دستور الاعقاب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دستورالاعقاب رساله‌ای است، به
زبان فارسی که در آن نویسنده، ضمن انتقاد از حاج میرزا آغاسی صدر اعظم محمدشاه از اوضاع نابسامان
ایران دراین دوره تاریخی سخن به میان آورده است.این رساله در سال ۱۲۶۰ ق/ ۱۸۴۴ م. به رشته تحریر درآمده است.
کتاب؛ مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم مصحح و محقق آقای سید علی آل داود و دو بخش است:
بخش نخست متن دستورالاعقاب و بخش دوم ذیل رساله دستور الاعقاب.
دستور الاعقاب را شاید بتوان نخستین اثر سیاسی و انتقادی مستقل دانست که در عهد قاجاریه تالیف شده و متضمن مطاعن و مثالب حاج میرزا آقاسی است. و البته مؤلف در آن خیلی هم بی طرف نیست و دشمنی او با حاجی مسلم است. او گذشته از لقب هادم الانجاب که به وی داده و مکرر آن را به کار برده و نیز مطالبی که بر طعن و لعن حاجی نوشته، در پاره‌ای گزارش‌ها و حکایات راه
افراط پوئیده است. او از میان نویسندگان عهد قاجار تنها کسی است که همه اقدامات حاج میرزا آقاسی را تخطئه کرده است و به نکوهش او در همه زمینه‌ها پرداخته است. غیر از درگیری‌های شخصی علت اصلی نارضایتی مؤلف این اثر و سایر روشنفکران آن روزگار از حاجی این بود که وی چون بر مسند صدارت قرار گرفت، همه کارگزاران دولتی را که ایرانی بودند، از کار بر کنار کرد و مقامات دیوانی را به مهاجرین ایروانی که هم وطنان او بودند، واگذار کرد. نگارنده دستورالاعقاب هم در سراسر کتاب بارها به این موضوع اشاره کرده است.
دستور الاعقاب در حقیقت نه تاریخ است و نه تذکره احوال شخصی، بلکه رساله‌ای سیاسی است. برای اولین بار بود که مؤلفی در زبان فارسی رساله‌ای با این اسلوب پرداخت. بعد از او میرزا محمدخان مجدالملک رساله مجدیه را در سال ۱۲۸۷ ق/ ۱۸۷۰ م نوشت؛ اما محتملا او در نگارش رساله خود گوشه چشمی به دستور الاعقاب داشته است.
دستور الاعقاب برای بررسی و تحقیق در تاریخ دوره قاجار اثری قابل توجه و شایسته بررسی دقیق است. اسلوب نگار ش آن البته ادیبانه، سنگین، متکلف و مصنوع و همراه با
آیات قرآنی احادیث، جملات، عبارات، امثال و اشعار فراوان عربی است و در هر صفحه بارها به این گونه مطالب استشهاد جسته است. غیر از این‌ها در مواردی که مؤلف راجع به مسائل مختلف سیاسی و اقتصادی آن دوره سخن می‌راند، شیوه نگارش او سهل، روان، آسان و دلپذیر و بی تکلف است، به گونه‌ای که اگر استشهادات آن را حذف نمائیم، متنی بسیار خواندنی و مقبول به دست می‌آید و خواندن آن برای عموم آسان خواهد بود. اصل این رساله به تصریح مؤلف در سال ۱۲۶۰ ق/ ۱۸۴۴ م تالیف شد. اما ذیل آن سه سال بعد در اول پادشاهی ناصرالدین شاه و هم به نام او نگارش یافت.
دراین کتاب سرگذشت و نام برخی از رجال دولتی چون میرزا نبی خان قزوینی معیرالممالک حسین خان مراغه‌ای و بهاءالدین بیک دنبلی پسر عبدالرزاق بیک حاجی خان گنجه‌ای و سعدالدوله و حاج محمدحسین خان
اصفهانی آمده است. نیز از حاجی ابوالقاسم رشتی، بازرگان یزد و حاج ابراهیم خان کلانتر پسر حاج هاشم شیرازی سخن رانده شده و از سر سپردگی اکثر این افراد به بیگانگان با سختی انقاد کرده و با روشی خاص و لحنی تند اعمال این اشخاص را که ایران مداران آن روزگار بودند، برای اعقاب و آیندگان بیان نموده است.
کتاب؛مشتمل بر پاورقی‌های به قلم مصحح و فهرست مآخذ و اعلام و فاقد فهرست مطالب می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
