به این
حرفه علاقه نداشت، به
کسب علم روی آورد. بیست ساله بود که محموعه ای به نام
هزار دستان به شیوه
گلستان و کتابی در
علم بدیع به شیوه
حدائق السحر تألیف کرد که مطلوب ادیبان روزگارش قرار گرفت. از آن پس، به یاری پدر، به دربار راه یافت و
لقبِ «نواب دارالخلافه» گرفت و صاحب مواجب دولتی شد. بدایع نگار، در عهد صدارت حاج میرزا آقاسی (متوفی ۱۲۶۵)،
میرزا تقی خان امیرکبیر (مقتول در ۱۲۶۸) و صدارت میرزا آقاخان نوری (۱۲۶۸-۱۲۷۵) به دلایلی، مشمول
توجه نبود.
در ۱۲۷۶، به فرمان
ناصرالدین شاه، مجلسی به نام «مصلحت خانه» از کارگزاران مجرب منعقد شد تا در امور دولتی مشاوره و گفتگو کنند
و آقا محمد ابراهیم در شمار اعضای بیست و پنجگانه آن مجلس بود.
اما این مصلحت خانه بیش از دو سال نپایید
. در همین سال، بدایع نگار به مقام
نیابت اول
وزارت علوم و ریاست تجارت منصوب و به دریافت
خلعت همایون موفق شد
ولی در وزارت علوم خیالات او با توقعات وزیر علوم،
علیقلی میرزااعتضادالسلطنه، موافق نیفتاد و در ریاست تجارت نیز مداخله های آقا مهدی ملک التجار (نیای حاج حسین ملک، بانی کتابخانه ملک) در امور، اسبابِ تفرقه
خیال و عدم استقلال او را فراهم کرد. ناگزیر
استعفا داد و از آن پس مقرر شد که در دفترخانه وزارت امور خارجه به کار بپردازد. و این، آخرین منصب او بود
.
بدایع نگار، روز شنبه ۱۵ ربیع الاول ۱۲۹۹، براثر
سکته درگذشت
و در
نجف به خاک سپرده شد.
از نوشته اعتمادالسلطنه
چنین برمی آید که بدایع نگار سه کتاب در
تاریخ قاجاریان تألیف کرده یا در دست تألیف داشته است که عبارت‌اند از:
۱)
عقداللئالی فی نقدالمعالی، تاریخ ده ساله اول
سلطنت ناصرالدین شاه تا ۱۲۷۵. از این کتاب دو نسخه خطی نشان داده اند.
۲)
تاریخ بدایع دولت، در تاریخ قاجار و به نام ناصرالدین شاه. در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران کتابی در دو جلد کوچک موجود است که عنوان ندارد ولی از دیباچه آن برمی آید که مؤلف می‌خواسته بدان نام «بدیع التواریخ» یا «تاریخ بدیع» بدهد.
۳) تاریخ مبسوط دولت قاجار، شرح روی کار آمدن
فتحعلی خان قاجار در دستگاه
شاه طهماسب صفوی تا عهد مؤلف. از این کتاب که اعتمادالسلطنه شروع آن را در ۱۲۷۶، گزارش کرده
و هنوز نام خاصی نداشته، پیش نویس ناقصی در
اختیار نواده او، حسین نواب، بوده است
که قسمتی از آن به
خط میرزا محمدرضا کلهر است.
۱) ترجمه عهدنامه
مالک اشتر. این ترجمه ابتدا در آغاز کتاب
مخزن الانشاء آمده و در سالهای اخیر، جداگانه، چاپ شده است. چند نسخه خطی نیز از آن در دست است.
صاحبنظران آن را در میان ترجمه های فراوان عهدنامه، کاملترین ترجمه می‌دانند.
۲) چهار رساله. در یک مجلد، با تاریخ ۱۲۹۱، جزو نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است. و در یکی از این رساله‌ها عریضه ای است خطاب به
میرزا حسین خان صدراعظم قزوینی، در شرح پریشانی
وضع مملکت و خرابی دستگاه دیوان که در آن، از احوال خود نیز سخن گفته است.
رساله های دیگر درباره «مداخل و مخارج»، «اسکناس» و «تأسیس صنعت جدید» اند.
دو رساله «مداخل و مخارج» و «اسکناس» را محسن صبا
تحلیل کرده است.
۳)
خسروی نامه. منظومه ای است کوتاه به بحر متقارب که قسمتهایی از آن در
نعت پیامبراکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و
معراج اوست. این منظومه در مخزن الانشاء، در حاشیه «ترجمه عهدنامه مالک» نقل شده است.
۴)
دستورالاعقاب. رساله ظریف و منشیانه‌ای در قدح و ذمّ حاجی میرزا آقاسی و بعضی رجال عهد محمد شاه است. بعضی تألیف آن را به پدرش، مهدی نواب، نسبت داده‌اند و برخی آن را از مؤلفات
میرزا علی اکبر قائم مقام فراهانی شمرده اند
اما بسیاری از صاحبنظران آن را اثر بدایع نگار می‌دانند.
