فضل و رحمت (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فضل و رحمت:(قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ) •
فضل (به فتح فاء و سکون ضاد) به معنای
زیادت است.
•
رحمت (به فتح راء و سکون حاء و فتح میم) به معنای مهربانی است.
به موردی از کاربرد «
فضل و
رحمت» در قرآن، اشاره می‌شود:
(قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحواْ هُوَ خَيْرٌ مِّمّا يَجْمَعونَ) «بگو: تنها به
فضل خدا و
رحمت او بايد خوش‌حال شوند؛ كه اين، از تمام آن‌چه گردآورى مى‌كنند، بهتر است.»
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرمایند:
(قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحوا هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعونَ) کلمه فضل به معناى زيادت است.
و اگر عطيه را
فضل مى‌نامند بدين جهت است كه عطاء كننده غالبا چيزى را عطاء مى‌كند كه مورد احتياج خودش نيست. بنا بر اين، اگر در آيه مورد بحث فيض‌هايى را كه خداى تعالى بر بندگانش
افاضه فرموده
فضل خوانده براى اين است كه
اشاره كند به اين‌كه خداى تعالى بى‌نياز است، نه
احتیاج دارد به اين‌كه چيزى را به خلق افاضه كند و نه به آن خلقى كه مورد افاضه اوست نيازمند است (پس هم ايجاد خلق مورد افاضه‌اش
فضل است، و هم افاضه به آنان).
و اين نيز بعيد نيست كه منظور از
فضل خدا
رحمت رحمانيه او و عطائى باشد كه بر عامه خلق خود دارد، و منظور از كلمه
رحمت خصوص افاضه‌اى باشد كه بر مؤمنين از خلقش دارد، چون
رحمت سعادت دينى وقتى منضم شود به
نعمت عمومى در زندگى مادى- اعم از ارزاق و ساير بركات عامه- مجموع آن
رحمت و اين نعمت سزاوارتر به
فرح و خوش‌حالى و بجاتر است براى انبساط و سرور، تا يكى از اين دو.
در اين‌كه ميان «
فضل» و «
رحمت» كه در آيه دوم به آن اشاره شده است چه تفاوتى است در ميان مفسران گفتگو بسيار است:
• بعضى
فضل الهى را اشاره به نعمت‌هاى ظاهرى، و
رحمت را اشاره به نعمت‌هاى باطنى دانسته‌اند، و يا به تعبير ديگر يكى نعمت مادى و ديگرى نعمت معنوى را مى‌گويد (كرارا در آيات قرآن جمله «و ابتغوا من
فضله يا لتبتغوا من
فضله» به معنى تحصيل روزى و درآمد مادى آمده است).
• بعضى ديگر گفته‌اند
فضل الهى آغاز
نعمت، و
رحمت او و
دوام نعمت است (البته با توجه به اين‌كه
فضل به معنى بخشيدن نعمت مى‌باشد و با توجه به اين‌كه
ذکر رحمت پس از آن بايد چيزى اضافه بر آن بوده باشد،
تفسیر فوق قابل درک است).
و اين‌كه در روايت متعددى مى‌خوانيم منظور از
فضل الهى وجود
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و نعمت
نبوت، و منظور از
رحمت پروردگار وجود علی (علیه‌السلام) و نعمت
ولایت است، نيز شايد اشاره به همين تفسير باشد، زيرا پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) سر آغاز
اسلام بود و على (علیه‌السلام)
سبب بقا و ادامه حيات آن شد (يكى
علت محدثه و ايجاد كننده و ديگرى مبقيه و بقا دهنده) بعضى ديگر احتمال داده‌اند كه
فضل اشاره به نعمت‌هاى بهشتى، و
رحمت اشاره به آمرزش از
گناه است.
• اين احتمال نيز داده شده كه
فضل اشاره به نعمت عام
پروردگار به
دوست و
دشمن مى‌باشد و
رحمت با توجه به كلمه «للمؤمنين» كه در آيه قبل به صورت
قید رحمت ذكر شده اشاره به
رحمت ويژه او نسبت به افراد باايمان است.
تفسير ديگرى كه براى اين دو ذكر شده اين است كه
فضل پروردگار اشاره به مساله ايمان، و
رحمت اشاره به
قرآن مجید است كه در آيه قبل از آن سخن گفته شد.
البته غالب اين معانى با هم تضادى ندارند و ممكن است همه در مفهوم جامع
فضل و
رحمت جمع باشد.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «فضل و رحمت»، ج۳، ص ۴۷۳.