۵)
عبرة للناظرین و عبرة للحاضرین. رساله ای است در قدح و ذمّ میرزا حسین خان صدراعظم قزوینی و قبایح اعمال او. نسخه ظاهراً منحصر به فرد این رساله به خط کلهر در اختیار حسین نواب بوده
نقل کرده است.
۶)
فیض الدموع.
مقتل سیدالشهدا حسین بن علی علیه السّلام است که به نثری روان و استوار نگاشته شده و مؤلف گهگاه به مناسبت، ابیاتی تازی در آن درج کرده است. فیض الدموع در ۱۲۸۳، به خط کلهر کتابت، و در سال ۱۲۸۶ چاپ شده
و در ۱۳۴۵ و ۱۳۶۲ ش نیز تجدید چاپ و در سال ۱۳۷۴ ش تصحیح و چاپ جدید شده است.
۷) هزار دستان. چنانکه پیش از این اشاره شد، نخستین تألیف بدایع نگار است که به شیوه
گلستان نگاشته شده است. در کتابخانه سلطنتی (
گلستان) نسخه ای از آن نگاهداری می‌شد و ظاهراً همان است که در بیست سالگی، به
عزم ورود به
خدمت دربار، به محمد شاه عرضه داشته است. در پایان این نسخه شرحی موجز و مفید از آغاز زندگی خویش آورده که مهمترین منبع در گزارش احوال اوست.
۸) در کتابخانه سلطنتی سابق از دیگر آثار خط آقامحمد ابراهیم رساله ای در
حکمت از آثارحاجی میرزاآقاسی ومرقعی شش رقعه ای نیز نگاهداری می‌شد که به قلم نیم دو دانگ خوش تحریر شده بود. تاریخ
موزه کاخ گلستان اتمام این دو اثر ۱۲۶۰ است صفحه ای از کتاب هزاردستان.
۹) بدایع نگار به نشر آثار دیگران نیز اهتمام داشته است. تصحیح و چاپ شرح
ابن ابی الحدید بر
نهج البلاغه، ترجمه و شرح
قاموس فیروزآبادی و دیوان قصائد و غزلیات
سنائی از کتابهایی است که او تصحیح و، به
نفقه خود، طبع و برایگان میان طالبان علم پخش کرده است.
(۱) فریدون آدمیت، اندیشه ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۲) فریدون آدمیت، هما ناطق، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، تهران ۱۳۵۶ش.
(۳) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، تهران ۱۳۵۴ ش، ج ۱، ص ۱۴۵ـ ۱۴۹.
(۴) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ ش.
(۶) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران، ج ۱: المآثر والا´ثار، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۷) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۸) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآه البلدان، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷-۱۳۶۸ ش.
(۹) ایرج افشار، «سیرت نامه حاجی میرزاآقاسی (دستورالاعقاب)»، راهنمای کتاب، سال ۴، ش ۵ و ۶ (مرداد و شهریور ۱۳۴۰ش)، ص ۴۷۶ـ۴۸۱.
(۱۰) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۳، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۱۱) محمدابراهیم بن محمدمهدی بدایع نگار، فیض الدّموع: شرح زندگانی و شهادت امام حسین علیه‌السلام با نثر فارسی فصیح و بلیغ، مقدمه، تصحیح و تحقیق اکبر ایرانی قمی، قم ۱۳۷۴ ش.
(۱۲) محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج ۳، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۱۳) مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران ۱۳۴۵-۱۳۴۸ ش.
(۱۴) احمدخان ملک ساسانی، سیاستگران دوره قاجار، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۸ ش).
(۱۵) حسین سعادت نوری، «حاج میرزاآقاسی»، یغما، سال ۱۸، ش ۷ (آبان ۱۳۴۴ ش)، ص ۳۶۴-۳۶۹.
(۱۶) محسن صبا، «(درباره) کتابچه دخل و خرج محمد ابراهیم بدایع نگار»، در هفتاد مقاله: ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی، چاپ یحیی مهدوی و ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۹ ش، ص ۱۹۹-۲۰۵.
(۱۷) حسین علوی آوی، فرمان مالک اشتر، با دیباچه محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۸) محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال ۳، ش ۴ (آذر ۱۳۲۵ ش).
(۱۹) حسین محبوبی اردکانی، «بدایع نگار تهرانی»، راهنمای کتاب، سال ۲۰، ش ۵-۷ (مرداد ـ مهر ۱۳۵۶ ش)، ص ۳۹۴-۳۹۸.
(۲۰) محمد محیط طباطبائی (یادداشت)، یغما، سال ۱۷، ش ۴ (تیر ۱۳۴۳ ش)، ص ۱۹۲.
(۲۱) مخزن الانشاء، چاپ محمدصادق حسینی، چاپ سنگی (بی جا، بی تا).
(۲۲) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۲۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸-۱۳۵۳ ش.
(۲۴) اصغر مهدوی، هما ناطق، «روزگار یک اهل قلم در دوره قاجار»، راهنمای کتاب، سال ۱۸، ش ۱۰ـ۱۲ (دی ـ اسفند ۱۳۵۴ ش).
(۲۵) حسین نواب، «بدایع نگار»، یغما، سال ۱۸، ش ۸ (آذر ۱۳۴۴ ش)، ص ۴۰۵-۴۱۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۹۱.
